Jump to content

Ҳукумати Имом Алӣ (а)

Аз wikishia
Қаламрави ҳукумати Имом Алӣ (а), баргирифта аз китоби «Атласи шиа», асари Расул Ҷаъфариён. Дар ин нақша, минтақаҳои зери назорати Имом Алӣ (а) бо ранги сабз ва минтақаҳои зери назорати Муовия бо ранги сурх нишон дода шудаанд.[1]

Ҳукумати Имом Алӣ (а) (форсӣ: حکومت امام علی(ع)) ба давраи панҷсолаи ҳукумати Имом Алӣ (а) ҳамчун халифаи чоруми мусалмонон бар ҷомеаи исломӣ дар аввали Ислом ишора мекунад. Ин ҳукумат аз соли 35 оғоз ёфт ва дар соли 40ҳ.қ. ба поён расид. Аз ин давра ҳамчун муҳимтарин давраҳои ҳокимияти Ислом ва ҳукумате бар асоси адолат ва усули динӣ ёд мешавад.

Аз назари шиаиён, ба ҳукумат расидани Имом Алӣ (а) дар соли 35ҳ.қ., иҷрои дерҳангоми аҳди мардум дар Ғадири Хум буд, ки дар он Пайғамбар (с) Алӣ (а)-ро ҷонишини худ ва имоми уммати исломӣ муаррифӣ кард. Ҳукумати Алӣ ибни Абитолиб, пас аз норозигӣ аз ҳукумати халифаи сеюм ва кушта шудани Усмон, бо пофишории аксарияти мусалмонон шакл гирифт.

Бар асоси гузоришҳои таърихӣ, Имом Алӣ вазъи ҷомеаро хеле фасодзада медид ва ба ҳамин далел дар оғоз аз пазируфтани хилофат худдорӣ мекард; зеро дар давраи се халифаи қаблӣ, шикофҳои иҷтимоии амиқ ба вуҷуд омада буданд ва бо қудрат ёфтани душманони Пайғамбар (с) дар ҳукумати исломӣ, суннатҳои Пайғамбар тағйир ёфта, ҷоҳилияти наве шакл гирифта буд.

Ба гуфтаи таърихшиносон, муборизаи Имом Алӣ бо фасодҳои ба вуҷудомада, заминаи мушкилоти давраи хилофати ӯ шуд. Ӯ беш аз ҳама чиз бар иҷрои адолат, зинда кардани сираи Пайғамбар (с), аз байн бурдани фасод аз ҷомеа ва эҷоди баробарӣ миёни ҳамаи мусалмонон таъкид дошт. Ҳамин сабаб шуд, ки бо се ҷанги дохилии бузург, яъне Ҷамал, Сиффин ва Наҳравон рӯ ба рӯ шавад, ки бахши зиёди вақт ва нерӯи ҳукуматро гирифт.

Ҳукумати Имом Алӣ, пас аз чаҳор солу нӯҳ моҳ, бо шаҳодати ӯ ба поён расид. Пажӯҳишгарон мегӯянд, гарчанде ӯ натавонист ҳамаи барномаҳои худро ба таври комил иҷро кунад, аммо бо таъсиси ҳукумати шоистасолор ва одилона, аз табъизҳои нажодӣ ва иқтисодӣ ҷилавгирӣ кард ва ҳукумати намуна барои ҳукуматҳои исломии баъд аз худ ба ҷо гузошт.

Ҷойгоҳи ҳукумати Имом Алӣ дар андешаи исломӣ ва шиӣ

Ҳукумати Имом Алӣ (а), пас аз қатли Усмон ибни Аффон, халифаи сеюм, дар соли 35ҳ.қ. оғоз ёфт.[2] Ба гуфтаи Ҳасан Зайн, таърихшиноси лубнонӣ, Имом Алӣ дар давраи ҳукуматаш тавонист тасвири дурусте аз арзишҳо, усул ва аҳкоми ҳукумати исломиро барои наслҳои баъдӣ ба ёдгор гузорад.[3]

Расул Ҷаъфариён, пажӯҳишгари эронӣ дар соҳаи таърихи Ислом, навиштааст, ки бар хилофи се халифаи қаблӣ, Алӣ (а) ҳукумати исломии холисе таъсис дод, ки аз усули исломӣ ҳеҷ инҳирофе надошт ва танҳо бар асоси меъёрҳои исломӣ бунёд ёфта буд.[4] Ба гуфтаи ӯ, Имом Алӣ (а) бо таваҷҷуҳ ба шароити ҷомеаи он рӯз, дар ҷараёни ҳукуматаш беш аз ҳар чизи дигар, бар татбиқи адолат, зинда кардани сираи Расули Худо, ислоҳи фасоди ҷомеа ва баробарии миёни араб ва аҷам таъкид дошт.[5] Албатта Имом Алӣ натавонист ҳамаи барномаҳои ислоҳии худро ба таври комил иҷро кунад;[6] аммо ба гуфтаи Мустафо Дилшоди Теҳронӣ, нависанда ва пажӯҳишгари Наҳҷулбалоға, комёбиҳои зиёде ба даст овард; ба гунае ки барои ҳокимони баъдӣ як ҳукумати намунавӣ ба ёдгор гузошт.[7] Чунон ки Сайид Алӣ Хоманаӣ, дуввумин раҳбари Ҷумҳурии Исломии Эрон, низ ҳукумати Имом Алиро як намунаи комили ҳукумат барои ҳамаи давраҳо медонад.[8]

Ибни Абилҳадид, аз шарҳнависони суннимазҳаби Наҳҷулбалоға, бар ин бовар аст, ки Имом Алӣ дар дурустии сиёсат ва тадбири ҳукуматдорӣ, бо ҳеҷ ҳокиме қобили муқоиса нест.[9] Ба гуфтаи ӯ, бархе аз мутакаллимони суннимазҳаб, сиёсат ва ҳукумати мунсифонаи Имом Алӣ дар он шароити душворро ба муъҷиза монанд донистаанд.[10] Бо шаҳодати Имом Алӣ, даврае ки суннимазҳабон онро бо номи хилофати рошидин мешиносанд, ба поён расид; даврае ки дар андешаи сиёсии аҳли суннат як давраи идеалӣ шумурда мешавад ва баъд аз он бидъатҳо падид омад.[11]

Шаклгирӣ

Пас аз қатли Усмон, мардуми Мадина (аз ансор ва муҳоҷирон) ба сӯи Алӣ шитофтанд, то бо ӯ байъат кунанд ва ӯро ба хилофат баргузинанд.[12] Ба гуфтаи Тоҳо Ҳусайн, нависандаи суннимазҳаби мисрӣ, мардум дар масъалаи хилофат сардаргум буданд; зеро мардуми Кӯфа дар пайи хилофати Зубайр, мардуми Басра дар пайи хилофати Талҳа, ва мардуми Миср дар пайи Алӣ (а) буданд, аммо ҳарсе аз пазируфтани хилофат худдорӣ мекарданд.[13] Гарчанде хилофати Усмон ба дасти мухолифонаш суқут кард, аммо онҳо ҳамоно ба асли хилофат пойбанд буданд ва медонистанд, ки хилофати халифаи нав танҳо бо тасдиқи аҳли Мадина машруъият пайдо мекунад.[14] Ба ҳамин далел, онҳо гирди ёрони Пайғамбар ҷамъ шуданд ва исрор карданд, ки шахсеро барои хилофат интихоб кунанд ва онҳо Алӣ (а)-ро барои ин кор баргузиданд[15] ва мухолифони Усмон танҳо ба раванди байъат назорат мекарданд.[16] Ҳишом Ҷуъайт, таърихшиноси тунисӣ, низ халифа шудани Имом Алӣ (а)-ро натиҷаи интихоби ансор ва муҳоҷирон донистааст, на маҳсули интихоби мухолифони Усмон.[17]

Мувофиқи гузоришҳои таърихӣ, байъати мардум бо Имом Алӣ баъд аз 18 зилҳиҷҷаи соли 35ҳ.қ. (рӯзи 18[18] ё 19[19] ё 23 зилҳиҷҷа[20]) анҷом шудааст. Дар нигоҳи шиа, ҳукумати Имом Алӣ (а) дар соли 35ҳ.қ. иҷрои дерҳангоми байъате буд, ки тибқи он Пайғамбар (с) дар чанд маврид — ба хусус дар вақеаи Ғадир — Алӣ ибни Абитолибро ба ҷонишинии худ ва имомати уммати исломӣ баргузид.[21] Дар байъати мардум бо Имом, илова бар муҳоҷирон ва ансор, мардуме аз Ироқ ва Миср низ ҳузур доштанд; ба ҳамин далел, ҷанбаи мардумии интихоби Имом афзоиш ёфт.[22] Бар асоси гузориши Диёрбакрӣ, аз таърихнигорони суннимазҳаби қарни даҳум, ҳамаи иштирокчиёни ҷанги Бадр, ки то он замон зинда буданд, бо Алӣ байъат карданд.[23] Ба гуфтаи Ҷаъфар Субҳонӣ, дар таърихи хилофати исломӣ, ҳеҷ халифае мисли Алӣ (а) бо аксарияти қариб ба иттифоқи оро ба хилофат интихоб нашудааст.[24]

Ҳамчунин бубинед: Ғасби хилофат

Замина

Дилшоди Теҳронӣ, пажӯҳишгари Наҳҷулбалоға, бар ин бовар аст, ки пеш аз халифа шудани Имом Алӣ, як ҷоҳилияти нав дар пӯшиши Ислом падид омад, ки таҳаввулоти иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва иқтисодиро дар пай дошт.[25] Дар даврони хилофати Умар ибни Хаттоб, низоми табақотӣ шакл гирифт ва адолати иҷтимоӣ нодида гирифта шуд;[26] зеро халифаи дуюм барои собиқаи исломӣ ва бархе қабилаҳо имтиёзҳои вижае муқаррар карда буд.[27] Ӯ Қурайшро бар ғайриқурайш, муҳоҷиронро бар ансор ва арабҳоро бар ғайриараб тарҷеҳ медод.[28] Ба гуфтаи Иброҳим Байзун, аз устодони лубнонӣ дар риштаи таърихи Ислом, дар замони Умар ибни Хаттоб, ҳукумати исломӣ ба авҷи қудрат расид; аммо бо рӯи кор омадани Усмон, масири ҳукумат аз хилофат ба подшоҳӣ табдил ёфт.[29]

Дар замони Усмон ибни Аффон, фосилаи сарватмандон ва фақирон ғайри қобили таҳаммул шуд ва ғаниматҳо, ҷизя ва молиёт танҳо дар ихтиёри афроди хос қарор мегирифт.[30] Дар пайи футуҳоти исломӣ, амволи зиёде дар ихтиёри мусалмонон қарор гирифт; аммо ба сабаби табъизҳои ба вуҷудомада, табақае аз сарватмандон шакл гирифтанд, ки динро василае барои рифоҳи худ қарор медоданд.[31] Ба гуфтаи Маъмун Ғариб, нависандаи мисрӣ, норозигӣ аз амалкарди Усмон ба далели омилҳои гуногун, дар гузари замон шакл гирифт ва ба ҳадде расид, ки барои ҷилавгирӣ аз он қудрате вуҷуд надошт.[32] Усмон дар супурдани масъулиятҳо ба Банӣ Умайя, ба гунае амал карда буд, ки бархе аз он давра бо унвони «Умайягардонии ҳукумат» ёд мекунанд.[33] Дар он давра буд, ки дар сарзамини Шом, як ҳукумати қабиламеҳвар ба вуҷуд омад, ки динро ба гунае тағйир дод, то қабилаҳо тавонанд ба таассубҳои ҷоҳилии худ бозгарданд.[34] Ин таассубҳои ҷоҳилӣ то пеш аз ба хилофат расидани Имом Алӣ ба авҷи худ расид.[35]

Дар пайи норозигиҳо аз ҳукумати Усмон, гурӯҳе аз аҳли Миср, Басра, Кӯфа ва Мадина хонаи ӯро муҳосира карданд.[36] Бархе аз онҳо ба хонаи Усмон ҳамла бурданд ва ӯро куштанд.[37] Пас аз қатли Усмон, таваҷҷуҳи мардум барои хилофат ба Алӣ (а) ҷалб шуд ва онҳо хоҳони пазируфтани ҳукумат аз сӯи ӯ гардиданд.[38]

Ҳамчунин бубинед: Моҷарои қатли Усмон

Непазируфтани ҳукумат

Имом Алӣ (а):

Маро раҳо кунед ва шахси дигареро талаб намоед; зеро мо ба пешвози чизе меравем, ки чеҳраҳои гуногун ва ҷиҳатҳои мухталиф дорад. Дилҳо бар ин кор устувор нестанд ва ақлҳо собит намемонанд. Чеҳраи уфуқи ҳақиқатро абрҳои тираи фасод фаро гирифтаанд ва роҳи ростини ҳақ ношинохта мондааст.

Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, хутбаи 92, саҳ.136.


Бар асоси гузоришҳои гуногуни таърихӣ, Имом Алӣ дар посух ба дархостҳои такрории мардум барои қабули хилофат, онро намепазируфт ва аз онҳо мехост, ки ба шахси дигар муроҷиат кунанд.[39] Ба гузориши Ибни Аъсами Куфӣ, таърихнигори қарни сеюм ва чаҳорум, ӯ аз мардум мехост, ки барои ин кор ба Талҳа ва Зубайр муроҷиат кунанд ва аз он ду низ мехост, ки ҳукуматро бипазиранд.[40] Имом Алӣ вақте ки хилофатро ба Талҳа ва Зубайр пешниҳод кард, он ду Имом Алиро барои халифа шудан сазовортар донистанд.[41] Ба гуфтаи Ибни Аъсам, вақте ки Талҳа ва Зубайр хилофатро ба Алӣ (а) пешниҳод карданд, Имом Алӣ эҳтимол дод, ки дар оянда мушкилоте аз сӯи он ду барои ҳукуматаш ба вуҷуд ояд; аммо онҳо ваъда доданд, ки амале бар хилофи ҳукумати Алӣ анҷом нахоҳанд дод.[42]

Абдулҳусайни Зарринкуб, муаллифи китоби «Бомдоди Ислом», бар ин бовар аст, ки Алӣ (а) бо ҷиддият хилофатро намепазируфт ва ҳадафаш аз ин суханон ҷалби таваҷҷуҳи дигарон набуд.[43] Ҷаъфариён сабаби напазируфтани хилофат аз сӯи Имом Алӣ (а)-ро дар он мебинад, ки ӯ ҷомеаи мавҷудро фасодзада ва ноқобил барои иҷрои меъёрҳо ва барномаҳои худ медонист.[44]

Шароити пазируфтани ҳукумат

Пас аз пофишории мардум барои байъат бо Алӣ (а),[45] ӯ бо ин шарт, ки ҳукуматаш бар асоси амал ба китоби Худо ва суннати Пайғамбар бошад, ҳукуматро пазируфт ва мардум низ бар ҳамин асос бо ӯ байъат карданд.[46] Алӣ (а) барои пазируфтани байъат шарт гузошт, ки байъат бо ӯ набояд пинҳонӣ, балки бояд ошкоро ва дар масҷид анҷом шавад; инчунин байъат бояд бо ризояти байъаткунандагон сурат гирад.[47] Искофӣ, фақеҳ ва мутакаллими шиа дар қарни чоруми қамарӣ, навиштааст ҳамроҳии комили мардум бо ҳукумат шарти дигари Имом Алӣ (а) барои пазируфтани хилофат будааст.[48] Ҳамчунин ба гузориши Табарӣ, пас аз мустақар шудани ҳукумати Имом Алӣ, шахсе барои байъат назди ӯ рафт ва аз ӯ хост, ки ҳукуматашро бар асоси суннати Шайхайн қарор диҳад, аммо ӯ чунин шартро барои байъат напазируфт. Сабаби ӯ барои напазируфтани ин шарт он буд, ки суннати Абӯбакр ва Умар агар мухолифи китоби Худо ва суннати Пайғамбар (с) бошад, арзише надорад.[49]

Маҷбурӣ набудани байъат

Ширкати мардум дар ҳукумати Имом Алӣ ва байъати онҳо бо ӯ бидуни ҳеҷ иҷборе анҷом шуд.[50] Ба гуфтаи Тоҳо Ҳусайн, нависанда ва рӯшанфикри мисрӣ, Алӣ (а) иҷозат надод, ки ҳеҷ касро ба байъат маҷбур кунанд ё зери фишор қарор диҳанд.[51] Вақте бархе афрод аз байъат худдорӣ карданд, Имом Алӣ онҳоро озод гузошт ва амнияти онҳоро тазмин кард.[52] Молики Аштар мехост аз ҳамаи афрод байъат гирифта шавад, то дар оянда амале бар зидди ҳукумат сурат нагирад; аммо Алӣ (а) бо ӯ мухолифат кард.[53] Бо ин ҳол, ба бовари Вилфред Маделунг, шиашиноси олмонӣ, афроде ки бар зидди Усмон қиём карда буданд, бар хилофи хости Имом Алӣ, мардумро ба байъат бо ӯ водор мекарданд.[54] Ҷаъфар Субҳонӣ бо радди чунин дидгоҳ, ин боварро баромада аз суханони афроде медонад, ки дар таърих дурӯғпардозӣ кардаанд.[55]

Ашхосе ки байъат накарданд

Ба гузориши Ибни Ҷарири Табарӣ, таърихнигори суннимазҳаби қарни сеюм ва чаҳорум, ҳамаи ансор ҷуз чанд нафар, бо Алӣ (а) байъат карданд.[56] Иброҳим Ҳаракот, таърихшиноси марокашӣ, мегӯяд афроде ки аз байъат бо Алӣ худдорӣ карданд, ҳамон касоне буданд, ки дар даврони Усмон масъулиятҳо ё имтиёзоте гирифта буданд.[57] Ин афрод иборат буданд аз: Ҳассон ибни Собит, Каъб ибни Молик, Маслама ибни Мухаллад, Муҳаммад ибни Маслама ва чанд нафари дигар, ки аз Усмония шумурда мешуданд.[58] Абдуллоҳ ибни Умар, Зайд ибни Собит ва Усома ибни Зайд аз ҷумлаи мухолифони ғайриансорӣ буданд, ки ҳама аз наздикони Усмон ба шумор мерафтанд.[59]

Қаламрави ҳукумат

Густариши қаламрави Ислом аз оғоз то поёни хилофати Умавӣ (соли 130ҳ.қ.).[60]

Бо ба хилофат расидани Имом Алӣ, тамоми қаламрави ҳукумати Усмон — ҷуз Шомот — зери ҳукумати ӯ қарор гирифт.[61] Қаламрави ҷуғрофии Ислом дар он замон аз шимол то Қустантиниё ва баҳри Хазар, аз шимоли ғарбӣ то Рум, аз шимоли шарқӣ то Нишопур ва Марв, аз ҷануб то Яман, аз ғарб то Миср, аз шарқ то Сиҷистон ва дар ҷануби шарқӣ то Умонро дар бар мегирифт ва сарзаминҳои Ҳиҷоз, Ироқ, Эрон, Шом, Миср, Яман, Умон ва Ҷазираро шомил мешуд.[62] Аз ин рӯ, бо он ки сарзамини Шом бахше аз ҳукумати Ислом буд, Имом Алӣ бар он тасаллути комил пайдо накард ва он дар ихтиёри Муовия ибни Абӯсуфён боқӣ монд.[63]

Бисёре аз минтақаҳои Эрон, ба далели дурӣ аз маркази ҳукумат, аҳамияти чандоне надоштанд.[64] Аммо Басра аҳамияти бисёр дошт; зеро марказҳо ва шаҳрҳои зери назорати он густарда буданд ва Аҳвоз, Форс, Кирмон, Систон, Баҳрайн ва Умонро дар бар мегирифтанд ва хироҷи он минтақаҳо ба Басра интиқол меёфт.[65] Сарзамини Миср ба далели рӯди Нил, ободонӣ, аҳолии зиёд, доштани тамаддун, илм ва фарҳанг, на танҳо барои ҷаҳони Ислом, балки барои тамоми ҳукуматҳо аҳамият дошт ва Имом Алӣ барои созмон додани он ҷо иқдоми фаврӣ анҷом дод.[66] Манотиқи зери султаи ҳукумат на танҳо аз назари ҷуғрофия, балки аз назари сохтор, таркиби аҳолӣ ва одатҳо бо ҳам фарқ доштанд; ба ҳамин далел, лозим буд афроди бо таҷриба, зирак ва ошно ба он сарзаминҳо барои фармонравоӣ интихоб шаванд.[67]

Пойтахт

Тасвири қадимӣ аз Масҷиди Кӯфа.
Ҳамчунин бубинед: Кӯфа

Имом Алӣ (а) пас аз пирӯзӣ бар асҳоби Ҷамал, ба Кӯфа рафт ва он ҷоро маркази ҳукумати исломӣ қарор дод.[68] Ӯ бар ин бовар буд, ки ҷанги Ҷамал ба сабаби тавтиаи Муовия шакл гирифтааст; ба ҳамин далел, пойтахти ҳукуматашро ба Шом наздик кард, то решаи аслии фитна — яъне Муовия — аз байн равад.[69] Аз сӯи дигар, мардуми Ҳиҷоз наметавонистанд хилофати Имом Алиро бипазиранд; зеро ӯ дар ҷангҳои даврони Пайғамбар (с) ҳузури фаъол дошт ва бузургони Ҳиҷоз ба дасти ӯ кушта шуда буданд.[70] Ба ҳамин далел, бархе аз аҳли Ҳиҷоз аз байъат бо Алӣ (а) худдорӣ карданд ва бархе бо норизоятӣ байъат намуданд.[71]

Сайид Ҷаъфар Муртазо Омилӣ, мутахассиси таърихи Ислом ва ташайюъ, бар ин бовар аст, ки тағйири пойтахт далелҳои стратегии доштааст. Ӯ бархе аз имтиёзҳои Кӯфаро чунин баршумурдааст: иқтисоди фаровони Ироқ ва бартарии иқтисодӣ нисбат ба Мадина ва Ҳиҷоз, фармонбардорӣ ва муҳаббати мардуми Кӯфа ба Имом Алӣ, таъмини осонтар нерӯи инсонӣ ва тадорукоти низомӣ, ва иртиботи осон бо манотиқи дигар.[72] Вақте Имом Алӣ ба хилофат расид, Кӯфа дар маркази ҷаҳони Ислом қарор дошт ва фосилаи он аз маркази Эрон, Ҳиҷоз, Шом ва Миср тақрибан баробар буд;[73] ба ҳамин далел буд, ки Алӣ (а) он ҷоро «Қуббат-ул-Ислом» (гунбад ва маркази Ислом) номид.[74] Пас аз интихоби Кӯфа ҳамчун пойтахти ҳукумати исломӣ, Мадина аз ҷойгоҳи сиёсии худ таназзул кард ва ба марказе барои таълими Қуръон ва суннат табдил ёфт, на дигар маркази хилофат.[75]

Мутаваққиф шудани футуҳоти мусалмонон

Мақолаи асосӣ: Футуҳоти мусалмонон

Ба назари Муртазо Мутаҳҳарӣ, аз андешамандони шиа дар қарни чордаҳум, Имом Алӣ (а) ба футуҳоти мусалмонон ва густариши ҷуғрофии Ислом таваҷҷуҳ надошт ва тамоми талоши худро сарфи ислоҳи ҷомеаи исломӣ кард.[76] Ба бовари ӯ, Алӣ (а) эҳсос мекард, ки Ислом аз назари зоҳирӣ васеъ шудааст, аммо аз дарун фасодзада гардидааст.[77] Дар муқобил, бархе нависандагон бар инанд, ки Имом Алӣ дар даврони ҳукуматаш машғули набардҳои дохилӣ бар зидди аҳдишиканон буд ва ба ҳамин далел футуҳоти мусалмонон дар он аср идома наёфт.[78]

Сохтори ҳукумат

Ҳукумати исломӣ дар замони хилофати Имом Алӣ, аз назари сиёсӣ мутамаркиз ва аз назари идорӣ номутамаркиз ва худгардон буд.[79] Сохтори ҳукумати Имом Алӣ (а) монанди сохтори ҳукумати ду халифаи аввал дониста шудааст; аммо ҳукумати ӯ дар сиёсат ва коркард, тафовути асосӣ бо онҳо дошт; ба гунае ки ҳукумати алавӣ як намунаи ормонӣ барои шиаён ва бисёре аз мутафаккирони фирқаҳои исломӣ шумурда мешавад.[80] Дар даврони Усмон, ҳамаи омилони ҳукуматӣ аз миёни хонадони Банӣ Умайя, ҳатто онҳое ки аз душманони Пайғамбар буданд, интихоб мешуданд ва ин амр сабаби қудрат гирифтани Банӣ Умайя ва шаклгирии буҳронҳои давраи ҳукумати Имом Алӣ гардид.[81] Аз ин рӯ, вақте хилофат ба Имом Алӣ расид, талош кард то низоми идорӣ–сиёсии кишварро ислоҳ намояд.[82] Ба гуфтаи Ҳишом Ҷуъайт, Алӣ (а) дар пайи тармими хилофат ва бозгардонидани ваҳдат ба уммати исломӣ буд. Ба ҳамин далел, ӯ аз афроде мисли Молики Аштар, ки дар қатли Усмон нақши чандоне надоштанд, барои ҳукумати худ истифода кард ва ин равиш мавриди таъйиди мардуми Мадина низ қарор гирифт.[83]

Кормандон

Мақолаи асосӣ: Феҳристи кормандони Имом Алӣ (а)

Алӣ ибни Абитолиб барои самаранокӣ ва суръати амалкард, ба бархе аз кормандонаш ихтиёри комил дода буд.[84] Кормандони ҳукумати Алӣ (а) ду навъ буданд: бархе барои манотиқи ҳассос ва бузург, ва бархе дигар барои манотиқи хурдтар таъин мешуданд. Афроди интихобшуда барои манотиқи муҳим, ихтиёри комили ҳукуматӣ доштанд; аз ҷумлаи ин кормандон афроде чун Усмон ибни Ҳунайф, Молики Аштар, Муҳаммад ибни Абӯбакр ва Қусам ибни Аббос буданд.[85] Ихтиёроти комили онҳо ин умурро дар бар мегирифт: умури низомӣ, таъини қозӣ, иҷрои ҳудуд, сарпарастии ҳаҷ, ҷанг бо душман ва ҷамъоварии хироҷу ғанимат.[86] Алӣ ибни Абитолиб барои ҷилавгирӣ аз фасод, аз ҳукмронии волиёнаш пайваста назорат мекард.[87] Кормандон бар асоси амалкардашон ташвиқ ё танбеҳ мешуданд ва Алӣ (а) барои рафъи мушкилоти онҳо, зиндагии онҳоро таъмин мекард.[88] Ба гуфтаи Абдулҳусайн Зарринкуб, ҳокимони нав на дар Кӯфа ва на дар Шом мавриди қабули умум қарор нагирифтанд.[89]

Шоистасолорӣ

Шоистасолорӣ яке аз меҳварҳои муҳим дар сираи сиёсии Имом Алӣ шумурда мешавад.[90] Ӯ кормандони ҳукуматиро танҳо бар асоси шоистагӣ, кордонӣ ва покдоманӣ интихоб мекард, на вобастагиҳои қавмӣ ва қабилавӣ.[91] Муғира ибни Шуъба ба Имом Алӣ (а) пешниҳод дод, ки Муовия ва ҳамаи кормандони Усмон барои муддате дар масъулияти худ боқӣ бимонанд,[92] то ҳукумати Алӣ (а) собит гардад.[93] Ибни Аббос низ ин пешниҳоди Муғираро хайрхоҳона донист.[94] Аммо Алӣ ибни Абитолиб ин пешниҳодро напазируфт.[95] Сабаби ин корро адолатхоҳӣ ва шоистасолории ӯ донистаанд.[96] Бо рӯи кор омадани ҳукумати Имом Алӣ, ҳамаи кормандони Усмон, ки ба хотири робитаи хешовандӣ ба мансабҳои ҳукуматӣ даст ёфта буданд, барканор шуданд.[97] Алӣ пешниҳоди Талҳа ва Зубайрро низ, ки хоҳони ҳукумати Басра ва Кӯфа буданд, напазируфт,[98] ва ин ду ба сабаби норозигӣ ба Макка рафтанд ва бо пайвастан ба Оиша заминаи Ҷанги Ҷамалро фароҳам оварданд.[99]

Шуртатулхамис

Мақолаи асосӣ: Шуртатулхамис

Алӣ ибни Абитолиб гурӯҳи мусаллаҳеро бо номи «Шуртатулхамис» таъсис дод, то амнияти ҷомеаро таъмин кунанд ва назорат бар рӯйдодҳо ва ҳодисаҳо дошта бошанд.[100] Дар ҳукумати исломӣ, шурта аҳамияти зиёде дошт ва мақоми раёсати шурта аз мансабҳои муҳим шумурда мешуд ва пас аз ҳокими шаҳр, сарпарастии он ҷо бар ӯҳдааш қарор мегирифт.[101] Дастгирии ҷинояткорон, анҷоми тадбирҳои лозим барои пешгирӣ аз рух додани ҷиноят, ҳифзи низом ва амнияти умумии ҷомеа, ва назорат бар амволи мардум ва ҳуқуқи онҳо аз вазифаҳои Шуртатулхамис шумурда мешуд.[102]

Сохтори қазоӣ

Бо таваҷҷуҳ ба густариши қаламрави хилофат, Алӣ (а) амри қазоватро ба бархе афрод вогузор кард. Аз ҷумлаи ин афрод, Абӯласвад Дуалӣ дар Басра, Шурайҳ ибни Ҳорис Киндӣ дар Кӯфа, ва Рифоъа ибни Шаддод дар Аҳвоз буданд.[103] Ба гуфтаи Боқир Шарифи Қарашӣ, таърихшиноси ироқӣ, вақте Имом Алӣ (а) ба ҳукумат расид, гарчанде гоҳе худ ба қазоват мепардохт, аммо мансаби қазоват дар Кӯфаро ба Шурайҳи қозӣ супурд ва ба ӯ дастур дод, ки қазоватҳои анҷомшударо ба ӯ пешниҳод кунад, то бар дурустии онҳо назорат дошта бошад.[104] Дар ҳукумати Имом Алӣ, дастгоҳи қазоӣ мустақил буд ва бо ҳамаи афроди ҷомеа бархӯрди яксон дошт.[105] Қозӣ метавонист ҳатто халифаи мусалмононро ба додгоҳ фаро хонад ва бар асоси меъёрҳои дастгоҳи қазоӣ, ҳукм бар зидди ӯ содир кунад;[106] масалан, вақте Алӣ (а) моли худро дар дасти марде насронӣ ёфт, азбаски шоҳиде надошт, қозӣ ба нафъи марди насронӣ ҳукм кард.[107]

Ба гуфтаи Қарашӣ, Имом Алӣ аввалин халифае буд, ки зиндон сохт.[108] Гарчанде пеш аз Ислом зиндон вуҷуд дошт,[109] аммо дар давраи Пайғамбар (с) ва Шайхайн зиндон набуд ва барои маҳбус кардани афрод, дар Мадина аз хонае канори Масҷидуннабӣ ва дар Макка аз хонаи Сафвон ибни Умайя истифода мешуд.[110] Дар ҳукумати Алӣ, барои зиндониҳо барномаи хосе вуҷуд дошт: омӯзиши Қуръон ва ёдгирии хондану навиштан аз барномаҳои ҳатмии онҳо буд.[111] Ба зиндониҳо иҷозат дода мешуд дар намози ҷумъа ҳузур ёбанд ва баъд аз намоз ба зиндон бозгардонда шаванд.[112] Ба гуфтаи қозӣ Абӯюсуф, фақеҳи ҳанафимазҳаб, Имом Алӣ аввалин шахсе буд, ки хӯрок ва либоси зиндониҳоро таъмин кард ва ин равишро халифаҳои баъдӣ низ идома доданд. Агар зиндонӣ худ моле медошт, Алӣ (а) аз молаш ва агар чизе надошт, аз Байтулмол хароҷоти ӯро мепардохт.[113]

Шеваи ҳукумат

Адолат

Абуновари карбосфурӯш:

Алӣ ибни Абитолиб бо ғуломаш назди ман омад ва ду пироҳани карбосӣ харид. Сипас ба ғуломаш гуфт: «Ҳар кадомашро мехоҳӣ, бигир.» Ғулом яке аз онҳоро бардошт. Сипас Алӣ пироҳани дигарро бардошт ва пӯшид.

Ибни Ҳанбал, «Фазоили Амирулмуъминин Алӣ ибни Абитолиб (а)», 1433ҳ.қ., саҳ.128–129.


Барқарории адолатро муҳимтарин ҳадафи ҳукумати Имом Алӣ донистаанд.[114] Ба гуфтаи Азиз Сайид Ҷосим, нависандаи ироқӣ, аввалин иқдоми амалии Имом Алӣ дар ҳукумат, эҷоди баробарии иқтисодӣ буд.[115] Халифаҳои пешин Байтулмолро бар асоси собиқаи афрод дар ҷангҳои аввали Ислом ё собиқаи бештар дар имон ва умуре монанди он тақсим мекарданд; вале Алӣ (а) ин суннатро мухолифи дастури Қуръон донист ва дар муқобили он истод.[116] Ҳамчунин, вақте Алӣ ибни Абитолиб хилофатро ба даст гирифт, тамоми заминҳое, ки Усмон ба афроди гуногун вогузор карда буд, моли Худо номид ва дастур дод, ки он амвол ба Байтулмол бозгардонда шаванд.[117]

Алӣ (а) ба хотири диққаташ дар иҷрои адолат ва аз байн бурдани фасоде, ки дар тӯли солҳо падид омада буд, душманиҳое бар зидди худ ба вуҷуд овард.[118] Ин равиши ӯ на танҳо Талҳа ва Зубайр, балки бародараш Ақил ва амакзодааш Абдуллоҳ ибни Аббосро низ озурда сохт.[119] Ӯ дар тақсими байтулмол, миёни сарватмандони Қурайш ва ғуломони аҷам ҳеҷ фарқе намегузошт ва ҳамин адолаташ бузургони арабро ба хашм меовард.[120]

Тақсими байтулмол

Ҳукумати Имом Алӣ дар ҷамъоварӣ ва ҳифзи байтулмол бисёр дақиқ арзёбӣ шудааст.[121] Алӣ (а) дар байтулмол сахтгирӣ мекард; ҳатто вақте духтараш гарданбанди марворидиро аз Алӣ ибни Абӯрофеъ, калиддори байтулмол, ба шакли амонат гирифт, ҳам духтараш ва ҳам Алӣ ибни Абӯрофеъро бозпурсӣ кард.[122] Имом Алӣ собиқаи исломиро дар тақсими байтулмол ворид намекард ва собиқаи имонро танҳо амри маънавӣ мешумурд ва ҳамаи мусалмононро дар дарёфти ҳуқуқи мусалмонӣ баробар медонист.[123] Вақте бо эътирози бархе сарватмандон рӯ ба рӯ шуд, ки чаро мувофиқи суннати Умар ибни Хаттоб собиқаи имонӣ ва хешовандиро дар тақсими байтулмол ба назар намегирад, суннати Пайғамбарро аз суннати Умар болотар донист ва ба зиёдахоҳии онҳо посухи рад дод.[124]

Муносибат бо мардум

Ба гуфтаи Ҳасан Зайн, таърихшиноси лубнонӣ, дар даврони ҳукумати Имом Алӣ, мардум метавонистанд ба таври осон ва зуд бо бахшҳои олии ҳукумат иртибот гиранд ва фаъолона дар умури ҳукумат ширкат кунанд.[125] Дар ҳукумати Алӣ (а), фазои муносиб барои интиқод ва эътирози мардум ба вуҷуд омад.[126] Ба гуфтаи бархе муҳаққиқон, дар он давра, мардуми ҳар шаҳр бар ҳокимони худ назорат доштанд ва метавонистанд шикояти ӯро назди Алӣ (а) баранд.[127] Бар асоси хутбаи 216 Наҳҷулбалоға, Имом Алӣ аз мардум мехост, ки бо ӯ ба таври рӯшан сухан гӯянд ва аз эҳтиёткорӣ дар гуфтугӯ бо ҳоким парҳез кунанд.[128]

Бар асоси номаи 51 Наҳҷулбалоға, Алӣ (а) маъмурони ҷамъоварии хироҷро ба рафтори одилона, мунсифона ва сабр дар баробари мардум тавсия мекард.[129] Ҳамчунин, вақте Имом Алӣ (а) Молики Аштарро ба устондории Миср таъин кард, ӯро ба меҳрубонӣ ва рафтори нек бо ҳамаи мардум (мусалмон ва ғайримусалмон) ва бархӯрди инсонӣ бо онҳо даъват намуд.[130]

Озодии мухолифон

Ба гуфтаи Мустафо Дилшоди Теҳронӣ, озодӣ дар ҳукумати Имом Алӣ ба таври равшан вуҷуд дошт; зеро аз ҳамон оғози ҳукумат, байъати мардум бо Алӣ (а) ба таври озодона анҷом гирифт ва ӯ озодии мухолифонашро тазмин кард ва иҷозат надод касе бо онҳо бархӯрд кунад.[131] Алӣ (а) мусалмон ва ғайримусалмонро зери ҳимояти ҳукумат медонист ва дар ҳукуматаш, ҳеҷ шахсе ба хотири ақидаи худ аз ҳуқуқи инсонӣ ва иҷтимоӣ маҳрум намешуд.[132] Ба гуфтаи Сайид Ҷаъфар Шаҳидӣ, аз таърихшиносони шиа дар қарни чордаҳум, Алӣ ибни Абитолиб ҳатто дар баробари афроде чун Хавориҷ низ бо бурдборӣ рафтор мекард ва онҳоро озод мегузошт — ва танҳо вақте ки ба мардум таҷовуз карданд, ба муқобила бо онҳо бархост.[133]

Сахтгирӣ дар иҷрои дин ва қонун

Алӣ ибни Абитолиб дар умури динӣ, иҷрои дақиқи қонун ва шеваи дурусти ҳукуматдорӣ, бисёр ҷиддӣ ва бемусомаҳа буд[134] ва барои иҷрои қонун, аз ашроф ва бузургон ва аз хешовандон ва наздикони худ чашмпӯшӣ намекард.[135] Пойбандии Алӣ (а) ба қонун ӯро ҳатто барои бархе наздикон таҳаммулнопазир карда буд.[136] Имом (а) дар ин роҳ ҳатто ба наздиктарин ёронаш низ сахтгирӣ мекард; масалан, вақте ғуломаш Қанбар дар иҷрои ҳудуд ба иштибоҳ се тазйиёна бештар зада буд, ба дастури Алӣ (а) он се тазйиёна ҷуброн ва бар Қанбар се тазйиёна зада шуд.[137] Ҳамчунин, бар асоси номаи Имом Алӣ (а) ба Усмон ибни Ҳунайф, кормандаш дар Басра, Имом Алӣ (а) Усмон ибни Ҳунайфро ба хотири ширкат дар як зиёфати ашрофӣ, ки бе ҳузури фақирон баргузор шуда буд, сарзаниш кард ва ӯро ба пайравӣ аз роҳи зоҳидона ва тақво даъват намуд.[138] Ба гуфтаи Дилшоди Теҳронӣ, дар номаҳои Наҳҷулбалоға метавон ҳассосияти Имом Алӣ ба қонуншикании кормандони ҳукуматашро ба равшанӣ мушоҳида кард.[139]

Таваҷҷуҳ ба илм ва ободонӣ

Бар асоси ривояте, ки аз Имом Боқир (а) нақл шудааст, мардум ҳангоми тулӯи офтоб назди Ҳазрати Алӣ ҷамъ мешуданд ва ӯ ба онҳо фиқҳ ва Қуръон меомӯхт.[140] Ӯ дар номаи худ ба Қусам ибни Аббос, фармондараш дар Макка, тавсия карда буд, ки ба афроди бесавод таълим диҳад ва бо донишмандон ҳамнишин бошад.[141] Дар номаи ӯ ба Молики Аштар низ дастур дода буд, ки аз барҳам задани суннатҳои писандида парҳез кунад.[142]

Имом Алӣ (а) дар номае ба яке аз фармондаҳояш дастур дод, ки ба ободонии шаҳрҳо таваҷҷуҳ дошта бошад.[143] Алӣ (а) иқдомҳое барои ислоҳ ва обод кардани заминҳо, эҷоди қанотҳо ва наҳрҳо анҷом дод ва ба кормандонаш дастур дод, ки аз вайронии заминҳо ва чоҳҳо ҷилавгирӣ кунанд.[144] Ба дастури ӯ, аз деҳқонон хироҷи камтар гирифта мешуд, то ба истеҳсоли бештар ташвиқ ва сабаби ободонӣ шаванд.[145] Дар ривоятҳое аз Алӣ (а), тавсия ба кишоварзӣ[146] ва тиҷорат[147] дида мешавад.

Чолишҳои Имом Алӣ дар ҳукуматдорӣ

Ба гуфтаи Ҳасан Зайн, таърихшиноси лубнонӣ, Имом Алӣ (а) дар замоне ҳукуматро ба даст гирифт, ки фасод ва инҳироф аз аҳком ва усули дин низоми сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии Исломро бо хатар рӯ ба рӯ карда буд,[148] ва ба ҳукумати исломӣ бо чашми тамаъ нигоҳ мешуд.[149] Мустафо Дилшоди Теҳронӣ низ бар ин бовар аст, ки пеш аз Алӣ (а), суннатҳои ҷоҳилӣ бозгардонида шуда буданд ва бозгашти ин суннатҳо заминасозии мушкилоти давраи хилофати Имом Алӣ гардид.[150] Мушкилоте монанди қудратталабии сарон, бебасиратии мардум, хостаҳои зиддиҳамдигарии иҷтимоӣ, дунёпарастии мардум, қабилагароӣ, барҳам хӯрдани шоистасолорӣ, ашрофияти сиёсӣ ва иқтисодӣ ва таассубу тангназарии бархе аз ёрон аз чолишҳои пеши рӯи ӯ буданд.[151]

Расул Ҷаъфариён низ вазъи сиёсии ҷомеаи исломии пас аз қатли Усмонро ошуфта гузориш кардааст, ки аз ояндаи торики ҳукумат ҳикоят мекард.[152] Ӯ муҳимтарин мушкилоти ҳукумати Алӣ (а)-ро чунин баршумурдааст:

  • Табъизи иқтисодӣ: Дар давраи хилофати Умар ибни Хаттоб собиқаи исломӣ ва қабилаи афрод дар саҳми онҳо аз байтулмол таъсиргузор шуд ва дар замони хилофати Усмон ибни Аффон ин тафриқа бештар гардид. Хилофати Имом Алӣ ва тақсими баробари байтулмол боиси эътирози баҳрамандон шуд ва сабаби пайвастани онҳо ба Муовия гардид.[153]
  • Табъизи нажодӣ: Бо футуҳоти исломӣ нажодҳои гуногун бо арабҳо омехта шуданд; аммо онҳо аз ҳуқуқи баробар бархӯрдор набуданд. Алӣ ибни Абитолиб ин тафриқаи нажодиро аз байн бурд; вале бархе аз аъроб ин рафтори ӯро таҳаммул намекарданд ва ҳукумат бо эътирози онҳо рӯ ба рӯ мешуд.[154]
  • Инҳирофот ва шубҳаҳои динӣ: Халифаҳои пешин суннатҳое муқаррар карда буданд, ки бо суннати набавӣ мувофиқат надошт; аммо Имом Алӣ ҳозир набуд аз сираи набавӣ рӯй гардонад.[155]
  • Фасоди иҷтимоӣ: Дар давраи Усмон, фасоди иҷтимоӣ ва ахлоқӣ, ба хусус миёни ашрофи Саҳоба ва фарзандони онҳо роиҷ буд ва ба бовари Имом Алӣ,[156] аз Ислом танҳо ном ва нишоне боқӣ монда буд.[157]

Ҷангҳо ва шӯришҳо

Мақолаи асосӣ: Ҷангҳои Имом Алӣ (а)

Тақрибан тамоми давраи ҳукумати Имом Алӣ дар миёни ҷангҳо гузашт:[158] Ҷанги Ҷамал аввалин ҷанги давраи ҳукумати Имом Алӣ (а) буд,[159] ки ба сабаби аҳдишикании асҳоби Ҷамал — яъне Талҳа, Зубайр ва Оиша — рух дод.[160] Ин ҷанг бо пирӯзии Имом Алӣ ба поён расид.[161]

Ҷанги Сиффин бо Муовия буд. Имом Алӣ мехост Муовияро аз ҳукумати Шом барканор кунад;[162] аммо Муовия напазируфт ва дар натиҷа, ду тараф омодаи набард шуданд ва ҷанги Сиффин оғоз ёфт.[163] Пас аз даргирии шадид миёни ду сипоҳ, Муовия ва Амр ибни Ос, ки шикасти сипоҳашонро наздик медиданд, Қуръонҳоро бар нӯги найза карданд ва сипоҳи муқобилро ба ҳакамият фаро хонданд.[164] Ин ҳила кор дод ва ҷанги Сиффин бе натиҷа ба поён расид.[165]

Хавориҷ, ки Имом Алӣ (а)-ро ба пазируфтани ҳакамият водор карда буданд, бо натиҷа надодани ҳакамият, аз Алӣ (а) хостанд, ки тавба кунад ва қарордоди ҳакамиятро раҳо намояд.[166] Вақте Хавориҷ бо мухолифати Алӣ (а) рӯ ба рӯ шуданд, ҷиноятҳои зиёде анҷом доданд.[167] Аз ин рӯ, Алӣ (а) ба ҷанги онҳо рафт ва дар минтақаи Наҳравон,[168] шикасти сахте ба онҳо ворид кард.[169]

Вилфред Маделунг, шарқшиноси олмонӣ, дар таҳлиле бар ин аст, ки пас аз халифа шудани Алӣ, уммати исломӣ ба се гурӯҳ тақсим шуд ва ҷангҳои дохилии мусалмонон оғоз ёфт: 1. Мувофиқони Алӣ, 2. Умавиён ва тарафдорони Усмон, 3. Аксарияти Қурайш, ки хоҳони бозгашти хилофат ба равиши Шайхайн буданд.[170] Ба назари Расул Ҷаъфариён, сиёсатҳои ислоҳии Имом Алӣ сабаби аслии мухолифатҳо ва ҷангҳо буданд; зеро бо рӯи кор омадани Имом Алӣ, манфиати бархе афрод ба хатар афтод.[171]

Ба гуфтаи Ҳасан Зайн ва Расул Ҷаъфариён, Алӣ ибни Абитолиб ҳеҷ гоҳ оғозгари ҷанг набуд.[172] Ӯ танҳо дар ҳолати ночорӣ меҷангид ва пеш аз ҳар ҷанг, афродро ба сулҳ фаро мехонд.[173] Бо вуҷуди вақтбардо будани ҷангҳои давраи хилофати Имом Алӣ, ҷанбаҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии хилофати Алӣ (а) камранг нашуд.[174] Ба назари Иброҳим Байзун, ҳукумати Имом Алӣ (а) ба далели ҳамроҳ будан бо ҷангҳои пайваста, ба давраи ҳукумати Пайғамбар (с) шабоҳат дорад ва идомаи ҳукумати набавӣ шумурда мешавад.[175]

Ҳамчунин бубинед: Ҷанги Ҷамал, Ҷанги Сиффин, Ҷанги Наҳравон ва Ғорот

Саранҷом

Наққошии Алӣ Баҳрайнӣ бо мавзӯи зарбат хӯрдани Имом Алӣ (а)

Ҳукумати Имом Алӣ (а) чаҳор солу нӯҳ моҳ идома ёфт ва бо шаҳодати ӯ ба поён расид.[176] Нерӯҳои низомии ҳукумат аз ҷанг хаста шуданд, миёни онҳо ихтилоф ба вуҷуд омад ва дар бархе мавридҳо, аз дастурҳои Алӣ (а) сарпечӣ мекарданд.[177] Муовия бо бархе фармондеҳони низомии ҳукумат (монанди Ашъас ибни Қайс Киндӣ) иртиботи махфӣ барқарор кард ва бо додани бархе ҳадяҳо ва ваъдаи мансабҳои олӣ дар сипоҳаш, онҳоро ба хидмат гирифт, то дар сипоҳи Имом Алӣ шоеапароканӣ кунанд ва сипоҳиёнро битарсонанд.[178]

Бо шаҳид шудани Алӣ (а), асҳоби ӯ барои хилофат бо Имом Ҳасан (а) байъат карданд.[179] Шаш моҳ пас аз поёни ҳукумати Алӣ (а) ва канорагирии Имоми Ҳасан (а) аз хилофат, ҷанг миёни мусалмонон ба поён расид ва бо ҳоким шудани Муовия ибни Абӯсуфён, якпорчагии зоҳирӣ ба уммати исломӣ бозгашт.[180] Ба гуфтаи Ҳишом Ҷуъайт, таърихшиноси тунисӣ, ин якпорчагӣ дар қалби мусалмонон реша надошт ва ҷараёнҳои пинҳонӣ бар зидди ҳукумати вақт фаъол шуданд.[181]

Ҳамчунин бубинед: Шаҳодати Имом Алӣ (а)

Муваффақият ё шикаст?

Гарчанде Имом Алӣ натавонист дар давраи ҳукуматаш ба ҳамаи аҳдофи худ даст ёбад, аммо тавонист сираи ҳукумати набавиро барои мардум, ба хусус барои касоне ки Пайғамбар (с)-ро надида буданд, нишон диҳад.[182] Имом Алӣ (а) бо вуҷуди он ки натавонист ҳамаи тарҳҳои ислоҳии худро ба таври комил амалӣ кунад,[183] аммо бар асоси таҳлили Мустафо Дилшоди Теҳронӣ, аз пажӯҳишгарони соҳаи Наҳҷулбалоға, муваффақиятҳои чашмгире ба даст овард ва намунае барои ҳукуматҳои баъдӣ шуд.[184]

Расул Ҷаъфариён, таърихшиноси шиа, далелҳои шикасти зоҳирии Имом Алиро чунин баршумурдааст: реша доштани фасод ва фитна дар ҷомеаи он рӯз, вазъи ошуфтаи қабилаҳои Ироқ, қудрат гирифтани мавқеи сарони қабилаҳо ва истифода набурдан аз золимон ва ситамгарон барои тақвияти ҳукумат.[185]

Ба гуфтаи Аҳмад Амин, аз андешамандони мисрӣ, Алӣ ибни Абитолиб ба далели пойбандии шадид ба суннат ва нусуси динӣ, дар ҳукуматаш шикаст хӯрд. Ин дар ҳолест, ки Умар ибни Хаттоб ва Муовия ибни Абӯсуфён дар бархе мавридҳо бар хилофи нусуси динӣ, бар асоси назар ва ташхиси худ амал карданд ва муваффақ шуданд;[186] чунон ки мувофиқи гузориши бархе манобеи аҳли суннат, вақте ба Умар эътироз шуд, ки чаро бар хилофи Пайғамбар, фоҷирон ва мунофиқонро дар корҳои ҳукуматӣ ба кор гирифтааст, ӯ истифода аз нерӯи онҳоро зарурӣ ва гуноҳашонро бар ӯҳдаи худи онҳо донист.[187]

Аз ин рӯ, Аллома Табатабоӣ, андешаманди шиа, мегӯяд мунофиқоне ки дар замони ҳукумати Пайғамбар бо ӯ муқобила мекарданд, дар замони се халифаи аввал бо қудрат ёфтан дар дастгоҳи хилофат аз мухолифат бо ҳукумати исломӣ даст кашиданд ва бо мусалмонон ҳамроҳӣ карданд.[188]

Чаро Имом Алӣ (а) барои таҳкими ҳукуматаш нармӣ нишон надод?

Ҷаъфар Субҳонӣ, таърихнигор, бар ин бовар аст, ки ҳатто агар Имом Алӣ (а) нисбат ба фасоди Муовия нармӣ нишон медод, на танҳо мушкилоти ҳукуматаш ҳал намешуданд, балки бештар мешуданд.[189] Ба назари ӯ, дар сурати боқӣ мондани Муовия дар ҳукумати Шом, Алӣ (а) дар рӯзҳои аввал аксари тарафдоронашро аз даст медод; зеро онҳо ба сабаби ситамҳо ва беадолатиҳое, ки аз коргузорони Усмон дида буданд, шӯриш карда буданд ва боқӣ мондани он коргузорон онҳоро ноумед мекард.[190] Аз тарафи дигар, боқӣ мондани муваққатии Муовия низ наметавонист мухолифати ӯ бо хилофати Алӣ (а)-ро коҳиш диҳад; зеро Муовия шахси зирак ва сиёсатмадор буд ва инро мефаҳмид.[191] Субҳонӣ қатли Усмонро бузургтарин фурсат барои Муовия медонад, ки агар дар рӯзҳои аввал аз он истифода намекард, онро барои ҳамеша аз даст медод.[192]

Баъзе таърихнигорон гуфтаанд, ки Имом Алӣ ба сабаби он ки дар ҳукуматдорӣ аз ҳила ва сиёсат истифода накард, ҳукуматаш нотавон шуд.[193] Вилфред Маделунг, шиашиноси олмонӣ низ Имом Алиро дар сиёсат шахси содда ва бидуни оянданигарӣ хондааст; зеро ӯ ба суханони Ибни Аббос, ки тавсия дода буд барои пешгирӣ аз мушкилот Муовияро барканор накунад, таваҷҷӯҳ накард.[194] Дар муқобил, Ҳасан Зайн, таърихшиноси лубнонӣ мегӯяд, бо баррасии таърих метавон фаҳмид, ки ҳамаи иқдомҳои Имом Алӣ барои дур кардани фасод аз ҳукумат, ҳарчанд боиси аз байн рафтани ҳукумати худ шуд, дуруст буданд.[195] Ба бовари ӯ, Имом Алӣ бо чашмпӯшӣ накардан аз Муовия ва коргузорони Усмон ва ҳамчунин бо худдорӣ аз додани бархе мансабҳо ба Талҳа ва Зубайр тавонист ҳукумате бар асоси усул ва арзишҳои исломӣ таъсис диҳад, ки намунаи дурусти ҳукумати исломӣ бошад ва дар давраҳои баъдӣ ҳамчун улгу истифода шавад.[196]

Такнигорӣ

Китоби «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм» ба қалами Ҳасан Зайн, таърихшиноси лубнонӣ.

Дар бораи ҳукумати Имом Алӣ ва таҳлили рӯйдодҳои он, китобҳои гуногун навишта шудаанд, ки бархе аз онҳо чунинанд:

  • "ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм": Ин китобро Ҳасан Зайн, пажӯҳишгари таърих аз Лубнон, ба забони арабӣ навиштааст.[197] Муаллиф дар ин асар шароити ба хилофат расидани Имом Алӣ ва сираи ҳукуматдории ӯро баррасӣ кардааст.[198] Ин китоб бо унвони «Ҳукумати Имом Алӣ (а)» ба қалами Амир Салмонӣ Раҳимӣ ба форсӣ тарҷума шудааст.[199]
  • "Давлати офтоб": Мустафо Дилшоди Теҳронӣ, коршиноси Наҳҷулбалоға ва нависандаи эронӣ, муаллифи ин китоб аст.[200] Ӯ дар ин китоб андешаи сиёсӣ ва сираи ҳукмронии Алӣ ибни Абитолибро таҳлил кардааст.[201] Дар муқаддимаи китоб, заминаи шаклгирии ҳукумати алавӣ ва сипас дар шаш бахш, сираи Имом Алӣ бо таъкиди вижа ба Наҳҷулбалоға баррасӣ шудааст.[202]
  • "Алӣ ибни Абитолиб (а) султат-ул-ҳақ": Ин китобро Азиз Сайид Ҷосим, нависандаи ироқӣ таълиф кардааст ва Содиқ Ҷаъфар ар-Равозиқ онро таҳқиқ намудааст.[203] Муаллиф дар ин китоб шахсият ва сираи сиёсии Алӣ ибни Абитолибро дар ёздаҳ фасл шарҳ медиҳад.[204] Мӯсо Дониш онро ба форсӣ тарҷума карда ва бо унвони «Имом Алӣ (а) намоди ҳукумати ҳақ» нашр намудааст.[205]
  • "ал-Имом Алӣ фи руъят-ин-наҳҷ ва ривоят-ит-таърих": Иброҳим Байзун, устоди таърихи давраи исломии Донишгоҳи Лубнон, муаллифи ин китоб аст.[206] Ӯ дар ин асар рӯйдодҳои давраи Имом Алиро дар чаҳор фасли асосӣ таҳлил карда, ҳаводиси пеш аз хилофат, баъд аз хилофат ва ҳамчунин назари умумӣ ба ҳукумат ва андешаи сиёсии Алӣ (а)-ро тасвир намудааст.[207] Алиасғари Муҳаммадӣ Сиҷонӣ ин китобро бо унвони «Рафторшиносии Имом Алӣ (а) дар ойинаи таърих» ба форсӣ тарҷума кардааст.[208]

Ҷусторҳои вобаста

Эзоҳ

  1. ↑ Ҷаъфариён, Атласи шиа, 1387ҳ.ш., саҳ.52
  2. ↑ Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.427
  3. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.33
  4. ↑ Ҷаъфариён, «Таърихи таҳаввули давлат ва хилофат», 1373ҳ.ш., саҳ.138
  5. ↑ Ҷаъфариён, «Таърихи таҳаввули давлат ва хилофат», 1373ҳ.ш., саҳ.171
  6. ↑ Зарринкуб, «Бомдоди Ислом», 1376ҳ.ш., саҳ.109
  7. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Ҳукмронии ҳакимона», 1395ҳ.ш., саҳ.19
  8. ↑ Ҳусайнӣ Хоманаӣ, «بیانات در خطبه‌های نماز جمعه ۲۱ رمضان (۱۶ آذر ۱۳۸۰ش)», дар сомонаи Маркази ҳифз ва нашри осори Оятуллоҳ Хоманаӣ
  9. ↑ Ибни Абилҳадид, «Шарҳи Наҳҷулбалоға», 1404ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.73
  10. ↑ Ибни Абилҳадид, «Шарҳи Наҳҷулбалоға», 1404ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.73
  11. ↑ Ҷаъфариён, «Таърихи таҳаввули давлат ва хилофат», 1373ҳ.ш., саҳ.168
  12. ↑ Ҷуъайт, «ал-Фитна», 2000м, саҳ.141
  13. ↑ Тоҳо Ҳусайн, «Алӣ ва бануҳ», Дор-ул-маориф, саҳ.8
  14. ↑ Ҷуъайт, «ал-Фитна», 2000м, саҳ.141
  15. ↑ Ҳусайн, «Алӣ ва бануҳ», Дор-ул-маориф, саҳ.8
  16. ↑ Байзун, «ал-Имом Алӣ фи руъят-ин-наҳҷ ва ривоят-ит-таърих», 2009м, саҳ.70
  17. ↑ Ҷуъайт, «ал-Фитна», 2000м, саҳ.141
  18. ↑ Ниг.: Хатиб Бағдодӣ, «Таърихи Бағдод», 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.145
  19. ↑ Ибни Саъд, «ат-Табақот-ул-кубро», 1410ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.22
  20. ↑ Яъқубӣ, «Таърихи Яъқубӣ», Дору содир, ҷ.2, саҳ.178
  21. ↑ Ҳолм, «Ташайюъ», 1389, саҳ.27–28
  22. ↑ Ҷаъфариён, «Таърихи таҳаввули давлат ва хилофат», 1373ҳ.ш., саҳ.143
  23. ↑ Диёрбакрӣ, «Таърих-ул-хамис», Дору содир, ҷ.2, саҳ.262
  24. ↑ Субҳонӣ, «Фурӯғи вилоят», 1380ҳ.ш., саҳ.368
  25. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Давлати офтоб», 1395ҳ.ш., саҳ.47
  26. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Давлати офтоб», 1395ҳ.ш., саҳ.33–34
  27. ↑ Насирӣ, «Таҳлиле аз таърихи ташайюъ ва имомон (а)», 1386ҳ.ш., саҳ.107
  28. ↑ Насирӣ, «Таҳлиле аз таърихи ташайюъ ва имомон (а)», 1386ҳ.ш., саҳ.106
  29. ↑ Байзун, «ал-Имом Алӣ фи руъят-ин-наҳҷ ва ривоят-ит-таърих», 2009м, саҳ.191
  30. ↑ Насирӣ, «Таҳлиле аз таърихи ташайюъ ва имомон (а)», 1386ҳ.ш., саҳ.106
  31. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Давлати офтоб», 1395ҳ.ш., саҳ.43–44
  32. ↑ Ғариб, «Хилофати Усмон ибни Аффон», 1997м, саҳ.103
  33. ↑ Бахтиёрӣ, «Сохтори сиёсии ҳукумати Усмон», саҳ.65
  34. ↑ Байзун, «ал-Имом Алӣ фи руъят-ин-наҳҷ ва ривоят-ит-таърих», 2009м, саҳ.191
  35. ↑ Байзун, «ал-Имом Алӣ фи руъят-ин-наҳҷ ва ривоят-ит-таърих», 2009м, саҳ.191
  36. ↑ Ибни Асир, «Усуд-ул-ғоба», 1409ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.490
  37. ↑ Ибни Аъсами Куфӣ, «ал-Футуҳ», 1411ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.426–428
  38. ↑ Ибни Қутайба Динаварӣ, «ал-Имома ва-с-сиёса», 1410ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.65–66; Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.427; Яъқубӣ, «Таърихи Яъқубӣ», Дору содир, ҷ.2, саҳ.179; Ибни Аъсами Куфӣ, «ал-Футуҳ», 1411ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.434
  39. ↑ Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, хутбаи 92, саҳ.136; Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.434; Ибни Шаҳрошӯб, «ал-Маноқиб», 1379ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.110; Мискавайҳ, «Таҷоруб-ил-умам», 1379ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.458
  40. ↑ Ибни Аъсами Куфӣ, «ал-Футуҳ», 1411ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.434–435
  41. ↑ Ибни Аъсами Куфӣ, «ал-Футуҳ», 1411ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.434
  42. ↑ Ибни Аъсами Куфӣ, «ал-Футуҳ», 1411ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.434–435
  43. ↑ Зарринкуб, «Бомдоди Ислом», 1376ҳ.ш., саҳ.105
  44. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.65; Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, хутбаи 92, саҳ.136
  45. ↑ Ниг.: Ибни Аъсами Куфӣ, «ал-Футуҳ», 1411ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.435–436
  46. ↑ Яъқубӣ, «Таърихи Яъқубӣ», Дору содир, ҷ.2, саҳ.179; Ибни Аъсами Куфӣ, «ал-Футуҳ», 1411ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.435–436
  47. ↑ Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.427
  48. ↑ Искофӣ, «ал-Меъёр ва-л-мувозана», 1402ҳ.қ., саҳ.51
  49. ↑ Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.76
  50. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.123
  51. ↑ Ҳусайн, «Алӣ ва бануҳ», Дор-ул-маориф, саҳ.9
  52. ↑ Хоразмӣ, «ал-Маноқиб», 1388ҳ.қ., саҳ.15
  53. ↑ Динаварӣ, «ал-Ахбор-ут-тивол», 1368ҳ.ш., саҳ.143
  54. ↑ Маделунг, «Ҷонишинии Ҳазрати Муҳаммад (с)», 1377ҳ.ш., саҳ.200–202
  55. ↑ Субҳонӣ, «Фурӯғи вилоят», 1380ҳ.ш., саҳ.370
  56. ↑ Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.428–431
  57. ↑ Ҳаракот, «ас-Сиёса ва-л-муҷтамаъ фи аср-ир-рошидин», 1985м, саҳ.125
  58. ↑ Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.429–430
  59. ↑ Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.428–431
  60. ↑ «Expansion of the Caliphate», дар канали Emperor Tigerstar
  61. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.84
  62. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.81–82
  63. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.83
  64. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.83
  65. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.83
  66. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.84
  67. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.85
  68. ↑ Субҳонӣ, «Фурӯғи вилоят», 1380ҳ.ш., саҳ.467–468
  69. ↑ Субҳонӣ, «Фурӯғи вилоят», 1380ҳ.ш., саҳ.467
  70. ↑ Раҷабӣ, «Баррасии интихоби Кӯфа ба унвони маркази хилофати исломӣ», саҳ.7–8
  71. ↑ Раҷабӣ, «Баррасии интихоби Кӯфа ба унвони маркази хилофати исломӣ», саҳ.7–8
  72. ↑ Омилӣ, «إستراتیجیة الکوفة فی خلافة علی(ع)», дар сомонаи Сайид Ҷаъфар Муртазо ал-Омилӣ
  73. ↑ Раҷабӣ, «Баррасии интихоби Кӯфа ба унвони маркази хилофати исломӣ», саҳ.6
  74. ↑ Ибни Фақеҳ, «ал-Булдон», 1416ҳ.қ., саҳ.203; Маҷлисӣ, «Биҳор-ул-анвор», 1403ҳ.қ., ҷ.22, саҳ.386
  75. ↑ Зарринкуб, «Бомдоди Ислом», 1376ҳ.ш., саҳ.107
  76. ↑ Мутаҳҳарӣ, «Понздаҳ гуфтор», 1402ҳ.қ., саҳ.254
  77. ↑ Мутаҳҳарӣ, «Понздаҳ гуфтор», 1402ҳ.қ., саҳ.254
  78. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.154
  79. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.91
  80. ↑ Муҳоҷирниё, «Сохтори ҳукумати Имом Алӣ (а)», саҳ.161
  81. ↑ Муҳоҷирниё, «Сохтори ҳукумати Имом Алӣ (а)», саҳ.147
  82. ↑ Муҳоҷирниё, «Сохтори ҳукумати Имом Алӣ (а)», саҳ.148
  83. ↑ Ҷуъайт, «ал-Фитна», 2000м, саҳ.142
  84. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.93
  85. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.224
  86. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.93–96
  87. ↑ Ҳусайн, «Алӣ ва бануҳ», Дор-ул-маориф, саҳ.147
  88. ↑ Муҳоҷирниё, «Сохтори ҳукумати Имом Алӣ (а)», саҳ.149–150
  89. ↑ Зарринкуб, «Бомдоди Ислом», 1376ҳ.ш., саҳ.106
  90. ↑ Адоқ, «Шоистасолорӣ дар ҳукумати Имом Алӣ (а)», саҳ.56
  91. ↑ Адоқ, «Шоистасолорӣ дар ҳукумати Имом Алӣ (а)», саҳ.56
  92. ↑ Яъқубӣ, «Таърихи Яъқубӣ», Дору содир, ҷ.2, саҳ.180
  93. ↑ Адоқ, «Шоистасолорӣ дар ҳукумати Имом Алӣ (а)», саҳ.45
  94. ↑ Динаварӣ, «ал-Ахбор-ут-тивол», 1368ҳ.ш., саҳ.142
  95. ↑ Шайх Тӯсӣ, «ал-Амолӣ», 1414ҳ.қ., саҳ.87
  96. ↑ Адоқ, «Шоистасолорӣ дар ҳукумати Имом Алӣ (а)», саҳ.46
  97. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.28
  98. ↑ Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.429
  99. ↑ Зарринкуб, «Бомдоди Ислом», 1376ҳ.ш., саҳ.106
  100. ↑ Қарашӣ, «Донишномаи Имом Амирулмуъминин Алӣ ибни Абитолиб (а)», 1429ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.31
  101. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.194
  102. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.194
  103. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.138
  104. ↑ Қарашӣ, «Донишномаи Имом Амирулмуъминин Алӣ ибни Абитолиб (а)», 1429ҳ.қ., ҷ.9, саҳ.63
  105. ↑ Адоқ, «Шоистасолорӣ дар ҳукумати Имом Алӣ (а)», саҳ.56
  106. ↑ Адоқ, «Шоистасолорӣ дар ҳукумати Имом Алӣ (а)», саҳ.56
  107. ↑ Сақафӣ, «ал-Ғорот», 1353ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.125
  108. ↑ Қарашӣ, «Донишномаи Имом Амирулмуъминин Алӣ ибни Абитолиб (а)», 1429ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.31
  109. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.143
  110. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.145
  111. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.146
  112. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.146
  113. ↑ Қозӣ Абӯюсуф, «ал-Хироҷ», 1399ҳ.қ., саҳ.149–150
  114. ↑ Ҳакимободӣ, «Давлат ва сиёсатҳои иқтисодӣ», саҳ.373
  115. ↑ Ҷосим, «Алӣ ибни Абитолиб султат-ул-ҳақ», 1427ҳ.қ., саҳ.359
  116. ↑ Маҳмудӣ, «Наҳҷ-ус-саодати фи мустадраки Наҳҷулбалоға», Муассисат-ул-аъламӣ, ҷ.1, саҳ.224
  117. ↑ Масъудӣ, «Исбот-ул-васия», 1426ҳ.қ., саҳ.149
  118. ↑ Насирӣ, «Таҳлиле аз таърихи ташайюъ ва имомон (а)», 1386ҳ.ш., саҳ.111
  119. ↑ Зарринкуб, «Бомдоди Ислом», 1376ҳ.ш., саҳ.110
  120. ↑ Зарринкуб, «Бомдоди Ислом», 1376ҳ.ш., саҳ.112
  121. ↑ Ҳакимободӣ, «Давлат ва сиёсатҳои иқтисодӣ», саҳ.374
  122. ↑ Шайх Тӯсӣ, «Таҳзиб-ул-аҳком», 1407ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.151–152
  123. ↑ Насирӣ, «Таҳлиле аз таърихи ташайюъ ва имомон (а)», 1386ҳ.ш., саҳ.106
  124. ↑ Ибни Ҳайюн, «Даоим-ул-Ислом», 1385ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.384
  125. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.128
  126. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.248
  127. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.127
  128. ↑ Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, хутбаи 216, саҳ.335
  129. ↑ Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, нома 51, саҳ.425
  130. ↑ Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, нома 53, саҳ.427–428
  131. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Ҳукмронии ҳакимона», 1395ҳ.ш., саҳ.33
  132. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Ҳукмронии ҳакимона», 1395ҳ.ш., саҳ.38–39
  133. ↑ Шаҳидӣ, «Алӣ аз забони Алӣ», 1380ҳ.ш., саҳ.133–134
  134. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Ҳукмронии ҳакимона», 1395ҳ.ш., саҳ.145
  135. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Ҳукмронии ҳакимона», 1395ҳ.ш., саҳ.147
  136. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Ҳукмронии ҳакимона», 1395ҳ.ш., саҳ.148
  137. ↑ Қумӣ, «Сафинат-ул-биҳор», 1414ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.176
  138. ↑ Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, нома 45, саҳ.416–420
  139. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Ҳукмронии ҳакимона», 1395ҳ.ш., саҳ.156
  140. ↑ Ибни Абилҳадид, «Шарҳи Наҳҷулбалоға», 1404ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.109
  141. ↑ Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, нома 67, саҳ.457
  142. ↑ Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, нома 53, саҳ.431
  143. ↑ Яъқубӣ, «Таърихи Яъқубӣ», Дору содир, ҷ.2, саҳ.203
  144. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.124–125
  145. ↑ Муининиё, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар даврони хилофат», 1379ҳ.ш., саҳ.125
  146. ↑ Ҳурри Омилӣ, «Васоил-уш-шиа», 1409ҳ.қ., ҷ.9, саҳ.213
  147. ↑ Кулайнӣ, «ал-Кофӣ», 1407ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.319
  148. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.39
  149. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.33
  150. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Давлати офтоб», 1395ҳ.ш., саҳ.27
  151. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Ҳукмронии ҳакимона», 1395ҳ.ш., саҳ.18–19
  152. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.65
  153. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.65–66
  154. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.66–67
  155. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.67
  156. ↑ Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, хутбаи 192, саҳ.299
  157. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.68–69
  158. ↑ Зарринкуб, «Бомдоди Ислом», 1376ҳ.ш., саҳ.109
  159. ↑ Табатабоӣ, «Шиа дар Ислом», 1378ҳ.ш., саҳ.42
  160. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Савдои паймоншиканон», 1394ҳ.ш., саҳ.14
  161. ↑ Динаварӣ, «ал-Ахбор-ут-тивол», 1368ҳ.ш., саҳ.151
  162. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.81
  163. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.87–88
  164. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.94–95
  165. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.95–97
  166. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.99–100
  167. ↑ Табатабоӣ, «Шиа дар Ислом», 1378ҳ.ш., саҳ.44
  168. ↑ Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.80–92
  169. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.105
  170. ↑ Маделунг, «Ҷонишинии Ҳазрати Муҳаммад (с)», 1377ҳ.ш., саҳ.205
  171. ↑ Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ–сиёсии имомони шиа», 1390ҳ.ш., саҳ.72
  172. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.143
  173. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.143
  174. ↑ Байзун, «ал-Имом Алӣ фи руъят-ин-наҳҷ ва ривоят-ит-таърих», 2009м, саҳ.149
  175. ↑ Байзун, «ал-Имом Алӣ фи руъят-ин-наҳҷ ва ривоят-ит-таърих», 2009м, саҳ.172
  176. ↑ Омилӣ, «ас-Саҳеҳ мин сират-ил-Имом Алӣ (а)», 1430ҳ.қ., ҷ.19, саҳ.109
  177. ↑ Қарашӣ, «Донишномаи Имом Амирулмуъминин Алӣ ибни Абитолиб (а)», 1429ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.215
  178. ↑ Қарашӣ, «Донишномаи Имом Амирулмуъминин Алӣ ибни Абитолиб (а)», 1429ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.215
  179. ↑ Табарӣ, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук», 1387ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.158
  180. ↑ Ҷуъайт, «ал-Фитна», 2000м, саҳ.313
  181. ↑ Ҷуъайт, «ал-Фитна», 2000м, саҳ.324–325
  182. ↑ Фахрӣ, «Таърихи ташайюъ аз садри Ислом то поёни давраи хулафои рошидин», 1388ҳ.қ., саҳ.229
  183. ↑ Зарринкуб, «Бомдоди Ислом», 1376ҳ.ш., саҳ.109
  184. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Ҳукмронии ҳакимона», 1395ҳ.ш., саҳ.19
  185. ↑ Ҷаъфариён, «Таърихи таҳаввули давлат ва хилофат», 1373ҳ.ш., саҳ.171
  186. ↑ Амин, «Зуҳр-ул-Ислом», Дор-ул-китоб-ил-арабӣ, ҷ.4, саҳ.37–38
  187. ↑ Барои намуна ниг.: Ибни Абишайба, «ал-Мусаннаф», 1409ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.200; Ибни Абдулбарр, «ал-Истизкор», 1421ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.202
  188. ↑ Табатабоӣ, «ал-Мизон», 1417ҳ.қ., ҷ.19, саҳ.290
  189. ↑ Субҳонӣ, «Фурӯғи вилоят», 1380ҳ.ш., саҳ.379
  190. ↑ Субҳонӣ, «Фурӯғи вилоят», 1380ҳ.ш., саҳ.380
  191. ↑ Субҳонӣ, «Фурӯғи вилоят», 1380ҳ.ш., саҳ.381
  192. ↑ Субҳонӣ, «Фурӯғи вилоят», 1380ҳ.ш., саҳ.382
  193. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.33
  194. ↑ Маделунг, «Ҷоншинии ҳазрати Муҳаммад (с)», 1377ҳ.ш., саҳ.208
  195. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.93
  196. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳ.93
  197. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳифаи шиносномаи китоб
  198. ↑ Зайн, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», 1994м, саҳифаи феҳристи китоб
  199. ↑ Зайн, «Ҳукумати Имом Алӣ (а)», тарҷумаи Амир Салмонӣ Раҳимӣ, 1386ҳ.ш., саҳифаи шиносномаи китоб
  200. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Давлати офтоб», 1395ҳ.ш., саҳифаи шиносномаи китоб
  201. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Давлати офтоб», 1395ҳ.ш., саҳифаи феҳристи китоб
  202. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, «Давлати офтоб», 1395ҳ.ш., саҳифаи феҳристи китоб
  203. ↑ Ҷосим, «Алӣ ибни Абитолиб султат-ул-ҳақ», 1427ҳ.қ., саҳифаи шиносномаи китоб
  204. ↑ Ҷосим, «Алӣ ибни Абитолиб султат-ул-ҳақ», 1427ҳ.қ., саҳифаи феҳристи китоб
  205. ↑ Ҷосим, «Имом Алӣ (а) намоди ҳукумати ҳақ», тарҷумаи Мӯсо Дониш, 1381ҳ.ш., саҳифаи шиносномаи китоб
  206. ↑ Байзун, «ал-Имом Алӣ фи руъят-ин-наҳҷ ва ривоят-ит-таърих», 2009м, саҳифаи шиносномаи китоб
  207. ↑ Байзун, «ал-Имом Алӣ фи руъят-ин-наҳҷ ва ривоят-ит-таърих», 2009м, саҳифаи феҳристи китоб
  208. ↑ Муҳаммадӣ Сиҷонӣ, «Рафторшиносии Имом Алӣ (а) дар ойинаи таърих», 1379ҳ.ш., саҳифаи шиносномаи китоб

Манобеъ

  • «Expansion of the Caliphate», дар канали YouTube EmperorTigerstar, санаи нашр: 18 октябри 2010м, санаи боздид: 16 Фарвардини 1404ҳ.ш.
  • Азиз Сайид Ҷосим, «Алӣ ибни Абитолиб султат-ул-ҳақ», Қум, Ал-Иҷтиҳод, 1427ҳ.қ.
  • Азиз Сайид Ҷосим, «Имом Алӣ (а) намоди ҳукумати ҳақ», тарҷума: Мӯсо Дониш, Машҳад, Бунёди Пажӯҳишҳои Исломии Остани Қудси Разавӣ, 1381ҳ.ш.
  • Аҳмад Амин, «Зуҳр-ул-Ислом», Бейрут, Дор-ул-китоб-ил-арабӣ, бе сана.
  • Аҳмад ибни Яҳё Балозурӣ, «Ансоб-ул-ашроф», Бейрут, Муассисат-ул-аъламӣ, 1394ҳ.қ.
  • Дайнавурӣ, Аҳмад ибни Довуд, «ал-Ахбор-ут-тивол», Теҳрон, Нашри най, 1368ҳ.ш.
  • Дилшоди Теҳронӣ, Мустафо, «Давлати офтоб», Теҳрон, Дарё, 1395ҳ.ш.
  • Дилшоди Теҳронӣ, Мустафо, «Ҳукмронии ҳакимона», Теҳрон, Дарё, 1395ҳ.ш.
  • Диёрбакрӣ, Ҳусайн ибни Муҳаммад, «Таърих-ул-хамис фи аҳволи анфус-ин-нафис», Бейрут, Дору содир, бе сана.
  • Зайн, Ҳасан, «ал-Имом Алӣ ибни Абитолиб ва таҷрибат-ил-ҳукм», Бейрут, Дор-ул-фикр ал-Ҳадис, 1994м.
  • Зайн, Ҳасан, «Ҳукумати Имом Алӣ (а)», тарҷумаи Амир Салмонӣ Раҳимӣ, Машҳад, Бунёди Пажӯҳишҳои Исломӣ, 1386ҳ.ш.
  • Зарринкуб, Абдулҳусайн, «Бомдоди Ислом», Теҳрон, Амиркабир, 1376ҳ.ш.
  • Ибни Абдулбар, Юсуф ибни Абдуллоҳ, «ал-Истизкор», Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1421ҳ.қ.
  • Ибни Абилҳадид, Абдулҳамид ибни Ҳиббатуллоҳ, «Шарҳи Наҳҷулбалоға», Қум, Китобхонаи Оятуллоҳ Маръашии Наҷафӣ, 1404ҳ.қ.
  • Ибни Абишайба, Абдуллоҳ ибни Муҳаммад, «ал-Мусаннаф фи-л-аҳодис ва-л-осор», Риёз, Мактабат-ур-рушд, 1409ҳ.қ.
  • Ибни Асир, Алӣ ибни Муҳаммад, «Усуд-ул-ғоба», Бейрут, Дор-ул-фикр, 1409ҳ.қ.
  • Ибни Аъсам Куфӣ, Аҳмад, «ал-Футуҳ», Бейрут, Дор-ул-азвоъ, 1411ҳ.қ.
  • Ибни Мазоҳим, Наср, «Вақъати Сиффин», Қум, Китобхонаи Оятуллоҳ Маръашии Наҷафӣ, 1404ҳ.қ.
  • Ибни Надим, Муҳаммад ибни Исҳоқ, «ал-Феҳрист», Бейрут, Дор-ул-маърифа, 1417ҳ.қ.
  • Ибни Саъд, Муҳаммад ибни Саъд, «ал-Табақот ал-Кубро», Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1410ҳ.қ.
  • Ибни Шаҳрошӯб, Муҳаммад ибни Алӣ, «Манақиб Оли Абӯтолиб(а)», Қум, Олома, 1379ҳ.ш.
  • Ибни ал-Фақиҳ, Аҳмад ибни Муҳаммад, «ал-Булдон», Бейрут, Олам-ул-кутуб, 1416ҳ.қ.
  • Ибни Қутайба Дайнавурӣ, Абдуллоҳ ибни Муслим, «ал-Имома ва-с-сиёса», Бейрут, Дор-ул-азвоъ, 1410ҳ.қ.
  • Ибни Ҳайюн, Нуъмон ибни Муҳаммад, «Даоим-ул-Ислом ва зикри ал-ҳалол ва ал-ҳаром ва ал-қазоё ва ал-аҳком», Қум, Олибайт(а), 1385ҳ.қ.
  • Иброҳим Байзун, «ал-Имом Алӣ фи руъят-ин-наҳҷ ва ривоят-ит-таърих», Бейрут, Бейсон, 2009м.
  • Иброҳим Сақафӣ, «ал-Ғорот», Теҳрон, Анҷумани Осори Миллӣ, 1353ҳ.ш.
  • Иброҳим Ҳаракот, «ас-Сиёса ва-л-муҷтамаъ фи аср-ир-рошидин», Бейрут, ал-Аҳлия, 1985м.
  • Кулинӣ, Муҳаммад ибни Яъқуб, «ал-Кофӣ», Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, 1407ҳ.қ.
  • Луӣ Гарде, «Ислом, дин ва уммат», тарҷума: Ризо Машоихӣ, Теҳрон, Саҳомии интишор, 1352ҳ.ш.
  • Маделунг, Вилфред, «Ҷоншинии ҳазрати Муҳаммад (с)», тарҷума: Аҳмад Намоӣ ва дигарон, Машҳад, Бунёди Пажӯҳишҳои Исломӣ, 1377ҳ.ш.
  • Макорим Шерозӣ, Носир, «Наҳҷулбалоға бо тарҷумаи равони форсӣ», Қум, Мактаби Имом Алӣ ибни Абитолиб (а), 1384ҳ.ш.
  • Масъудӣ, Алӣ ибни Ҳусайн, «Исбот-ул-васия ли-л-Имом Алӣ ибни Абитолиб (а)», Қум, Ансориён, 1426ҳ.қ.
  • Маҳмудӣ, Муҳаммадбоқир, «Наҳҷ-ус-саъода фи мустадрак Наҳҷулбалоға», Бейрут, Муассисат-ул-аъламӣ, бе сана.
  • Маҳрамӣ, Ғуломҳасан, «Таърихи ташайюъ аз оғоз то поёни ғайбати суғро», Қум, Муассисаи омӯзишӣ ва пажӯҳишии Имоми Хумайнӣ, 1387ҳ.ш.
  • Маҷлисӣ, Муҳаммадбоқир, «Биҳор-ул-анвор», 1403ҳ.қ., нашр: Муассисаи ал-Вафо, чопи 2.
  • Мискавайҳ, Аҳмад ибни Муҳаммад, «Таҷориб-ил-умам», Теҳрон, Суруш, 1379ҳ.ш.
  • Муининиё, Марям, «Сираи идории Имом Алӣ (а) дар давраи хилофат», Теҳрон, Чоп ва нашри байналмилал, 1379ҳ.ш.
  • Мусавии Хумайнӣ, Сайид Рӯҳуллоҳ, «Саҳифаи Имом», Теҳрон, Муассисаи танзим ва нашри осори Имом Хумайнӣ(рҳ), 1378ҳ.ш.
  • Мутаҳҳарӣ, Муртазо, «Понздаҳ гуфтор», Теҳрон, Садро, 1402ҳ.қ.
  • Муҳаммад ибни Абдуллоҳ Искофӣ, «ал-Меъёр ва-л-мувозана», таҳқиқ: Муҳаммадбоқир Маҳмудӣ, Бейрут, бе ношир, 1402ҳ.қ.
  • Муҳаммад ибни Ҳасан Ҳурри Омилӣ, «Тафсили Васоил-уш-шиа», Қум, Муассисаи Олибайт (а), 1409ҳ.қ.
  • Муҳаммадӣ Сиҷонӣ, Алиасғар, «Рафторшиносии Имом Алӣ (а) дар ойинаи таърих», Теҳрон, Дафтари нашри фарҳанги исломӣ, 1379ҳ.ш.
  • Муҳоҷирниё, Муҳсин, «Сохтори ҳукумати Имом Алӣ (а)», дар ҷилди 6 аз Донишномаи Имом Алӣ (а), Теҳрон, Маркази нашри осори Пажӯҳишгоҳи фарҳанг ва андешаи исломӣ, 1380ҳ.ш.
  • Насирӣ, Муҳаммад, «Таҳлиле аз таърихи ташайюъ ва имомон (а)», Қум, Дафтари нашри маориф, 1386ҳ.ш.
  • Омилӣ, Сайид Ҷаъфар Муртазо, «إستراتیجیة الکوفة فی خلافة علی(ع)», дар сомонаи Сайид Ҷаъфар Муртазо Омалӣ, санаи нашр: 6 феврали 2014м, санаи боздид: 1 баҳмани 1403ҳ.ш.
  • Омилӣ, Сайид Ҷаъфар Муртазо, «ас-Саҳеҳ мин сират-ил-Имом Алӣ (а)», Бейрут, ал-Марказ-ул-исломӣ ли-д-диросот, 1430ҳ.қ.
  • Расул Ҷаъфариён, «Атласи шиа», Теҳрон, Созмони Ҷуғрофиёии Нерӯҳои Мусаллаҳ, 1387ҳ.ш.
  • Расул Ҷаъфариён, «Таърих ва сираи сиёсӣ Имоми муъминон Алӣ ибни Абитолиб (а)», Қум, Далили мо, 1380ҳ.ш.
  • Расул Ҷаъфариён, «Таърихи таҳаввули давлат ва хилофат», Қум, Дафтари Таблиғоти Исломӣ, 1373ҳ.ш.
  • Расул Ҷаъфариён, «Ҳаёти фикрӣ-сиёсии имомони шиа», Теҳрон, Нашри Илм, 1390ҳ.ш.
  • Раҷабӣ, Муҳаммадҳусейн, «بررسی انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت اسلامی», дар маҷаллаи Мисбоҳ, №3 ва 4, тирамоҳ ва зимистони 1371ҳ.ш.
  • Сабир Адак, «شایسته‌سالاری در حکومت امام علی(ع)», маҷаллаи Мискавайҳ, №47, 1397ҳ.ш.
  • Сайид Разӣ, Муҳаммад ибни Ҳусайн, «Наҳҷулбалоға», таҳрири Субҳӣ Солеҳ, Қум, Ҳиҷрат, 1414ҳ.қ.
  • Сайид Ҳусайн Муҳаммад Ҷаъфарӣ, «Ташайюъ дар масири таърих», тарҷума: Сайид Муҳаммадтақии Оятуллоҳӣ, Қум, Дафтари Нашри Маориф, 1380ҳ.ш.
  • Субҳонӣ, Ҷаъфар, «Фурӯғи вилоят», Қум, Муассисаи Имом Содиқ (а), 1380ҳ.ш.
  • Табарӣ, Муҳаммад ибни Ҷарир, «Таърих-ул-умами ва-л-мулук (Таърихи Табарӣ)», чопи 2, Бейрут, Дор-ут-турос, 1387ҳ.қ.
  • Табатабоӣ, Муҳаммадҳусайн, «ал-Мизон фи тафсир-ил-Қуръон», Қум, Дафтари нашри исломӣ, 1417ҳ.қ.
  • Тоҳа Ҳусайн, «Алӣ ва бануҳ», Қоҳира, Дор-ул-маориф, бе сана.
  • Фахрӣ, Муҳаммад, «Таърихи ташайюъ аз садри Ислом то поёни давраи хулафои рошидин», Машҳад, Илиё Фахр, 1388ҳ.ш.
  • Хатиб Бағдодӣ, Аҳмад ибни Алӣ, «Таърихи Бағдод», Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1417ҳ.қ.
  • Хоразмӣ, Муваффақ ибни Аҳмад, «ал-Маноқиб», Наҷаф, Матбааи Ҳайдария, 1388ҳ.қ.
  • Хоҷӯён, Муҳаммадкозим, «Таърихи ташайюъ», Машҳад, Ҷиҳоди донишгоҳӣ, 1376ҳ.ш.
  • Шайх Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Нуъмон, «ал-Иршод фи маърифати ҳуҷаҷуллоҳ ала-л-ибод», Қум, Муассисаи Олибайт (а), 1413ҳ.қ.
  • Шайх Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Нуъмон, «ал-Ҷамал ва-н-нусрату ли Сайид-ил-итра фи ҳарб-ил-Басра», Қум, Конгресси Шайх Муфид, 1413ҳ.қ.
  • Шайх Тӯсӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, «Таҳзиб-ул-аҳком», 1407ҳ.қ.
  • Шайх Тӯсӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, «ал-Амолӣ», Қум, Дор-ус-сақофа, 1414ҳ.қ.
  • Шаҳидӣ, Сайид Ҷаъфар, «Алӣ аз забони Алӣ ё зиндагии Амири муъминон Алӣ (а)», Теҳрон, Дафтари нашри фарҳанги исломӣ, чопи 18, 1380ҳ.ш.
  • Шаҳло Бахтиёрӣ, «ساختار سیاسی حکومت عثمان», маҷаллаи Кайҳони андеша, №77, фарвардин ва урдибеҳишти 1377ҳ.ш.
  • Яъқубӣ, Аҳмад ибни Абӯяъқуб, «Таърихи Яъқубӣ», Бейрут, Дору содир, бе сана.
  • Ғариб, Маъмун, «Хилофати Усмон ибни Аффон», Қоҳира, Маркази китоб, 1997м.
  • Қозӣ Абӯюсуф, Яъқуб ибни Иброҳим, «ал-Хараҷ», Бейрут, Дор-ул-маърифа, 1399ҳ.қ.
  • Қумӣ, Аббос, «Сафинат-ул-биҳор ва мадинат-ил-ҳикам ва осор», Қум, Асва, 1414ҳ.қ.
  • Қуршӣ, Боқир Шариф, «Мавсӯаи Имоми Амири муъминон Алӣ ибни Абитолиб (а)», Қум, Муассисаи ал-Кавсар, 1429ҳ.қ.
  • Ҳакимободӣ, Муҳаммадтақӣ, «Давлат ва сиёсатҳои иқтисодӣ», дар ҷилди 7 аз Донишномаи Имом Алӣ (а), Теҳрон, Маркази нашри осори Пажӯҳишгоҳи фарҳанг ва андешаи исломӣ, 1380ҳ.ш.
  • Ҳалм, Ҳайнс, «Ташайюъ», тарҷумаи Муҳаммадтақии Акбарӣ, Қум, Нашри Адён, 1389ҳ.ш.
  • Ҳишом Ҷуъайт, «ал-Фитна; Ҷадалият-уд-дин ва-с-сиёсат фи-л-ислом-ил-мубкир», тарҷума: Халил Аҳмад Халил, Бейрут, Дор-ут-талиъа, 2000м.
  • Ҳусайнии Хоманаӣ, Сайид Алӣ, «بیانات در خطبه‌های نماز جمعه ۲۱ رمضان (۱۶ آذر ۱۳۸۰ش)», дар сомонаи Маркази ҳифз ва нашри осори Оятуллоҳ Хоманаӣ, санаи боздид: 16 фарвардини 1404ҳ.ш.
Баргирифта аз "https://tg.wikishia.net/w/index.php?title=Ҳукумати_Имом_Алӣ_(а)&oldid=33004"