Jump to content

Номаи Имом Алӣ ба Молики Аштар

Аз wikishia
Номаи Имом Алӣ ба Молики Аштар
Номҳои дигарАҳдномаи Молики Аштар, Номаи 53 Наҳҷулбалоға
МавзуъҲукуматддорӣ ва сиёсати идораи ҷомеа
Содиршуда азИмом Алӣ (а)
Ровии аслӣАсбағ ибни Нубота
Эътибори санадМуътабар
Сарчашмаи шиаНаҳҷулбалоға • Даоим-ул-Ислом • Туҳаф-ул-уқул
Сарчашмаи суннӣал-Муҷоласату ва ҷавоҳир-ул-илм • ат-Тазкират-ул-ҳамдуния • Наҳоят-ул-араб


Номаи Имоми Алӣ (а) ба Молики Аштар (форсӣ: نامه امام علی (ع) به مالک اشتر) бузургтарин ва пурмазмунтарин нома дар Наҳҷ-ул-балоға дар мавзуи ҳукуматдорӣ ва сиёсати идораи ҷомеа мебошад. Дар ин нома усул, равишҳо, сиёсати идоракунӣ ва ахлоқи ҳукуматдорӣ баён шудааст.

Таваҷҷуҳи хос ба табақаҳои муҳтоҷ, зарурати муқаррар кардани вақт барои мулоқоти умумӣ, интихоби мушовирони тавоно ва хирадманд, ва пешгирӣ аз ҳар гуна ришва ва фасод аз тавсияҳои муҳими ин нома мебошанд. Ин тавсияҳо беназир арзёбӣ шудаанд.

Имоми Алӣ (а) дар шароити ошуфтаи Миср, Молики Аштарро ҳокими он ҷо таъйин намуд ва ин номаро барои ӯ навишт, то бар асоси он ҳукумат кунад. Пас аз шаҳодати Молики Аштар, ин нома ба дасти Муовия расид ва ӯ онро дар хазинаи худ махфӣ кард. Сипас, Умар ибни Абдулазиз онро ба мардум ошкор намуд. Таваҷҷуҳ ба ҷанбаҳои моддӣ ва маънавии зиндагии инсонҳо бар асоси ахлоқи инсонӣ ва арзишҳои илоҳӣ, тавзеҳи усулҳои ҳукуматдорӣ бар пояи қоидаҳои ақлонӣ ва ахлоқӣ, ва таърифи меъёрҳои шоистасолорӣ ба таври комил аз вижагиҳои ин нома ба шумор мераванд.

Илова бар тарҷума ва шарҳи умумии ин нома дар тафсирҳои Наҳҷ-ул-балоға, бар он тафсир ва тарҷумаҳои ихтисосӣ низ навишта шудаанд. Аз ҷумла: «ар-Роъӣ ва-р-раъия», асари Тавфиқи Факикӣ, «Ҳикмати усули сиёсии Ислом», ба қалами Муҳаммадтақии Ҷаъфарӣ, «Далолати давлат», таълифи Мустафо Дилшод Теҳронӣ.

Муаррифӣ ва аҳамият

Номаи Имом Алӣ (а) ба Молики Аштар бо ҳадафи тавзеҳи усулҳои ҳукуматдорӣ навишта шуда, бузургтарин ва пурмазмунтарин номаи Наҳҷ-ул-балоға дар мавзуи идораи ҷомеа ва сиёсати ҳукумат ба ҳисоб меравад.[1] Дар ин нома, Имом Алӣ (а) масоиле, ки як ҳокими исломӣ бояд дар ҷанбаҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ, ҳуқуқӣ, низомӣ ва фарҳангӣ ба кор гирад, шарҳ додааст.[2]

Бархи мутафаккирон бар онанд, ки дар ин нома мавзуъҳои тахассусии гуногун матраҳ шудаанд ва бо даҳҳо шохаи илмии маъмули муосир иртибот доранд, ки барои дарки амиқи онҳо бояд ба ин улум огоҳӣ дошт.[3]

إِنَّمَا عِمَادُ الدِّينِ وَ جِمَاعُ‏ الْمُسْلِمِينَ وَ الْعُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ الْعَامَّةُ مِنَ الْأُمَّةِ فَلْيَكُنْ صِغْوُكَ‏ لَهُمْ وَ مَيْلُكَ مَعَهُمْ‏

(Тарҷума: Сутуни дин ва шаклдиҳандаи ҷамъияти мусалмонон ва нерӯи дифоъӣ дар баробари душманон, танҳо тӯдаи миллат ҳастанд, бинобар ин гӯш ба сӯи онҳо фаро деҳ ва таваҷҷӯҳ ба онҳо дошта бош.)

Наҳҷ-ул-балоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, 1414ҳ.қ., номаи 53, саҳ. 429


Агарчи ин нома хитоб ба Молики Аштар барои ҳукумат кардан бар Миср навишта шудааст, аммо ба гуфтаи Муҳаммадтақии Ҷаъфарӣ, аз шарҳдиҳандагони Наҳҷ-ул-балоға, ин аҳднома фақат ба Молики Аштар ва ҷомеаи Миср ихтисос надорад; балки дар он усул ва равиши идоракунии инсонҳо дар ҳама шароит ва ҳамаи давронҳо баён шудааст.[4] Аз ин рӯ, ин нома ҳамчун як тарҳ барои тарзи ҳукуматдорӣ, барои ҳокимони гуногун тарҷума ва шарҳ дода шудааст.[5]

Гуфтаанд, ки Мирзои Шерозӣ, соҳиби фатвои таҳрими тамоку, ҳамеша ин аҳдномаро мутолиа мекард ва тавсияҳои зикршударо сармашқи худ қарор дода буд.[6] Мирзои Ноинӣ, муаллифи китоби Танбиҳ-ул-умма, мутолиа ва ба кор гирифтани ин номаро барои ҳама афроде, ки ҳар гуна масъулияти идорӣ доранд, тавсия кардааст.[7]

Ба гуфтаи Ибни Ҳамдун, адиб ва шоири бағдодӣ, бо вуҷуди дурии сиёсат аз тақво, Имом Алӣ (а) дар ин нома байни ин ду ҷамъ кардааст.[8] Ба назари ӯ, инсон бо мутолиаи ин аҳднома, аз бисёре аз суханони ҳакимон бениёз мешавад.[9] Мирзои Ноинӣ тавсияҳои зикршударо дар ин аҳднома аз "кибрити аҳмар" нодиртар медонад.[10]

Дар бештари нусхаҳои Наҳҷ-ул-балоға ин нома дар радаи 53 қарор гирифтааст.[11]

Номи нусха Рақами нома
ал-Муъҷам-ул-муфаҳрас, Субҳӣ Солеҳ, Файзулислом, Муллосолеҳ, Ибни Абилҳадид, Абдуҳ 53
Хўӣ, Ибни Майсам, Фи зилоли Наҳҷулбалоға 52
Муллофатҳуллоҳ 56

Мӯҳтаво

فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ وَ إِمَّا نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ يَفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ‏ وَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ وَ يُؤْتَى عَلَى أَيْدِيهِمْ فِي الْعَمْدِ وَ الْخَطَإِ فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَ صَفْحِكَ مِثْلِ الَّذِي تُحِبُّ وَ تَرْضَى أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِه‏‏

(Тарҷума: Раъият ду гурӯҳанд: гурӯҳе бародари динии ту ҳастанд ва гурӯҳи дигар дар офариниш ба ту шабоҳат доранд. Гуноҳе аз онҳо содир мешавад, ё бемориҳое онҳоро фаро мегирад, ё хоста ва нохоста иштибоҳ мекунанд. Ба хатоҳои онҳо нигоҳ накун ва аз гуноҳонашон бигузар, чунон ки дӯст медорӣ Худо туро биёмурзад ва гуноҳатро афв кунад.)

Наҳҷ-ул-балоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, 1414ҳ.қ., номаи 53, саҳ. 427 - 428


Ба гуфтаи бархе муҳаққиқон, дар ин нома асоситарин масоили марбут ба идора ва чигунагии ҳукуматдорӣ[12] дар панҷ бахши асосӣ тавзеҳ дода шудааст: 1. Мабонӣ; 2. Усул; 3. Равишҳо; 4. Сиёсатҳо; 5. Ахлоқ.[13]

Мавзуоти матраҳшуда дар ин номаи тӯлонӣ ба даҳ меҳвари зер тақсим шудаанд:

  1. Аҳамияти вазифаи Молики Аштар;
  2. Тазаккурҳои ахлоқии таъсиргузор дар ҳукумат;
  3. Тақсими мардум ба табақаҳои мухталиф;
  4. Эътинои фавқулода ба табақаҳои муҳтоҷ ва камбизоат;
  5. Лозим донистани вақти мулоқоти умумӣ;
  6. Интихоби мушовирони боқувват ва хирадманд;
  7. Ҷилавгирӣ аз ҳар гуна фасод ва ришва;
  8. Аҳамияти сулҳ ва ҳушёрӣ дар баробари душманон;
  9. Таваҷҷӯҳ ба баргузории фаризаҳои динӣ барои мардум;
  10. Дуо барои муваффақ шудан дар иҷрои масъулиятҳо.[14]

Вижагиҳо

Аз вижагиҳои ин нома метавон чунин маворидро ном бурд:

  • Ироаи асоситарин масоили ҳукумат ва идоракунӣ, аз ҷумла мабонӣ, усул, равишҳо, сиёсатҳо ва ахлоқи идорӣ бо баёни равшану бурро;[15]
  • Таваҷҷӯҳ ба ҷанбаҳои моддӣ ва маънавии зиндагии инсонҳо бар асоси ахлоқи инсонӣ ва арзишҳои Илоҳӣ;[16]
  • Тавзеҳи нақш ва ҷойгоҳи давлат ва мардум бо далелҳои мустанад ва бар асоси таълимоти ваҳёнӣ;[17]
  • Тафсири равиши ҳукуматдорӣ мутобиқ бо қоидаҳои ақлонӣ ва ахлоқӣ ба таври амалӣ;[18]
  • Шарҳи меъёрҳои шоистасолорӣ ба таври ҷомеъ ва фарогир;[19]
  • Тавзеҳи шохисҳои ҳукумати ҳақ ба таври ошкор ва дақиқ.[20]

Иллати навиштани нома

الْحَذَرَ كُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِيَتَغَفَّلَ‏ فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اتَّهِمْ فِي ذَلِكَ حُسْنَ الظَّنِّ وَ إِنْ عَقَدْتَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ عَدُوِّكَ عُقْدَةً أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمَّةً فَحُطْ عَهْدَكَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَكَ بِالْأَمَانَةِ وَ اجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَيْتَ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَيْ‏ءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَيْهِ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِيمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُود‏‏

(Тарҷума: Пас аз сулҳ бо душманат, сахт аз ӯ барҳазар бош, зеро душман гоҳе наздик мешавад, то фиреб диҳад. Пас, эҳтиётро пеша кун ва дар ин маврид хушбиниро канор бигузор. Агар байни худ ва душманат паймон бастӣ ё ӯро дар амон гирифтӣ, ба аҳдат вафо кун ва қарордоди худро гиромӣ бидор ва ҷони худро сипари иҷрои уҳдадориҳоят соз. Зеро ҳеҷ як аз воҷиботи илоҳӣ мисли бузургдоштани "вафо ба аҳду паймон" нест ва мардум, бо тамоми ихтилофот ва ихтилофи назарашон, дар ин бора ҳамфикранд.)

Наҳҷ-ул-балоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, 1414ҳ.қ., номаи 53, саҳ. 442


Дар бораи иллати навиштани ин нома гуфтаанд, Имом Алӣ (а) тасмим гирифт Молик Аштарро, ки шахсияти шоиста ва тавоно буд, ҳокими Миср кунад ва ин номаи комил ва фарогирро барои ӯ навишт, то бар асоси он ҳукумат кунад.[21] Соли навиштани ин номаро моҳҳои охири соли 37ҳ.қ. ё моҳҳои аввали 38ҳ.қ. донистаанд.[22] Дар он замон, шароити ҳукумати Имом Алӣ (а) душвор буд, зеро ҷангҳои Ғорот идома доштанд,[23] ва вазъияти Миср ноором буд. Муҳаммад ибни Абӯбакр, ки дар он замон ҳокими Миср буд, аз идора кардани вазъият оҷиз монда буд.[24]

Моҷарои нашри умумии нома

Фармони Молики Аштар дар замони Умар ибни Абдулъазиз барои умум ошкор гардид.[25] Ба бовари Ибни Абилҳадид, аз шарҳнависони аҳли суннати Наҳҷ-ул-балоға,[26] ва Носир Макорими Шерозӣ, аз мароҷеи шиа,[27] пас аз шаҳодати Молики Аштар, ин нома ба дасти Муовия афтод ва ӯ онро аз мардум пинҳон кард ва пайваста бо мутоилаи он дар тааҷҷуб мемонд, то ин ки Умар ибни Абдулъазиз дар давраи ҳукуматаш онро дар ихтиёри мардум гузошт.

Албатта, дар баъзе манобеъ ин воқеаро мутааллиқ ба номаи Имом Алӣ (а) ба Муҳаммад ибни Абӯбакр донистаанд;[28] аммо Ибни Абилҳадид ва Носир Мақорим Шерозӣ муътақиданд, ки номаи Имом ба Муҳаммад ибни Абӯбакр номае ахлоқӣ буд ва ин воқеа ба аҳдномаи Молик Аштар иртибот дорад.[29]

Эътибор ва манобеи дигар

Ба бовари Имом Хумайнӣ, асосгузори Ҷумҳурии исломии Эрон, фармони Молик Аштар он қадар муҳтаво ва умқи баланде дорад, ки танҳо аз ҷониби маъсумон содир мешавад ва маҳз муҳтавои он далели саҳеҳияти он аст.[30] Носир Макорими Шерозӣ, низ бо истинод ба шуҳрати баланди ин нома ва нақли он дар манобеи мухталифи ҳадисӣ, онро муътабар ва аз баррасии санад бениёз медонад.[31] Бо ин ҳол, бархе муҳаққиқон санади ин аҳдномаро баррасӣ карда ва онро саҳеҳ арзёбӣ намудаанд.[32]

Ин нома, ғайр аз Наҳҷ-ул-балоға, дар манобеи шиъа ба мисли «Даоим-ул-Ислом»[33] ва «Туҳаф-ул-уқул»[34] ва дар манобеи аҳли суннат ба мисли «Ал-Муҷоласату ва ҷавоҳир-ул-илм»,[35] «Тазкират-ул-ҳамдуния»,[36] ва «Наҳоят-ул-араб»[37] низ зикр шудааст.[38] Наҷошӣ ва Шайх Тӯсӣ, ду тан аз уламо ва муҳаддисони илми риҷоли шиа дар қарни 5 ҳиҷрӣ, бе зикри матни ин нома, санади онро нақл намуда ва Асбағ ибни Нуботаро равии аслии он донистаанд.[39] Бо ин ҳол, дар мавриди санад ва манбаи ин нома ихтилофи назар вуҷуд дорад; ҳатто бархе онро сохтагӣ хондаанд ва гуфтаанд, ки муаллифи нома ва қабулкунандаи он ашхоси дигаре ҷуз Имом Алӣ (а) ва Молики Аштар будаанд.[40]

Албатта, гуфта шудааст, ки бархе ҳокимон ба тақлид аз ин аҳднома, ба бархе волиёни худ номаҳое дар бораи чигунагии ҳукуматдорӣ навиштаанд, бе он ки манбаи аслии онро зикр кунанд.[41]

Сабти нома дар ЮНЕСКО ва Созмони Милали Муттаҳид

Дар бархе манобеъ иддао шудааст, ки ин нома ҳамчун як санади расмӣ дар Созмони Милали Муттаҳид мунташир шудааст.[42] Аммо Сайид Ҷамолуддини Динпарвар, раиси Бунёди Байналмилалии Наҳҷ-ул-балоға, дар соли 1395ҳ.ш. (2016м) эътироф кард, ки то он сол ин кор анҷом нашуда буд.[43]. Бо вуҷуди ин, бахшҳое аз ин нома ҳамчун яке аз санадҳои модели ҳукуматдории ҷомеаи араб муаррифӣ шудаанд ва қисматҳое аз он расман сабт гардидаанд.[44]

Тарҷума ва шарҳҳо

Ғайр аз тарҷума ва шарҳи фармони Молики Аштар дар тарҷумаҳо ва шарҳҳои куллии Наҳҷ-ул-балоға, даҳҳо шарҳ ва тарҷумаи ихтисосӣ ба забонҳои форсӣ ва арабӣ бар ин нома навишта шудааст.[45] Бархе аз ин асарҳо иборатанд аз:

  • Одоб-ул-мулук – Тарҷума ва шарҳи Фармони Имом Алӣ (а) ба Молики Аштар, таълифи Муҳаммадрафиъ Ҳасани Ҳусайнии Таботабоӣ машҳур ба Низомулуламои Табрезӣ (1250–1326қ); бо хулосаи шарҳҳои Ибни Майсам Баҳронӣ ва Муҳаммадтақии Ҷаъфарӣ.[46]
  • ар-Роъи ва-р-раъийя – Асари Тавфиқ ал-Факикӣ, ки аҳдномаро бо қонунҳои байналмилалии муосир муқоиса мекунад ва бартарии усули ин дастурномаро нишон медиҳад.[47] Ба форсӣ аз ҷониби Сайид Муҳаммад Сақафӣ бо номи "Асосҳои кишвардорӣ аз нигоҳи Имом Алӣ (а)" тарҷума шудааст.[48]
  • Ҳиемати усули сиёсии Ислом – Тарҷума ва шарҳи нома ба қалами Муҳаммадтақии Ҷаъфарӣ.[49]
  • Оини кишвардорӣ аз дидгоҳи Имом Алӣ (а) – Асари Муҳаммад Фозил Ланкаронӣ.[50]
  • Бист маҷлис перомуни аҳдномаи Молики Аштар – Таълифи Ризо Устодӣ.[51]
  • Далолати давлат – Шарҳи номаи 53 Наҳҷ-ул-балоға, таълифи Мустафо Дилшоди Теҳронӣ.[52]
  • Муқтабас-ус-сиёсати ва сиёқ-ур-риёсат – Шарҳи луғавӣ ва истилоҳоти душвори нома, таълифи Муҳаммад Абдуҳ.[53]
  • Боистаҳои ҳукмронӣ дар фармони ҳукуматии Амиралмуъминин (а) – Шарҳи форсӣ навиштаи Аббос Каъбӣ.[54]
  • Канду кове дар мудирияти алавӣ – бар асоси номаи 53 Наҳҷ-ул-балоға, навиштаи Амирҳушанги Озардаштӣ.[55]
  • Аҳд-ул-Имом Алӣ (а) ило Молик-ил-Аштар – Шарҳи номаи 53 Наҳҷ-ул-балоға, таълифи Алӣ Ансориён.[56]
  • Маъа-л-Имом Алӣ (а) фи аҳди молик-ил-Аштар – Шарҳи аҳднома ба кӯшиши Муҳаммадбоқир Носирӣ.[57]
  • Маншури мудирият – Шарҳи муқоисавӣ (қиёси аҳднома бо илми муосири мудирият), ба қалами Сайид Муҳаммад Муғимӣ.[58]
  • Мудирияту мудоро дар каломи Алӣ (а) – Шарҳи Алии Шервонӣ.[59]
  • Низомномаи ҳукумат – Шарҳи нома, таълифи Муҳаммадкозими Машҳадӣ.[60]
  • Мудирият ва сиёсат – Асари Алиакбар Зокирӣ.[61]
  • Давлати ҷовид – Тарҷума ва шарҳи нома, асари Муҳаммадалӣ Солеҳии Мозандаронӣ.[62]
  • Дастури ҳукумат – Ин асар тарҷумаи аҳдномаи Молик Аштар ба се забони форсӣ, фаронсавӣ ва англисӣ аст. Тарҷумаи форсии он асари Муҳаммадҳусайни Фурӯғӣ, тарҷумаи фаронсавӣ ба қалами Маҳмуд Содиқон ва тарҷумаи англисӣ ба кӯшиши Абдулло Боқирӣ мебошад.[63]
  • Симои коргузорон дар Наҳҷулбалоға – Тарҷумаи форсӣ ба қалами Сайид Ҷамолуддини Динпарвар.[64]
  • Он аст шеваи ҳукумат – Тарҷумаи форсӣ ба қалами Сайид Маҷдии Шуҷоӣ.[65]
  • Фармон – Тарҷумаи форсӣ, асари Мирзо Муҳаммадиброҳими Наввоби Теҳронӣ.[66]

Матн ва тарҷума

матни арабии нома

بِسْمِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللهِ عَلِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ، مَالِک بْنَ الْحَارِثِ الْاَشْتَرَ فِی عَهْدِهِ إِلَیهِ، حِینَ وَلاَّهُ مِصْرَ: جِبَایةَ خَرَاجِهَا، وَجِهَادَ عَدُوِّهَا، وَاسْتِصْلاَحَ أَهْلِهَا، وَعِمَارَةَ بِلاَدِهَا، أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللهِ، وَإِیثَارِ طَاعَتِهِ، وَاتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی کتَابِهِ: مِنْ فَرَائِضِهِ وَسُنَنِهِ، الَّتِی لایسْعَدُ أَحَدٌ إِلاَّ بِاتِّبَاعِهَا، وَلاَ یشْقَی إِلاَّ مَعَ جُحُودِهَا وَإِضَاعَتِهَا، وَأَنْ ینْصُرَ اللهَ سُبْحَانَهُ بِقَلْبِهِ وَیدِهِ وَلِسَانِهِ; فَإِنَّهُ، جَلَّ اسْمُهُ، قَدْ تَکفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ، وَإِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ. وَأَمَرَهُ أَنْ یکْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ، وَیزَعَهَا عِنْدَ الْجَمَحَاتِ، فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ، إِلاَّ مَا رَحِمَ اللهُ.

ثُمَّ اعْلَمْ یا مَالِک أَنِّی قَدْ وَجَّهْتُک إِلَی بِلاَد قَدْ جَرَتْ عَلَیهَا دُوَلٌ قَبْلَک، مِنْ عَدْل وَجَوْر، وَأَنَّ النَّاسَ ینْظُرُونَ مِنْ أُمُورِک فِی مِثْلِ مَا کنْتَ تَنْظُرُ فِیهِ مِنْ أُمُورِ الْوُلاَةِ قَبْلَک، وَیقُولُونَ فِیک مَا کنْتَ تَقُولُ فِیهِمْ، وَإِنَّمَا یسْتَدَلُّ عَلَی الصَّالِحِینَ بِمَا یجْرِی اللهُ لَهُمْ عَلَی أَلْسُنِ عِبَادِهِ، فَلْیکنْ أَحَبَّ الذَّخَائِرِ إِلَیک ذَخِیرَةُ الْعَمَلِ الصَّالِحِ، فَامْلِکْ هَوَاک، وَشُحَّ بِنَفْسِک عَمَّا لایحِلُّ لَک، فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفْسِ الْاِنْصَافُ مِنْهَا فِیمَا أَحَبَّتْ أَوْ کرِهَتْ. وَأَشْعِرْ قَلْبَک الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیةِ، وَالْمَحَبَّةَ لَهُمْ، وَاللُّطْفَ بِهِمْ، وَلاَ تَکونَنَّ عَلَیهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ، فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ: إِمَّا أَخٌ لَک فِی الدِّینِ، وَإِمَّا نَظِیرٌ لَک فِی الْخَلْقِ، یفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ، وَتَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ، وَیؤْتَی عَلَی أَیدِیهِمْ فِی الْعَمْدِ وَالْخَطَإِ، فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِک وَصَفْحِک مِثْلِ الَّذِی تُحِبُّ وَتَرْضَی أَنْ یعْطِیک اللهُ مِنْ عَفْوِهِ وَصَفْحِهِ، فَإِنَّک فَوْقَهُمْ، وَوَالِی الْاَمْرِ عَلَیک فَوْقَک، وَاللهُ فَوْقَ مَنْ وَلاَّک! وَقَدِ اسْتَکْفَاک أَمْرَهُمْ، وَابْتَلاَک بِهِمْ.

وَلاَ تَنْصِبَنَّ نَفْسَک، لِحَرْبِ اللهِ فَإِنَّهُ لایدَ لَک بِنِقْمَتِهِ، وَلاَ غِنَی بِک عَنْ عَفْوِهِ وَرَحْمَتِهِ. وَلاَ تَنْدَمَنَّ عَلَی عَفْو، وَلاَ تَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَة، وَلاَ تُسْرِعَنَّ إِلَی بَادِرَة وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَةً، وَلاَ تَقُولَنَّ: إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ، فَإِنَّ ذَلِک إِدْغَالٌ فِی الْقَلْبِ، وَمَنْهَکةٌ لِلدِّینِ، وَتَقَرُّبٌ مِنَ الْغِیرِ. وَإِذَا أَحْدَثَ لَک مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِک أُبَّهَةً أَوْ مَخِیلَةً، فَانْظُرْ إِلَی عِظَمِ مُلْک اللهِ فَوْقَک، وَقُدْرَتِهِ مِنْک عَلَی مَا لاتَقْدِرُ عَلَیهِ مِنْ نَفْسِک، فَإِنَّ ذَلِک یطَامِنُ إِلَیک مِنْ طِمَاحِک، وَیکفُّ عَنْک مِنْ غَرْبِک، وَیفِیءُ إِلَیک بِمَا عَزَبَ عَنْک مِنْ عَقْلِک! إِیاک وَمُسَامَاةَ اللهِ فِی عَظَمَتِهِ، وَالتَّشَبُّهَ بِهِ فِی جَبَرُوتِهِ، فَإِنَّ اللهَ یذِلُّ کلَّ جَبَّار، وَیهِینُ کلَّ مُخْتَال.

أَنْصِفِ اللهَ وَأَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِک، وَمِنْ خَاصَّةِ أَهْلِک، وَمَنْ لَک فِیهِ هَوًی مِنْ رَعِیتِک، فَإِنَّک إِلاَّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ! وَمَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللهِ کانَ اللهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ، وَمَنْ خَاصَمَهُ اللهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ، وَکانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّی ینْزِعَ أَوْ یتُوبَ. وَلَیسَ شَیءٌ أَدْعَی إِلَی تَغْییرِ نِعْمَةِ اللهِ وَتَعْجِیلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَة عَلَی ظُلْم، فَإِنَّ اللهَ سَمِیعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِینَ وَهُوَ لِلظَّالِمِینَ بِالْمِرْصَادِ.

وَلْیکنْ أَحَبَّ الْاُمُورِ إِلَیک أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ، وَأَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ، وَأَجْمَعُهَا لِرِضَی الرَّعِیةِ، فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ یجْحِفُ بِرِضَی الْخَاصَّةِ، وَإِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ یغْتَفَرُ مَعَ رِضَی الْعَامَّةِ. وَلَیسَ أَحَدٌ مِنَ الرَّعِیةِ أَثْقَلَ عَلَی الْوَالِی مَؤُونَةً فِی الرَّخَاءِ، وَأَقَلَّ مَعُونَةً لَهُ فِی الْبَلاَءِ، وَأَکْرَهَ لِلْاِنْصَافِ، وَأَسْأَلَ بِالْاِلْحَافِ، وَأَقَلَّ شُکْراً عِنْدَ الْاِعْطَاءِ، وَأَبْطَأَ عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ، وَأَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ الدَّهْرِ مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّةِ. وَإِنَّمَا عِمَادُ الدِّینِ، وَجِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ، وَالْعُدَّةُ لِلْاَعْدَاءِ، الْعَامَّةُ مِنَ الْاُمَّةِ، فَلْیکنْ صِغْوُک لَهُمْ، وَمَیلُک مَعَهُمْ.

وَلْیکنْ أَبْعَدَ رَعِیتِک مِنْک، وَأَشْنَأَهُمْ عِنْدَک، أَطْلَبُهُمْ لِمَعَائِبِ النَّاسِ; فَإِنَّ فِی النَّاسِ عُیوباً، الْوَالِی أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا، فَلاَ تَکْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْک مِنْهَا، فَإِنَّمَا عَلَیک تَطْهِیرُ مَا ظَهَرَ لَک، وَاللهُ یحْکمُ عَلَی مَا غَابَ عَنْک، فَاسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ یسْتُرِ اللهُ مِنْک مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِیتِک. أَطْلِقْ عَنِ النَّاسِ عُقْدَةَ کلِّ حِقْد، وَاقْطَعْ عَنْک سَبَبَ کلِّ وِتْر، وَتَغَابَ عَنْ کلِّ مَا لایضِحُ لَک، وَلاَ تَعْجَلَنَّ إِلَی تَصْدِیقِ سَاع فَإِنَّ السَّاعِی غَاشٌّ، وَإِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِینَ.

وَلاَ تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِک بَخِیلاً یعْدِلُ بِک عَنِ الْفَضْلِ، وَیعِدُک الْفَقْرَ، وَلاَ جَبَاناً یضْعِفُک عَنِ الْاُمُورِ، وَلاَ حَرِیصاً یزَینُ لَک الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ، فَإِنَّ الْبُخْلَ وَالْجُبْنَ وَالْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّی یجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللهِ.

إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِک مَنْ کانَ لِلْاَشْرَارِ قَبْلَک وَزِیراً، وَمَنْ شَرِکهُمْ فِی الآْثَامِ فَلاَ یکونَنَّ لَک بِطَانَةً، فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ الْاَثَمَةِ، وَإِخْوَانُ الظَّلَمَةِ، وَأَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ خَیرَ الْخَلَفِ مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَنَفَاذِهِمْ، وَلَیسَ عَلَیهِ مِثْلُ آصَارِهِمْ وَأَوْزَارِهِمْ وَآثَامِهِمْ، مِمَّنْ لَمْ یعَاوِنْ ظَالِماً عَلَی ظُلْمِهِ، وَلاَ آثِماً عَلَی إِثْمِهِ أُولَئِک أَخَفُّ عَلَیک مَؤُونَةً، وَأَحْسَنُ لَک مَعُونَةً، وَأَحْنَی عَلَیک عَطْفاً، وَأَقَلُّ لِغَیرِک إِلْفاً، فَاتَّخِذْ أُولَئِک خَاصَّةً لِخَلَوَاتِک وَحَفَلاَتِک، ثُمَّ لْیکنْ آثَرُهُمْ عِنْدَک أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ لَک وَأَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَةً فِیمَا یکونُ مِنْک مِمَّا کرِهَ اللهُ لاَِوْلِیائِهِ، وَاقِعاً ذَلِک مِنْ هَوَاک حَیثُ وَقَعَ. وَالْصَقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَالصِّدْقِ; ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَی أَلاَّ یطْرُوک وَلاَ یبْجَحُوک بِبَاطِل لَمْ تَفْعَلْهُ، فَإِنَّ کثْرَةَ الْاِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ، وَتُدْنِی مِنَ الْعِزَّةِ.

وَلاَ یکونَنَّ الْمُحْسِنُ وَالْمُسِیءُ عِنْدَک بِمَنْزِلَة سَوَاء، فَإِنَّ فِی ذَلِک تَزْهِیداً لاَِهْلِ الْاِحْسَانِ فِی الْاِحْسَانِ، وَتَدْرِیباً لاَِهْلِ الْاِسَاءَةِ عَلَی الْاِسَاءَةِ! وَأَلْزِمْ کلاًّ مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ. وَاعْلَمْ أَنَّهُ لَیسَ شَیءٌ بِأَدْعَی إِلَی حُسْنِ ظَنِّ رَاع بِرَعِیتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَیهِمْ، وَتَخْفِیفِهِ الْمَئُونَاتِ عَلَیهِمْ، وَتَرْک اسْتِکْرَاهِهِ إِیاهُمْ عَلَی مَا لَیسَ لَهُ قِبَلَهُمْ. فَلْیکنْ مِنْک فِی ذَلِک أَمْرٌ یجْتَمِعُ لَک بِهِ حُسْنُ الظَّنِّ بِرَعِیتِک فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ یقْطَعُ عَنْک نَصَباً طَوِیلاً. وَإِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّک بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلاَؤُک عِنْدَهُ، وَإِنَّ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّک بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلاَؤُک عِنْدَهُ. وَلاَ تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْاُمَّةِ، وَاجْتَمَعَتْ بِهَا الْاُلْفَةُ، وَصَلَحَتْ عَلَیهَا الرَّعِیةُ. وَلاَ تُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَیء مِنْ مَاضِی تِلْک السُّنَنِ، فَیکونَ الْاَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا، وَالْوِزْرُ عَلَیک بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا. وَأَکْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ، وَمُنَاقَشَةَ الْحُکمَاءِ، فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیهِ أَمْرُ بِلاَدِک، وَإِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَک.

وَاعْلَمْ أَنَّ الرَّعِیةَ طَبَقَاتٌ لایَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلاَّ بِبَعْض، وَ لاَ غِنَی بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْض فَمِنْهَا جُنُودُ اللهِ،

وَمِنْهَا کُتَّابُ الْعَامَّةِ وَالْخَاصَّةِ،

وَمِنْهَا قُضَاةُ الْعَدْلِ وَ مِنْهَا عُمَّالُ الْاِنْصَافِ وَالرِّفْقِ،

وَ مِنْهَا أَهْلُ الْجِزْیةِ وَالْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مُسْلِمَةِ النَّاسِ،

وَ مِنْهَا التُّجَّارُ وَأَهْلُ الصِّنَاعَاتِ وَ مِنْهَا الطَّبَقَةُ السُّفْلَی مِنْ ذَوِی الْحَاجَةِ وَالْمَسْکنَةِ، وَکلٌّ قَدْ سَمَّی اللهُ لَهُ سَهْمَهُ، وَوَضَعَ عَلَی حَدِّهِ فَرِیضَةً فِی کتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِیهِ(صلی الله علیه وآله) عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً.

فَالْجُنُودُ، بِإِذْنِ اللهِ، حُصُونُ الرَّعِیةِ، وَزَینُ الْوُلاَةِ، وَعِزُّ الدِّینِ، وَسُبُلُ الْاَمْنِ وَلَیسَ تَقُومُ الرَّعِیةُ إِلاَّ بِهِمْ. ثُمَّ لاقِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلاَّ بِمَا یخْرِجُ اللهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِی یقْوَوْنَ بِهِ عَلَی جِهَادِ عَدُوِّهِمْ، وَیعْتَمِدُونَ عَلَیهِ فِیمَا یصْلِحُهُمْ وَیکونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ. ثُمَّ لاقِوَامَ لِهَذَینِ الصِّنْفَینِ إِلاَّ بِالصِّنْفِ الثَّالِثِ مِنَ الْقُضَاةِ وَالْعُمَّالِ وَالْکتَّابِ، لِمَا یحْکمُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ، وَیجْمَعُونَ مِنَ الْمَنَافِعِ، وَیؤْتَمَنُونَ عَلَیهِ مِنْ خَوَاصِّ الْاُمُورِ وَعَوَامِّهَا. وَلاَ قِوَامَ لَهُمْ جَمِیعاً إِلاَّ بِالتُّجَّارِ وَذَوِی الصِّنَاعَاتِ، فِیمَا یجْتَمِعُونَ عَلَیهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ، وَیقِیمُونَهُ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ وَیکْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِأَیدِیهِمْ مَا لایبْلُغُهُ رِفْقُ غَیرِهِمْ. ثُمَّ الطَّبَقَةُ السُّفْلَی مِنْ أَهْلِ الْحَاجَةِ وَالْمَسْکنَةِ الَّذِینَ یحِقُّ رِفْدُهُمْ وَمَعُونَتُهُمْ. وَفِی اللهِ لِکلّ سَعَةٌ، وَلِکلّ عَلَی الْوَالِی حَقٌّ بِقَدْرِ مَا یصْلِحُهُ، وَلَیسَ یخْرُجُ الْوَالِی مِنْ حَقِیقَةِ مَا أَلْزَمَهُ اللهُ مِنْ ذَلِک إِلاَّ بِالاِهْتِمَامِ وَالاِسْتِعَانَةِ بِاللهِ، وَتَوْطِینِ نَفْسِهِ عَلَی لُزُومِ الْحَقِّ، وَالصَّبْرِ عَلَیهِ فِیمَا خَفَّ عَلَیهِ أَوْ ثَقُلَ.

فَوَلِّ مِنْ جُنُودِک أَنْصَحَهُمْ فِی نَفْسِک لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ وَلاِِمَامِک، وَأَنْقَاهُمْ جَیباً، وَأَفْضَلَهُمْ حِلْماً، مِمَّنْ یبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ، وَیسْتَرِیحُ إِلَی الْعُذْرِ، وَیرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ، وَینْبُو عَلَی الْاَقْوِیاءِ، وَمِمَّنْ لایثِیرُهُ الْعُنْفُ، وَلاَ یقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ. ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِی الْمُرُوءَاتِ وَالْاَحْسَابِ، وَأَهْلِ الْبُیوتَاتِ الصَّالِحَةِ، وَالسَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ، ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ وَالشَّجَاعَةِ، وَالسَّخَاءِ وَالسَّمَاحَةِ; فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ الْکرَمِ، وَشُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ. ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا یتَفَقَّدُ الْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدِهِمَا، وَلاَ یتَفَاقَمَنَّ فِی نَفْسِک شَیءٌ قَوَّیتَهُمْ بِهِ، وَلاَ تَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَإِنْ قَلَّ; فَإِنَّهُ دَاعِیةٌ لَهُمْ إِلَی بَذْلِ النَّصِیحَةِ لَک، وَحُسْنِ الظَّنِّ بِک. وَلاَ تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِیفِ أُمُورِهِمُ اتِّکالاً عَلَی جَسِیمِهَا، فَإِنَّ لِلْیسِیرِ مِنْ لُطْفِک مَوْضِعاً ینْتَفِعُونَ بِهِ، وَلِلْجَسِیمِ مَوْقِعاً لایسْتَغْنُونَ عَنْهُ.

وَلْیکنْ آثَرُ رُءُوسِ جُنْدِک عِنْدَک مَنْ وَاسَاهُمْ فِی مَعُونَتِهِ، وَأَفْضَلَ عَلَیهِمْ مِنْ جِدَتِهِ، بِمَا یسَعُهُمْ وَیسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِیهِمْ، حَتَّی یکونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِی جِهَادِ الْعَدُوِّ; فَإِنَّ عَطْفَک عَلَیهِمْ یعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَیک، وَإِنَّ أَفْضَلَ قُرَّةِ عَینِ الْوُلاَةِ اسْتِقَامَةُ الْعَدْلِ فِی الْبِلاَدِ، وَظُهُورُ مَوَدَّةِ الرَّعِیةِ. وإِنَّهُ لاتَظْهَرُ مَوَدَّتُهُمْ إِلاَّ بِسَلاَمَةِ صُدُورِهِمْ، وَلاَ تَصِحُّ نَصِیحَتُهُمْ إِلاَّ بِحِیطَتِهِمْ عَلَی وُلاَةِ الْاُمُورِ، وَقِلَّةِ اسْتِثْقَالِ دُوَلِهِمْ، خوش بین شوی، زیرا این خوش بینی، خستگی و رنج فراوانی را از تو دور می‌سازد و سزاوارترین کسی که می‌تواند مورد حسن ظن تو قرار گیرد آن کس است که تو بهتر به او خدمت کرده‌ای و (به عکس) آن کس که مورد بدرفتاری تو واقع شده است سزاوارترین کسی است که باید به او بدبین باشی. فَافْسَحْ فِی آمَالِهِمْ، وَوَاصِلْ فِی حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَیهِمْ، وَتَعْدِیدِ مَا أَبْلَی ذَوُو الْبَلاَءِ مِنْهُمْ; فَإِنَّ کثْرَةَ الذِّکْرِ لِحُسْنِ أَفْعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ، وَتُحَرِّضُ النَّاکلَ، إِنْ شَاءَ اللهُ. ثُمَّ اعْرِفْ لِکلِّ امْرِئ مِنْهُمْ مَا أَبْلَی، وَلاَ تَضُمَّنَّ بَلاَءَ امْرِئ إِلَی غَیرِهِ، وَلاَ تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَایةِ بَلاَئِهِ، وَلاَ یدْعُوَنَّک شَرَفُ امْرِئ إِلَی أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا کانَ صَغِیراً، وَلاَ ضَعَةُ امْرِئ إِلَی أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا کانَ عَظِیماً.

وَارْدُدْ إِلَی اللهِ وَرَسُولِهِ مَا یضْلِعُک مِنَ الْخُطُوبِ، وَیشْتَبِهُ عَلَیک مِنَ الْاُمُورِ فَقَدْ قَالَ اللهُ تَعَالَی لِقَوْم أَحَبَّ إِرْشَادَهُمْ: (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْاَمْرِ مِنْکمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیء فَرُدُّوهُ إِلَی اللهِ وَالرَّسُولِ) فَالرَّدُّ إِلَی اللهِ الْاَخْذُ بِمُحْکمِ کتَابِهِ، وَالرَّدُّ إِلَی الرَّسُولِ الْاَخْذُ بِسُنَّتِهِ الْجَامِعَةِ غَیرِ الْمُفَرِّقَةِ.

ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُکْمِ بَینَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِیتِک فِی نَفْسِک، مِمَّنْ لاتَضِیقُ بِهِ الْاُمُورُ، وَلاَ تُمَحِّکهُ الْخُصُومُ، وَلاَ یتَمَادَی فِی الزَّلَّةِ، وَلاَ یحْصَرُ مِنَ الْفَیءِ إِلَی الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ، وَلاَ تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَی طَمَع، وَلاَ یکْتَفِی بِأَدْنَی فَهْم دُونَ أَقْصَاهُ; وَأَوْقَفَهُمْ فِی الشُّبُهَاتِ، وَآخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ، وَأَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ الْخَصْمِ، وَأَصْبَرَهُمْ عَلَی تَکشُّفِ الْاُمُورِ، وَأَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُکْمِ، مِمَّنْ لایزْدَهِیهِ إِطْرَاءٌ. وَلاَ یسْتَمِیلُهُ إِغْرَاءٌ وَأُولَئِک قَلِیلٌ، ثُمَّ أَکْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ، وَافْسَحْ لَهُ فِی الْبَذْلِ مَا یزِیلُ عِلَّتَهُ، وَتَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَی النَّاسِ. وَأَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَیک مَا لایطْمَعُ فِیهِ غَیرُهُ مِنْ خَاصَّتِک، لِیأْمَنَ بِذَلِک اغْتِیالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَک. فَانْظُرْ فِی ذَلِک نَظَراً بَلِیغاً، فَإِنَّ هَذَا الدِّینَ قَدْ کانَ أَسِیراً فِی أَیدِی الْاَشْرَارِ، یعْمَلُ فِیهِ بِالْهَوَی، وَتُطْلَبُ بِهِ الدُّنْیا.

ثُمَّ انْظُرْ فِی أُمُورِ عُمَّالِک فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً، وَلاَ تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَأَثَرَةً، فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَالْخِیانَةِ. وَتَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَالْحَیاءِ، مِنْ أَهْلِ الْبُیوتَاتِ الصَّالِحَةِ، وَالْقَدَمِ فِی الْاِسْلاَمِ الْمُتَقَدِّمَةِ، فَإِنَّهُمْ أَکْرَمُ أَخْلاَقاً وَأَصَحُّ أَعْرَاضاً، وَأَقَلُّ فِی الْمَطَامِعِ إِشْرَاقاً، وَأَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ الْاُمُورِ نَظَراً. ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَیهِمُ الْاَرْزَاقَ، فَإِنَّ ذَلِک قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَی اسْتِصْلاَحِ أَنْفُسِهِمْ، وَغِنًی لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَیدِیهِمْ، وَحُجَّةٌ عَلَیهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَک أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَک. ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ، وَابْعَثِ الْعُیونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَالْوَفَاءِ عَلَیهِمْ، فَإِنَّ تَعَاهُدَک فِی السِّرِّ لاُِمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَی اسْتِعْمَالِ الْاَمَانَةِ، وَالرِّفْقِ بِالرَّعِیةِ. وَتَحَفَّظْ مِنَ الْاَعْوَانِ; فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ یدَهُ إِلَی خِیانَة اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَیهِ عِنْدَک أَخْبَارُ عُیونِک، اکْتَفَیتَ بِذَلِک شَاهِداً، فَبَسَطْتَ عَلَیهِ الْعُقُوبَةَ فِی بَدَنِهِ، وَأَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ، ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ، وَوَسَمْتَهُ بِالْخِیانَةِ، وَقَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ.

وَتَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا یصْلِحُ أَهْلَهُ، فَإِنَّ فِی صَلاَحِهِ وَصَلاَحِهِمْ صَلاَحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ، وَلاَ صَلاَحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلاَّ بِهِمْ، لاَِنَّ النَّاسَ کلَّهُمْ عِیالٌ عَلَی الْخَرَاجِ وَأَهْلِهِ. وَلْیکنْ نَظَرُک فِی عِمَارَةِ الْاَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِک فِی اسْتِجْلاَبِ الْخَرَاجِ، لاَِنَّ ذَلِک لایدْرَک إِلاَّ بِالْعِمَارَةِ; وَمَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَیرِ عِمَارَة أَخْرَبَ الْبِلاَدَ، وَأَهْلَک الْعِبَادَ، وَلَمْ یسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلاَّ قَلِیلاً. فَإِنْ شَکوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّةً، أَوِ انْقِطَاعَ شِرْب أَوْ بَالَّة، أَوْ إِحَالَةَ أَرْض اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ، أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ، خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ یصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ; وَلاَ یثْقُلَنَّ عَلَیک شَیءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَؤُونَةَ عَنْهُمْ، فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یعُودُونَ بِهِ عَلَیک فِی عِمَارَةِ بِلاَدِک، وَتَزْیینِ وِلاَیتِک، مَعَ اسْتِجْلاَبِک حُسْنَ ثَنَائِهِمْ، وَتَبَجُّحِک بِاسْتِفَاضَةِ الْعَدْلِ فِیهِمْ، مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ، بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِک لَهُمْ، وَالثِّقَةَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِک عَلَیهِمْ وَرِفْقِک بِهِمْ، فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ الْاُمُورِ مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِیهِ عَلَیهِمْ مِنْ بَعْدُ احْتَمَلُوهُ طَیبَةً أَنْفُسُهُمْ بِهِ; فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْتَهُ، وَإِنَّمَا یؤْتَی خَرَابُ الْاَرْضِ مِنْ إِعْوَازِ أَهْلِهَا، وَإِنَّمَا یعْوِزُ أَهْلُهَا لاِِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلاَةِ عَلَی الْجَمْعِ، وَسُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ، وَقِلَّةِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ.

ثُمَّ انْظُرْ فِی حَالِ کتَّابِک فَوَلِّ عَلَی أُمُورِک خَیرَهُمْ، وَاخْصُصْ رَسَائِلَک الَّتِی تُدْخِلُ فِیهَا مَکایدَک وَأَسْرَارَک بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ صَالِحِ الْاَخْلاَقِ مِمَّنْ لاتُبْطِرُهُ الْکرَامَةُ، فَیجْتَرِئَ بِهَا عَلَیک فِی خِلاَف لَک بِحَضْرَةِ مَلاَ وَلاَ تَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ عَنْ إِیرَادِ مُکاتَبَاتِ عُمِّالِک عَلَیک، وَإِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَی الصَّوَابِ عَنْک، فِیمَا یأْخُذُ لَک وَیعْطِی مِنْک، وَلاَ یضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَک، وَلاَ یعْجِزُ عَنْ إِطْلاَقِ مَا عُقِدَ عَلَیک، وَلاَ یجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِی الْاُمُورِ، فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ یکونُ بِقَدْرِ غَیرِهِ أَجْهَلَ. ثُمَّ لایکنِ اخْتِیارُک إِیاهُمْ عَلَی فِرَاسَتِک وَاسْتِنَامَتِک وَحُسْنِ الظَّنِّ مِنْک، فَإِنَّ الرِّجَالَ یتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلاَةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَحُسْنِ خِدْمَتِهِمْ، وَلَیسَ وَرَاءَ ذَلِک مِنَ النَّصِیحَةِ وَالْاَمَانَةِ شَیءٌ. وَلَکنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِینَ قَبْلَک، فَاعْمِدْ لاَِحْسَنِهِمْ کانَ فِی الْعَامَّةِ أَثَراً، وَأَعْرَفِهِمْ بِالْاَمَانَةِ وَجْهاً، فَإِنَّ ذَلِک دَلِیلٌ عَلَی نَصِیحَتِک لِلَّهِ وَلِمَنْ وُلِّیتَ أَمْرَهُ. وَاجْعَلْ لِرَأْسِ کلِّ أَمْر مِنْ أُمُورِک رَأْساً مِنْهُمْ، لایقْهَرُهُ کبِیرُهَا وَلاَ یتَشَتَّتُ عَلَیهِ کثِیرُهَا، وَمَهْمَا کانَ فِی کتَّابِک مِنْ عَیب فَتَغَابَیتَ عَنْهُ أُلْزِمْتَه.

ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَذَوِی الصِّنَاعَاتِ، وَأَوْصِ بِهِمْ خَیراً: الْمُقِیمِ مِنْهُمْ وَالْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ، وَالْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ، فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ، وَأَسْبَابُ الْمَرَافِقِ وَجُلاَّبُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَالْمَطَارِحِ، فِی بَرِّک وَبَحْرِک، وَسَهْلِک وَجَبَلِک، وَحَیثُ لایلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا، وَلاَ یجْتَرِءُونَ عَلَیهَا، فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لاتُخَافُ بَائِقَتُهُ، وَصُلْحٌ لاتُخْشَی غَائِلَتُهُ. وَتَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِک وَفِی حَوَاشِی بِلاَدِک. وَاعْلَمْ مَعَ ذَلِک أَنَّ فِی کثِیر مِنْهُمْ ضِیقاً فَاحِشاً، وَشُحّاً قَبِیحاً، وَاحْتِکاراً لِلْمَنَافِعِ، وَتَحَکماً فِی الْبِیاعَاتِ، وَذَلِک بَابُ مَضَرَّة لِلْعَامَّةِ، وَعَیبٌ عَلَی الْوُلاَةِ، فَامْنَعْ مِنَ الاِحْتِکارِ، فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله وسلم مَنَعَ مِنْهُ. وَلْیکنِ الْبَیعُ بَیعاً سَمْحاً: بِمَوَازِینِ عَدْل وَأَسْعَار لاتُجْحِفُ بِالْفَرِیقَینِ مِنَ الْبَائِعِ وَالْمُبْتَاعِ. فَمَنْ قَارَفَ حُکْرَةً بَعْدَ نَهْیک إِیاهُ فَنَکلْ بِهِ، وَعَاقِبْهُ فِی غَیرِ إِسْرَاف.

ثُمَّ اللهَ اللهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَی مِنَ الَّذِینَ لاحِیلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاکینِ وَالْمُحْتَاجِینَ وَأَهْلِ الْبُؤْسَی وَالزَّمْنَی، فَإِنَّ فِی هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَمُعْتَرّاً، وَاحْفَظِ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَک مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ، وَاجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَیتِ مَالِک، وَقِسْماً مِنْ غَلاَّتِ صَوَافِی الْاِسْلاَمِ فِی کلِّ بَلَد، فَإِنَّ لِلْاَقْصَی مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِی لِلْاَدْنَی، وَکلٌّ قَدِ اسْتُرْعِیتَ حَقَّهُ; وَلاَ یشْغَلَنَّک عَنْهُمْ بَطَرٌ، فَإِنَّک لاتُعْذَرُ بِتَضْییعِک التَّافِهَ لاِِحْکامِک الْکثِیرَ الْمُهِمَّ. فَلاَ تُشْخِصْ هَمَّک عَنْهُمْ، وَلاَ تُصَعِّرْ خَدَّک لَهُمْ، وَتَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لایصِلُ إِلَیک مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیونُ، وَتَحْقِرُهُ الرِّجَالُ; فَفَرِّغْ لاُِولَئِک ثِقَتَک مِنْ أَهْلِ الْخَشْیةِ وَالتَّوَاضُعِ، فَلْیرْفَعْ إِلَیک أُمُورَهُمْ، ثُمَّ اعْمَلْ فِیهِمْ بِالْاِعْذَارِ إِلَی اللهِ یوْمَ تَلْقَاهُ، فَإِنَّ هَؤُلاَءِ مِنْ بَینِ الرَّعِیةِ أَحْوَجُ إِلَی الْاِنْصَافِ مِنْ غَیرِهِمْ. وَکلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَی اللهِ فِی تَأْدِیةِ حَقِّهِ إِلَیهِ. وَتَعَهَّدْ أَهْلَ الْیتْمِ وَذَوِی الرِّقَّةِ فِی السِّنِّ مِمَّنْ لاحِیلَةَ لَهُ وَلاَ ینْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ، وَذَلِک عَلَی الْوُلاَةِ ثَقِیلٌ، وَالْحَقُّ کلُّهُ ثَقِیلٌ; وَقَدْ یخَفِّفُهُ اللهُ عَلَی أَقْوَام طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ، وَوَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللهِ لَهُمْ.

وَاجْعَلْ لِذَوِی الْحَاجَاتِ مِنْک قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِیهِ شَخْصَک، وَتَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً فَتَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَک، وَتُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَک وَأَعْوَانَک مِنْ أَحْرَاسِک وَشُرَطِک; حَتَّی یکلِّمَک مُتَکلِّمُهُمْ غَیرَ مُتَتَعْتِع، فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم یقُولُ فِی غَیرِ مَوْطِن، لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لایؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِی غَیرَ مُتَتَعْتِع. ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَالْعِی، وَنَحِّ عَنْهُمُ الضِّیقَ وَالْاَنَفَ یبْسُطِ اللهُ عَلَیک بِذَلِک أَکْنَافَ رَحْمَتِهِ، وَیوجِبْ لَک ثَوَابَ طَاعَتِهِ. وَأَعْطِ مَا أَعْطَیتَ هَنِیئاً، وَامْنَعْ فِی إِجْمَال وَإِعْذَار.

ثُمَّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِک لابُدَّ لَک مِنْ مُبَاشَرَتِهَا: مِنْهَا إِجَابَةُ عُمَّالِک بِمَا یعْیا عَنْهُ کتَّابُک، وَمِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ النَّاسِ یوْمَ وُرُودِهَا عَلَیک بِمَا تَحْرَجُ بِهِ صُدُورُ أَعْوَانِک. وَأَمْضِ لِکلِّ یوْم عَمَلَهُ، فَإِنَّ لِکلِّ یوْم مَا فِیهِ. وَاجْعَلْ لِنَفْسِک فِیمَا بَینَک وَبَینَ اللهِ أَفْضَلَ تِلْک الْمَوَاقِیتِ، وَأَجْزَلَ تِلْک الْاَقْسَامِ، وَإِنْ کانَتْ کلُّهَا لِلَّهِ إِذَا صَلَحَتْ فِیهَا النِّیةُ، وَسَلِمَتْ مِنْهَا الرَّعِیةُ.

وَلْیکنْ فِی خَاصَّةِ مَا تُخْلِصُ بِهِ لِلَّهِ دِینَک: إِقَامَةُ فَرَائِضِهِ الَّتِی هِی لَهُ خَاصَّةً، فَأَعْطِ اللهَ مِنْ بَدَنِک فِی لَیلِک وَنَهَارِک، وَوَفِّ مَا تَقَرَّبْتَ بِهِ إِلَی اللهِ مِنْ ذَلِک کامِلاً غَیرَ مَثْلُوم وَلاَ مَنْقُوص، بَالِغاً مِنْ بَدَنِک مَا بَلَغَ. وَإِذَا قُمْتَ فِی صَلاَتِک لِلنَّاسِ، فَلاَ تَکونَنَّ مُنَفِّراً وَلاَ مُضَیعاً، فَإِنَّ فِی النَّاسِ مَنْ بِهِ الْعِلَّةُ وَلَهُ الْحَاجَةُ. وَقَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اللهِ(صلی الله علیه وآله)حِینَ وَجَّهَنِی إِلَی الْیمَنِ کیفَ أُصَلِّی بِهِمْ؟ فَقَالَ: صَلِّ بِهِمْ کصَلاَةِ أَضْعَفِهِمْ وَکنْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً.

وَأَمَّا بَعْدُ فَلاَ تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَک عَنْ رَعِیتِک، فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلاَةِ عَنِ الرَّعِیةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضِّیقِ، وَقِلَّةُ عِلْم بِالْاُمُورِ; وَالاِحْتِجَابُ مِنْهُمْ یقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ فَیصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْکبِیرُ، وَیعْظُمُ الصَّغِیرُ، وَیقْبُحُ الْحَسَنُ، وَیحْسُنُ الْقَبِیحُ وَیشَابُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ. وَإِنَّمَا الْوَالِی بَشَرٌ لایعْرِفُ مَا تَوَارَی عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الْاُمُورِ، وَلَیسَتْ عَلَی الْحَقِّ سِمَاتٌ تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْکذِبِ، وَإِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَینِ: إِمَّا امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُک بِالْبَذْلِ فِی الْحَقِّ، فَفِیمَ احْتِجَابُک مِنْ وَاجِبِ حَقّ تُعْطِیهِ، أَوْ فِعْل کرِیم تُسْدِیهِ! أَوْ مُبْتَلًی بِالْمَنْعِ، فَمَا أَسْرَعَ کفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِک إِذَا أَیسُوا مِنْ بَذْلِک! مَعَ أَنَّ أَکْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَیک مِمَّا لامَئُونَةَ فِیهِ عَلَیک، مِنْ شَکاةِ مَظْلِمَة، أَوْ طَلَبِ إِنْصَاف فِی مُعَامَلَة.

ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِی خَاصَّةً وَبِطَانَةً، فِیهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَتَطَاوُلٌ، وَقِلَّةُ إِنْصَاف فِی مُعَامَلَة، فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولَئِک بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْک الْاَحْوَالِ. وَلاَ تُقْطِعَنَّ لاَِحَد مِنْ حَاشِیتِک وَحَامَّتِک قَطِیعَةً، وَلاَ یطْمَعَنَّ مِنْک فِی اعْتِقَادِ عُقْدَة، تَضُرُّ بِمَنْ یلِیهَا مِنَ النَّاسِ، فِی شِرْب أَوْ عَمَل مُشْتَرَک، یحْمِلُونَ مَؤُونَتَهُ عَلَی غَیرِهِمْ، فَیکونَ مَهْنَأُ ذَلِک لَهُمْ دُونَک، وَعَیبُهُ عَلَیک فِی الدُّنْیا وَالآْخِرَةِ. وَأَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِیبِ وَالْبَعِیدِ، وَکنْ فِی ذَلِک صَابِرا مُحْتَسِباً، وَاقِعاً ذَلِک مِنْ قَرَابَتِک وَخَاصَّتِک حَیثُ وَقَعَ، وَابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا یثْقُلُ عَلَیک مِنْهُ، فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذَلِک مَحْمُودَةٌ. وَإِنْ ظَنَّتِ الرَّعِیةُ بِک حَیفاً فَأَصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِک، وَاعْدِلْ عَنْک ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِک، فَإِنَّ فِی ذَلِک رِیاضَةً مِنْک لِنَفْسِک، وَرِفْقاً بِرَعِیتِک، وَإِعْذَاراً تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَک مِنْ تَقْوِیمِهِمْ عَلَی الْحَقِّ.

وَلاَ تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاک إِلَیهِ عَدُوُّک وَلِلَّهِ فِیهِ رِضًی فَإِنَّ فِی الصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِک، وَرَاحَةً مِنْ هُمُومِک، وَأَمْناً لِبِلاَدِک، وَلَکنِ الْحَذَرَ کلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّک بَعْدَ صُلْحِهِ، فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِیتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ، وَاتَّهِمْ فِی ذَلِک حُسْنَ الظَّنِّ. وَإِنْ عَقَدْتَ بَینَک وَبَینَ عَدُوِّک عُقْدَةً، أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْک ذِمَّةً، فَحُطْ عَهْدَک بِالْوَفَاءِ، وَارْعَ ذِمَّتَک بِالْاَمَانَةِ، وَاجْعَلْ نَفْسَک جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَیتَ، فَإِنَّهُ لَیسَ مِنْ فَرَائِضِ اللهِ شَیءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَیهِ اجْتِمَاعاً، مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ، وَتَشَتُّتِ آرَائِهِمْ، مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ. وَقَدْ لَزِمَ ذَلِک الْمُشْرِکونَ فِیمَا بَینَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِینَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ; فَلاَ تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِک، وَلاَ تَخِیسَنَّ بِعَهْدِک، وَلاَ تَخْتِلَنَّ عَدُوَّک، فَإِنَّهُ لایجْتَرِئُ عَلَی اللهِ إِلاَّ جَاهِلٌ شَقِی. وَقَدْ جَعَلَ اللهُ عَهْدَهُ وَذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضَاهُ بَینَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ، وَحَرِیماً یسْکنُونَ إِلَی مَنَعَتِهِ، وَیسْتَفِیضُونَ إِلَی جِوَارِهِ، فَلاَ إِدْغَالَ وَلاَ مُدَالَسَةَ وَلاَ خِدَاعَ فِیهِ، وَلاَ تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِیهِ الْعِلَلَ، وَلاَ تُعَوِّلَنَّ عَلَی لَحْنِ قَوْل بَعْدَ التأکید وَالتَّوْثِقَةِ وَلاَ یدْعُوَنَّک ضِیقُ أَمْر، لَزِمَک فِیهِ عَهْدُ اللهِ، إِلَی طَلَبِ انْفِسَاخِهِ بِغَیرِ الْحَقِّ، فَإِنَّ صَبْرَک عَلَی ضِیقِ أَمْر تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَفَضْلَ عَاقِبَتِهِ، خَیرٌ مِنْ غَدْر تَخَافُ تَبِعَتَهُ، وَأَنْ تُحِیطَ بِک مِنَ اللهِ فِیهِ طِلْبَةٌ، لاتَسْتَقْبِلُ فِیهَا دُنْیاک وَلاَ آخِرَتَک.

إِیاک وَ الدِّمَاءَ وَسَفْکهَا بِغَیرِ حِلِّهَا، فَإِنَّهُ لَیسَ شَیءٌ أَدْنَی لِنِقْمَة، وَلاَ أَعْظَمَ لِتَبِعَة، وَ لاَأَحْرَی بِزَوَالِ نِعْمَة، وَانْقِطَاعِ مُدَّة، مِنْ سَفْک الدِّمَاءِ بِغَیرِ حَقِّهَا. وَاللهُ سُبْحَانَهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُکْمِ بَینَ الْعِبَادِ، فِیمَا تَسَافَکوا مِنَ الدِّمَاءِ یوْمَ الْقِیامَةِ; فَلاَ تُقَوِّینَّ سُلْطَانَک بِسَفْک دَم حَرَام، فَإِنَّ ذَلِک مِمَّا یضْعِفُهُ وَیوهِنُهُ، بَلْ یزِیلُهُ وَینْقُلُهُ. وَلاَ عُذْرَ لَک عِنْدَ اللهِ وَلاَ عِنْدِی فِی قَتْلِ الْعَمْدِ، لاَِنَّ فِیهِ قَوَدَ الْبَدَنِ. وَإِنِ ابْتُلِیتَ بِخَطَإ وَأَفْرَطَ عَلَیک سَوْطُک أَوْ سَیفُک أَوْ یدُک بِالْعُقُوبَةِ; فَإِنَّ فِی الْوَکْزَةِ فَمَا فَوْقَهَا مَقْتَلَةً، فَلاَ تَطْمَحَنَّ بِک نَخْوَةُ سُلْطَانِک عَنْ أَنْ تُؤَدِّی إِلَی أَوْلِیاءِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ.

وَإِیاک وَالْاِعْجَابَ بِنَفْسِک، وَالثِّقَةَ بِمَا یعْجِبُک مِنْهَا، وَحُبَّ الْاِطْرَاءِ، فَإِنَّ ذَلِک مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّیطَانِ فِی نَفْسِهِ لِیمْحَقَ مَا یکونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِینَ. وَإِیاک وَالْمَنَّ عَلَی رَعِیتِک بِإِحْسَانِک، أَوِ التَّزَیدَ فِیمَا کانَ مِنْ فِعْلِک، أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَک بِخُلْفِک، فَإِنَّ الْمَنَّ یبْطِلُ الْاِحْسَانَ، وَالتَّزَیدَ یذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ، وَالْخُلْفَ یوجِبُ الْمَقْتَ عِنْدَ اللهِ وَالنَّاسِ. قَالَ اللهُ تَعَالَی: (کبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا ما لاتَفْعَلُونَ). وَإِیاک وَالْعَجَلَةَ بِالْاُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا، أَوِ التَّسَقُّطَ فِیهَا عِنْدَ إِمْکانِهَا، أَوِ اللَّجَاجَةَ فِیهَا إِذَا تَنَکرَتْ، أَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا إِذَا اسْتَوْضَحَتْ، فَضَعْ کلَّ أَمْر مَوْضِعَهُ، وَأَوْقِعْ کلَّ أَمْر مَوْقِعَهُ.

وَإِیاک وَالاِسْتِئْثَارَ بِمَا النَّاسُ فِیهِ أُسْوَةٌ، وَالتَّغَابِی عَمَّا تُعْنَی بِهِ مِمَّا قَدْ وَضَحَ لِلْعُیونِ، فَإِنَّهُ مَأْخُوذٌ مِنْک لِغَیرِک. وَعَمَّا قَلِیل تَنْکشِفُ عَنْک أَغْطِیةُ الْاُمُورِ، وَینْتَصَفُ مِنْک لِلْمَظْلُومِ امْلِکْ حَمِیةَ أَنْفِک، وَسَوْرَةَ حَدِّک، وَسَطْوَةَ یدِک وَغَرْبَ لِسَانِک، وَاحْتَرِسْ مِنْ کلِّ ذَلِک بِکفِّ الْبَادِرَةِ، وَتأخیر السَّطْوَةِ حَتَّی یسْکنَ غَضَبُک فَتَمْلِک الاِخْتِیارَ: وَلَنْ تَحْکمَ ذَلِک مِنْ نَفْسِک حَتَّی تُکْثِرَ هُمُومَک بِذِکْرِ الْمَعَادِ إِلَی رَبِّک.

وَالْوَاجِبُ عَلَیک أَنْ تَتَذَکرَ مَا مَضَی لِمَنْ تَقَدَّمَک مِنْ حُکومَة عَادِلَة، أَوْ سُنَّة فَاضِلَة، أَوْ أَثَر عَنْ نَبِینَا صَلَّی اللهِ عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ أَوْ فَرِیضَة فِی کتَابِ اللهِ، فَتَقْتَدِی بِمَا شَاهَدْتَ مِمَّا عَمِلْنَا بِهِ فِیهَا، وَتَجْتَهِدَ لِنَفْسِک فِی اتِّبَاعِ مَا عَهِدْتُ إِلَیک فِی عَهْدِی هَذَا، وَاسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ الْحُجَّةِ لِنَفْسِی عَلَیک، لِکیلاَ تَکونَ لَک عِلَّةٌ عِنْدَ تَسَرُّعِ نَفْسِک إِلَی هَوَاهَا. وَأَنَا أَسْأَلُ اللهَ بِسَعَةِ رَحْمَتِهِ، وَعَظِیمِ قُدْرَتِهِ عَلَی إِعْطَاءِ کلِّ رَغْبَة، أَنْ یوَفِّقَنِی وَإِیاک لِمَا فِیهِ رِضَاهُ مِنَ الْاِقَامَةِ عَلَی الْعُذْرِ الْوَاضِحِ إِلَیهِ وَإِلَی خَلْقِهِ، مَعَ حُسْنِ الثَّنَاءِ فِی الْعِبَادِ، وَجَمِیلِ الْاَثَرِ فِی الْبِلاَدِ، وَتَمَامِ النِّعْمَةِ وَتَضْعِیفِ الْکرَامَةِ، وَأَنْ یخْتِمَ لِی وَلَک بِالسَّعَادَةِ وَالشَّهَادَةِ، إِنّا إِلَیهِ راجِعُونَ. وَالسَّلاَمُ عَلَی رَسُولِ اللهِ صَلَّی اللهِ عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ الطَّیبِینَ الطَّاهِرِینَ، وَسَلَّمَ تَسْلِیماً کثِیراً، وَالسَّلاَمُ.

тарҷумаи тоҷикии нома

Фармони Молики Аштар:
БА НОМИ ХУДОВАНДИ БАХШАНДАИ МЕҲРУБОН
Ин фармони бандаи Худо Алӣ, Амиралмуъминин, ба Молики Аштар писари Ҳорис аст дар аҳду паймоне, ки бо ӯ дорад. Ҳангоме, ки ӯро фармондори Миср интихоб кард, то умури он диёрро ислоҳ кунад ва бо душманонаш биҷангад ва кори мардумро ислоҳ ва шаҳрҳои Мисрро обод созад.

Ӯро ба тарс аз Худо фармон медиҳам ва ин ки итоати Худоро бар дигар корҳо муқаддам дорад ва он чи дар китоби Худо аз воҷибот ва суннатҳо омада, пайравӣ кунад; дастуроте, ки ҷуз бо пайравии он, растагор нахоҳад шуд ва ҷуз бо нашинохтану аз байн бурдани он, ҷинояткор нахоҳад гардид. Ба ӯ фармон медиҳам, ки Худоро бо дилу дасту забон ёрӣ кунад, чун Худованд зомини пирӯзии касест, ки Худоро ёрӣ кунад. Ва бузург дорад касеро, ки Ӯро бузург шуморад. Ва ба ӯ фармон медиҳам, ки нафси худро аз пайравии орзуҳо боз дорад ва ҳангоми нофармонӣ, ромаш кунад. "Ҳамоно нафс ҳамеша соҳибашро ба бадӣ амр мекунад, магар он, ки Худо раҳм кунад".

Пас эй Молик, бидон! Ман туро ба сӯи шаҳрҳое фиристодам, ки пеш аз ту давлатҳои одил ё золиме бар он ҳукм рондаанд. Мардум ба корҳои ту чунон менигаранд, ки ту ба корҳои ҳокимони пеш аз худ менигарӣ. Дар бораи ту чизеро мегӯянд, ки ту дар бораи раҳбарони қабл аз худ мегӯӣ. Ҳамоно некӯкоронро бо номи неке метавон шинохт, ки Худо аз онон бар забони бандагонаш ҷорӣ намуд. Пас некӯтарин захираи ту бояд амали солеҳ бошад. Ҳавои нафсро дар ихтиёр гир ва аз он чи ҳалол нест, худдорӣ кун, чун бухл варзидан ба нафси худ он аст, ки дар он чи дӯст дорад ё бадаш меояд роҳи инсофро интихоб кунӣ.

Меҳрубонӣ бо мардумро пӯшиши дили худ бикун ва бо ҳама дӯсту меҳрубон бош. Мабодо монанди ҳайвони шикорӣ бошӣ, ки хӯрдани онҳоро ғанимат шуморӣ, зеро мардум ду дастаанд: дастае бародари динии ту ва дастаи дигар дар офариниш ҳамонанди ту мебошанд. Агар гуноҳе аз онҳо сар мезанад ё гирифтори иллатҳое мешаванд ё хоставу нохоста хатое мекунанд, онҳоро бибахш ва ба онҳо осон бигир ҳамон гуна, ки дӯст дорӣ Худо туро бибахшад ва бар ту осон гирад. Ҳамоно ту аз онҳо бартар ва имоми ту, аз ту бартар ва Худо бар он кас, ки туро фармондори Миср кард, волотар аст.

Ҳаргиз бо Худо ситеза накун, ки туро аз ҷазои он наҷот нест ва аз бахшишу раҳмати ӯ бениёз нахоҳӣ буд. Бар бахшидани дигарон пушаймон набош ва аз азоб додани касе шодӣ накун ва аз хашме, ки тавонӣ аз худ дураш кунӣ, шитоб накун. Ба мардум нагӯ, ки "ба ман фармон доданд ва ман низ фармон медиҳам, пас бояд итоат шавам", ки ин гуна худбузургбинӣ дилро фосид ва динро пажмурда ва сабаби аз даст рафтани неъмат мешавад. Ва агар ба мақому қудрате, ки дорӣ, дучори такаббур ва худбузургбинӣ шавӣ, ба бузургии ҳукумати Парвардигор, ки бартар аз туст бингар, ки туро аз саркашӣ наҷот медиҳад ва тундравии туро ором мекунад ва ақлу фикратро ба ҷойгоҳи аслиаш бармегардонад.

Бипарҳез, ки худро дар бузургӣ монанди Худо пиндорӣ ва дар шукӯҳи худовандӣ худро монанди Ӯ донӣ, зеро Худованд ҳар саркашеро хор месозад ва ҳар худписандеро беарзиш мекунад. Бо Худо ва мардум ва бо хешовандони наздик ва бо афроде аз зердастони худ, ки ононро дӯст дорӣ, инсофро риоят кун. Агар чунин накунӣ, ситам кардӣ ва касе, ки ба бандагони Худо ситам кунад, Худо ба ҷои бандагонаш душмани ӯ хоҳад буд ва касеро, ки Худо душманаш шавад, далели ӯро намепазирад, зеро ки бо Худо ба ҷанг баромада, то вақте, ки баргардад ё тавба кунад. Ва чизе монанди ситамкорӣ неъмати Худоро дигаргун намекунад ва азоби ӯро наздик намекунад, ки Худо дуои ситамдидагонро мешунавад ва дар камини золимон аст.

Дӯстдоштанитарин чизҳо назди ту, дар ҳақ миёнатарин ва дар адл, фарогиртарин ва дар ҷалби хушнудии мардум, густардатарин бошад, ки ҳамоно хашми умумии мардум, хушнудии наздиконро аз байн мебарад, аммо хашми наздиконро хушнудии ҳамагон беасар мекунад. Хешону наздикон ҳамеша бори вазнинеро бар сари ҳукумат меоваранд, чун дар айёми сахтӣ ёрияшон камтар ва дар иҷрои адолат аз ҳама норозитар ва дар хостаҳояшон пофишортар ва дар бахшишҳо камсипостаранд. Ҳангоми манъи хостаҳо, узрро дертар мепазиранд ва дар баробари мушкилот, камтар истодагию сабр мекунанд. Дар сурате, ки сутунҳои устувори дин ва ҷамоатҳои пуршӯри мусулмонон ва нерӯҳои захираи дифоъкунанда, умуми мардум мебошанд, пас ба онҳо гароиш дошта ва иштиёқи ту ба онон бошад.

Аз зердастон касонеро, ки айбҷӯтаранд, аз худ дур кун, зеро мардум айбҳое доранд, ки раҳбари уммат бар пинҳон доштани онҳо сазовортар аст. Пас мабодо он чи бар ту пинҳон аст, ошкор кунӣ ва он чи, ки ҳувайдост, бипӯшонӣ, ки доварӣ дар бораи чизе, ки аз ту пинҳон аст, бар ӯҳда Худои ҷаҳон аст. Пас, ҳар қадар, ки метавонӣ зиштиҳоро бипӯшон, то он чиро, ки дӯст дорӣ аз назари мардум пӯшида монад, Худо бар ту мепӯшонад. Гиреҳи ҳар кинаеро аз мардум бикушо ва риштаи ҳар гуна душманиро бибур ва аз он чи, ки равшан нест, канорагирӣ кун. Дар тасдиқи суханчин шитоб накун, чун суханчин гарчи дар либоси насиҳатгар зоҳир мешавад, аммо хиёнаткор аст.

Бахилро дар машварат кардан ҳамроҳ накун, ки туро аз кори нек боз медорад ва аз тангдастӣ метарсонад. Тарсуро дар машваратат шарик накун, ки дар анҷоми корҳо рӯҳияи туро суст мекунад. Ҳарисро дар машрават шарик накун, ки ҳирсро бо ситамкорӣ дар назарат зинат медиҳад. Ҳамоно бахилию тарсу ҳирс ғаризаҳои гуногуне ҳастанд, ки решаи онҳо бадгумонӣ ба Худои бузург аст.

Бадтарин вазирони ту касест, ки пеш аз ту, ба бадкорон вазир буда ва дар гуноҳони онҳо шарик будааст. Пас мабодо чунин касоне маҳрами рози ту бошанд, чун онҳо ёварони гунаҳкорон ва ёридиҳандагони золимонанд. Ту бояд ҷонишиноне беҳтар аз онҳо дошта бошӣ, ки қудрати фикрии онҳоро дошта, аммо гуноҳону кирдори зишти онҳоро надошта бошанд; касоне, ки ситамкореро дар ситамаш ёрӣ накарда ва гунаҳкореро дар гуноҳаш кумак накарда бошанд. Бори ин гуна инсонҳо бар ту сабуктар ва ёрияшон беҳтар ва меҳрубонияшон бештар ва дӯстии онҳо бо ғайри ту, камтар аст. Онҳоро аз дӯстони наздик ва роздорони худ қарор деҳ, сипас аз миёни онҳо касонеро, ки дар ҳақгӯӣ аз ҳама сареҳтаранд ва дар он чи, ки Худо барои дӯстонаш намеписандад туро кӯмак накунанд, интихоб кун, чи хушоянди ту бошад ё набошад.

То метавонӣ бо парҳезкорон ва ростгӯён бипайванд ва онҳоро чунон тарбият кун, ки туро зиёд мадҳу ситоиш накунанд ва туро барои амалҳои зиште, ки анҷом надодаӣ ташвиқ накунанд, ки ситоиши беандоза, худписандӣ меоварад ва инсонро ба нофармонӣ мекашонад.

Ҳаргиз некӯкору бадкор дар назарат баробар набошад, зеро некӯкорон дар некӯкорӣ бе рағбат ва бадкорон дар бадкорӣ ташвиқ мешаванд. Пас ҳар яки онҳоро бар асоси кирдорашон подош деҳ.

Бидон, эй Молик! Ҳеҷ чизе барои ҷалби эътимоди раҳбар, ба мардум беҳтар аз некӯкорӣ бар мардум ва сабук кардани молиёт ва маҷбур накардани онҳо ба коре, ки дӯст надоранд, намебошад. Пас, дар ин роҳ он қадар бикӯш, то ба вафодории зердастон хушбин (хушгумон) шавӣ, ки ин хушбинӣ ранҷи тӯлонии мушкилиҳоро аз ту мебардорад. Пас ба касоне, ки бештар эҳсон кардӣ, бештар хушбин бош ва ба касоне, ки бадрафторӣ кардӣ, бадгумонтар бош. Одоби писандидаеро, ки бузургони ин уммат ба он амал карданд ва миллати Ислом ба он пайванд хӯрда ва мардум бо он ислоҳ шуданд, барҳам назан. Ва одобе, ки ба суннатҳои хуби гузашта зиён мерасонад, ба вуҷуд наовар, ки подош барои оварандаи суннат ва азоби он, барои ту бошад, ба хотири он чи, ки аз байн бурдӣ. Бо донишмандон зиёд гуфтугӯ кун ва бо ҳакимон зиёд баҳс кун, ки сабаби ободонӣ ва ислоҳи шаҳрҳо ва барқарории назму қонунест, ки дар гузашта низ вуҷуд дошт.

Эй Молик, бидон! Мардум аз гурӯҳҳои гуногуне мебошанд, ки ислоҳи ҳар кадом, ҷуз бо дигарӣ мумкин нест ва ҳеҷ як аз гурӯҳҳо аз гурӯҳи дигар бениёз нест. Аз он гурӯҳҳо, лашкариёни Худо, нависандагони умумӣ ва хусусӣ, қозиёни адолатгустар, коргузорони адолат ва назми иҷтимоӣ, ҷизядиҳандагон, пардохткунандагони молиёт, тоҷирону бозаргонон, соҳибони санъат ва низ табақаи поини ҷомеа, яъне ниёзмандону фақирон мебошанд, ки барои ҳар як, Худованд саҳме қарор дода ва миқдори воҷиби онро дар Қуръон ё суннат таъйин карда, ки паймоне аз тарафи Худост ва нигаҳдории он бар мо лозим аст. Пас сипоҳиён бо изни Худо, паноҳгоҳи устувори мардум ва зинату бузургвории раҳбарон, шукӯҳи дин ва роҳҳои таҳаққуқи амнияти кашвар ҳастанд. Корҳои мардум ҷуз бо сипоҳиён устувор намешавад ва пойдории сипоҳиён ҷуз бо хироҷу молиёти мардум анҷом намешавад, ки бо он, барои ҷиҳод бо душман тақвият мешаванд ва барои ислоҳи корҳои худ, ба он такя мекунанд ва ниёзҳои худро бо он бартараф месозанд.

Ҳамчунин сипоҳиён ва мардум ҷуз бо гурӯҳи севвум наметавонанд пойдор бошанд ва он, қозиён ва коркунони давлат ва нависандагони ҳукумат ҳастанд, ки қарордодҳо ва муомилаҳоро устувор мекунанд ва он чиро, ки ба фоидаи мусулмонон аст, фароҳам меоваранд ва дар корҳои умумӣ ва хусусӣ мавриди эътимод ва боваранд. Ва гурӯҳҳои ёдшуда, бе бозаргонон ва соҳибони санъатҳо наметавонанд давом биёваранд, чун онҳо василаҳои зиндагиро омода мекунанд ва дар бозорҳо қарор медиҳанд ва бисёре аз василаҳои зиндагиро бо даст месозанд, ки дигарон тавони онро надоранд. Гурӯҳи дигар, табақаи поин аз ниёзмандон ва фақиронанд, ки бояд ба онҳо бахшиш ва ёрӣ кард. Барои тамоми гурӯҳҳои гуногуни ёдшуда, дар пешгоҳи Худо кушоишест ва ҳамаи онҳо ба миқдоре, ки корҳояшон ислоҳ шавад, бар раҳбар ҳаққи машаххасе доранд. Ва раҳбар дар анҷоми он чи Худо бар ӯ воҷиб кардааст, наметавонад муваффақ бошад, магар ин ки талоши зиёд кунад ва аз Худо ёрӣ талабад ва худро барои анҷоми ҳақ омода созад ва дар ҳамаи корҳо, хоҳ осон бошад ва хоҳ душвор, сабр кунад.

Барои фармондеҳии сипоҳ касеро интихоб кун, ки хайрхоҳии ӯ барои Худо ва Паёмбар ва Имоми ту бештар ва доманаш поктар ва сабраш бартар бошад. Аз касоне бошад, ки дер ба хашм ояд ва узрпазиртар бошад ва бар нотавон раҳм кунад ва бо қудратмандон, бо қудрат бархӯрд кунад. Тундхӯӣ ӯро ба зиёдаравӣ накашонад ва нотавонӣ ӯро аз ҳаракат боз надорад.

Сипас, дар низомиёни бо хонаводаҳои асил, дорои шахсияти обрӯдор, хонадони порсо, дорои пешинаи некӯ ва дурахшон, ки диловар, салаҳшур, бахшанда ва баландназаранд робитаи наздик барқарор кун. Онҳо ҳамаи бузургвориро дар худ ҷамъ карда ва некиҳоро дар худ гирд овардаанд. Пас, дар корҳои онҳо ба гунае фикр кун, ки падари меҳрубон дар бораи фарзандаш фикр мекунад. Ва мабодо он чиро, ки онҳоро бо он нерӯманд мекунӣ, дар назарат бузург ҷилва кунад ва некӯкориатро нисбат ба онҳо – ҳарчанд кам ҳам бошад – хор мапиндор, чун некӣ, онҳоро ба хайрхоҳии ту кашонад ва гумонашонро нисбат ба ту хуб мекунад. Ва расидагӣ ба корҳои хурди онҳоро ба хотири расидагӣ ба корҳои бузургашон тарк накун, чун аз хубии ками ту фоида мебаранд ба аз хубиҳои бузурги ту бениёз нестанд.

Бузургтарин фармондеҳони сипоҳи ту, бояд касе бошад, ки аз ҳама бештар ба сарбозон кӯмак кунад ва аз имконоти молии худ бештар дар ихтиёрашон бигузорад, ба андозае, ки хонаводаҳояшон дар пушти майдони ҷанг ва худашон дар осоиши комил бошанд, то дар ҷанг бо душман, сарбозони Ислом фақат ба як чиз биандешанд.

Ҳамоно меҳрубонии ту ба сарбозон дилҳояшонро ба ту мекашонад ва ҳамоно бартарин равшании чашми раҳбарон, барқарории адолат дар шаҳрҳо ва ошкор шудани муҳаббати мардум нисбат ба раҳбар аст, ки муҳаббати дилҳои мардум ҷуз бо покии қалбҳо ба вуҷуд намеояд. Ва хайрхоҳии онҳо вақтест, ки бо рағбату шавқ гирди раҳбарро гирифта ва ҳукумат бори вазнинеро бар гардани мардум нагузошта бошад ва тӯлонӣ шудани муддати раҳбарӣ, бар миллат талх набошад.

Пас, орзуҳои сипоҳиёнро бароварда кун ва ҳамеша аз онҳо ситоиш кун ва корҳои муҳиммеро, ки кардаанд бишумор, чун ёдоварии корҳои арзишманди онҳо, шуҷоонро ба роҳ медароварад ва тарсуҳоро ба талош маҷбур мекунад, иншоаллоҳ. Ва дар як арзёбии дақиқ, ранҷу заҳматҳои ҳар яки онҳоро бишнос. Ва ҳаргиз талошу ранҷи касеро ба ҳисоби дигарӣ нагузор ва арзиши хизмати ӯро ночиз нашумор, то шарофату бузургии касе сабаб нашавад, ки кори хурдашро бузург шуморӣ ё гумномии касе сабаб нашавад, ки кори бузурги ӯро ночиз бидонӣ.

Мушкилоте, ки дар аҳкоми низомиён бар ту пеш меояд ва корҳое, ки бароят шубҳаноканд, ба Худо ва Паёмбар (саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам) баргардон, чун Худо барои мардуме, ки алоқа дошта ҳидояташон кунад, фармудааст:

"Эй касоне, ки имон овардед, аз Худо ва Расул ва имомоне, ки аз шумо ҳастанд итоат кунед ва агар дар чизе талошу кашмакаш доред, онро ба Худо ва Расулаш баргардонед".

Пас, баргардондани чизе ба Худо, яъне амал кардан ба Қуръон ва баргардондан ба Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам, яъне амал кардан ба суннати ӯ, ки ваҳдатбахш аст, на сабаби парокандагӣ.

Сипас, аз миёни мардум бартарин шахс назди худро барои қазоват интихоб кун. Касоне, ки муроҷиаи фаровони мардум онҳоро ба сутӯҳ (табоҳӣ) наоварад ва бархурди мухолифон бо якдигар, ӯро хашмнок насозад. Дар хатогиҳояш пофишорӣ накунад ва бозгашт ба ҳақ пас аз огоҳӣ, барои ӯ душвор набошад. Тамаъро аз дил решакан кунад ва дар шинохти умур, ба таҳқиқу тадқиқи андак ризоят надиҳад. Ва дар шубҳаҳо аз ҳама боэҳтиёттар амал кунад ва дар ёфтани далел, исрори ӯ аз ҳама бештар бошад. Ва дар муроҷиаи паёпайи шикояткунандагон монда нашаванд. Дар равшан шудани корҳо аз ҳама шикеботар ва пас аз ошкор шудани ҳақиқат, дар ҷудо кардани хусумат аз ҳама буррандатар бошад. Касе, ки ситоиши фаровон ӯро фиреб надиҳад ва чарбзабонӣ ӯро мунҳариф насозад ва чунин касоне бисёр каманд!

Пас аз интихоби қозӣ, ҳар чи бештар дар қазоватҳои ӯ биандеш ва он қадар ба ӯ ато кун, ки ниёзҳои ӯ бар тараф гардад ва ба мардум ниёзманд набошад ва аз назари мақому манзалат он қадар ӯро гиромӣ дор, ки наздикони ту барои нуфуз дар ӯ, тамаъ накунанд, то аз фиребу найранги онон, дар назди ту дар амон бошад. Дар дастуроте, ки додам нек бингар, ки ҳамоно ин дин дар дасти бадкорон асир гашта буд, ки бо номи дин ба ҳавопарастӣ пардохта ва дунёи худро ба даст меоварданд.

Сипас дар корҳои кормандонат фикр кун ва пас аз имтиҳон, ба корашон бигумор ва бо хоҳиши шахсӣ ва бидуни машварат бо дигарон, ононро ба корҳои гуногун маҷбур накун, зеро навъе ситамгарӣ ва хиёнат аст. Коргузорони давлатиро аз миёни мардуми ботаҷриба ва боҳаё, аз хонадонҳои покиза ва ботақво, ки дар байни мусулмонон собиқаи дурахшоне доранд, интихоб кун, зеро ахлоқи онон гиромитар ва обрӯяшон маҳфузтар ва тамаъварзияшон камтар ва оянданигарии онон бештар аст. Сипас рӯзии фаровон бар онон арзонӣ дор, ки бо гирифтани ҳуқуқи кифояткунанда, дар ислоҳи худ бештар мекӯшанд ва бо бениёзӣ даст ба амволи байтулмол намезананд ва далели бурроест бар онон, агар фармонатро напазиранд ё дар амонати ту хиёнат кунанд.

Сипас, рафтори давлатмардонро баррасӣ кун ва ҷосусҳои ростгӯ ва вафодор бар онон бигумор. Зеро таҳти назар доштан ва бозрасии пинҳонии ту аз кори онон, сабаби амонатдорӣ ва меҳрубонӣ бо зердастон хоҳад буд. Ва ҳамкорони наздикатро сахт зери назар қарор деҳ ва агар яке аз онон даст ба хиёнат зад ва гузориши ҷосусони ту ҳам он хиёнатро таъйид кард, ба ҳамин миқдор гувоҳӣ қаноат карда ӯро бо тозиёна кайфар кун ва он пулу молеро, ки дар ихтиёр дорад, аз ӯ бигир. Сипас ӯро хору залил ва хиёнаткор бишумор ва тавқу нишонаи бадномӣ ба гарданаш бияфкан.

Молиёт ва байтулмолро ба гунае бозрасӣ кун, ки бар салоҳи молиётдиҳандагон бошад, зеро беҳбудии молиёт ва молиётдиҳандагон, сабаби ислоҳшавии кори дигар табақоти ҷомеа мебошад. Ва то кору бори молиётдиҳандагон ислсоҳ нашавад, кору бори дигарон низ сомон нахоҳад гирифт, зеро ҳамаи мардум нонхӯри молиёт ва молиётдиҳандагонанд. Бояд талоши ту дар ободонии замин бештар аз ҷамъоварии хироҷу молиёт бошад, ки хироҷу молиёт ҷуз бо ободонӣ фароҳам намегардад. Ва он кас, ки бихоҳад хироҷро бидуни ободонии киштзору мазрааҳо ба даст оварад, шаҳрҳоро хароб ва бандагони Худоро нобуд ва ҳукуматаш ҷуз андак муддате давом наёвард.

Пас агар мардум аз сангинии молиёт ё офатзадагӣ ё хушк шудани оби чашмаҳо ё камии борон ё хароб шудани замин дар селобҳо ё хушксолӣ шикоят карданд, дар гирифтани молиёт миқдоре осон гир, то корҳояшон сомон гирад. Ва ҳаргиз осонгирӣ дар хироҷу молиёт, туро нигарон насозад, зеро он, захираест, ки дар ободонии шаҳрҳои ту ва оростани вилоятҳои ту нақш дорад ва зердастонат туро меситоянд ва ту аз густариши адолат миёни мардум, хушнуд хоҳӣ шуд ва ба афзоиши қуввати онон такя хоҳӣ кард. Ба он чи дар наздашон захира кардӣ ва ба онон бахшидӣ ва бо густариши адолат дар байни мардум ва меҳрубонӣ бо зердастон, ба онон боварӣ хоҳӣ дошт. Он гоҳ, агар дар оянда коре пеш ояд ва ба ӯҳдаашон бигзорӣ бо шодмонӣ хоҳанд пазируфт, зеро ободию ободонӣ қудрати таҳаммули мардумро зиёд мекунад.

Ҳамоно вайронии замин ба хотири тангдастии кишоварзон аст ва тангдастии кишоварзон ба хотири ғорати амвол аз тарафи ҳокимонест, ки ба ояндаи ҳукуматашон боварӣ надоранд ва аз таърихи гузаштагон ибрат намегиранд.

Сипас дар кори нависандагон ва муншиён ба дурустӣ биандеш ва корҳоятро ба беҳтарини онон вогузор кун. Ва номаҳои маҳрамона, ки дарбардорандаи сиёсатҳо ва асрори туст, аз миёни нависандагон ба касе ихтисос деҳ, ки солеҳтар аз дигарон бошад. Касе, ки гиромӣ доштан, ӯро ба саркашию таҷовуз накашонад, то дар ҳузури дигарон бо ту мухолифат кунад ва дар расондани номаи коргузоронат ба ту ё расондани посухҳои ту ба онон, кӯтоҳӣ накунад ва дар он чи барои ту меситонад ё аз тарафи ту ба онон таҳвил медиҳад, фаромӯшкор набошад. Ва дар танзими ҳеҷ қарордоде сустӣ накунад ва дар барҳам задани қарордоде, ки ба зиёни туст, кӯтоҳӣ накунад ва манзалату қадри худро бишносад. Ҳамоно он ки аз шинохти қадри худ оҷиз бошад, дар шинохти қадри дигарон ҷоҳилтар аст.

Мабодо дар гузиниши нависандагон ва муншиён, бар тезҳушӣ ва итминони шахсӣ ва хушбоварии худ такя намоӣ, зеро афроди зирак бо зоҳирсозӣ ва хушхизматӣ назари ҳокимонро ба худ ҷалб мекунанд, ки дар паси ин зоҳирсозиҳо, на хайрхоҳӣ вуҷуд дорад ва на аз амонатдорӣ нишоне ёфт мешавад!

Лекин онҳоро бо хизматҳое, ки барои ҳокимони шоиста ва гузашта анҷом додаанд, имтиҳон кун. Ва ба котибону нависандагоне эътимод дошта бош, ки дар миёни мардум осори некӯ гузошта ва ба амонатдорӣ аз ҳама машҳуртаранд, ки чунин интихоби дуруст, нишондиҳандаи хайрхоҳии ту барои Худо ва мардумест, ки ҳокими ононӣ.

Барои ҳар як аз корҳоят сарпарасте интихоб кун, ки бузургии кор бар ӯ зӯрӣ накунад ва фаровонии кор, ӯро дармонда насозад. Ва бидон, ки ҳар гоҳ дар кори нависандагон ва муншиёни ту камбудие вуҷуд дошта бошад, ки ту бехабар бошӣ, хатарҳои он домангири ту хоҳад буд.

Сипас суфориши маро ба бозаргонон ва соҳибкорон бипазир ва онҳоро ба некӯкорӣ суфориш кун; бозаргононе, ки дар шаҳр сокинанд ё онон, ки ҳамеша дар сайру кӯч кардан мебошанд. Ва бозаргононе, ки бо нерӯи ҷисмонӣ кор мекунанд, чаро ки онон манбаъҳои аслии манфиат ва падид оварандагони василаҳои зиндагию осоиш ва оварандагони василаҳои зиндагӣ аз минтақаҳои дурдасту душвор мебошанд; аз биёбонҳо, дарёҳо, даштҳо ва кӯҳҳистонҳо, ҷойҳои сахте, ки мардум дар он иҷтимоъ намекунанд ё барои рафтан ба он ҷойҳо шуҷоат надоранд. Бозаргонон мардуми ороманд ва аз ситезаҷӯии онон тарсе вуҷуд нахоҳад дошт. Мардуми оштиталабанд, ки фитнаангезӣ надоранд. Дар кори онҳо фикр кун! Чӣ дар шаҳрҳое бошанд, ки ту ба сар мебарӣ ё дар шаҳрҳои дигар, бо таваҷҷӯҳ ба он чи тазаккур додам. Инро ҳам бидон, ки дар миёни бозаргонон касоне ҳам ҳастанд, ки тангназар ва бадмуомила ва бахил ва эҳтикоркунандаанд, ки танҳо бо зӯргӯӣ ба суди худ фикр мекунанд. Ва колои тиҷориро ба ҳар қимате, ки мехоҳанд мефурӯшанд, ки ин судҷӯӣ ва гаронфурӯшӣ барои ҳамаи ашхоси ҷомеа зиёнбор ва айби бузурге бар ҳоким аст.

Пас, аз эҳтикори коло пешгирӣ кун, ки Расули Худо (саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам) аз он пешгирӣ мекард. Бояд хариду фурӯш дар ҷомеаи исломӣ ба содагӣ ва одилона анҷом гирад бо нархҳое, ки бар фурӯшанда ва харидор зиёне нарасонад. Касе, ки пас аз манъи ту эҳтикор кунад, ӯро ҷазо деҳ, то ибрати дигарон шавад, аммо дар ҷазо додани ӯ исроф накун.

Худоро! Худоро! Махсусан дар мавриди табақаи поин ва маҳруми ҷомеа, ки ҳеҷ чорае надоранд аз Худо битарс. Ҳамонанди замингиршудагон, ниёзмандон, гирифторон, дардмандон. Ҳамоно дар ин табақаи маҳрум, гурӯҳе хештандорӣ карда ва гурӯҳе ба гадоӣ дасти ниёз мебардоранд. Пас барои Худо, барподорандаи ҳаққе бош, ки Худованд барои ин табақа муайян фармудааст: бахше аз байтулмол ва бахше аз ғаллаҳои заминҳои ғаниматии Исломро дар ҳар шаҳре ба табақоти поин ихтисос деҳ; зеро барои дуртарин мусулмонон ҳамонанди назидктарини онон, саҳми мусовӣ вуҷуд дорад ва ту масъули риояти он мебошӣ. Ҳамеша дар фикри мушкилоти онон бош ва аз онон рӯй нагардон, ба хусус корҳои касонеро аз онон бештар расидагӣ кун, ки ба хотири хурд будан, ба чашм намеоянд ва дигарон онҳоро хурду беарзиш мешуморанд ва камтар ба ту дастрасӣ доранд.

Барои ин гурӯҳ, аз шахсони бовариноки худ, ки худотарс ва фурӯтананд, шахсеро интихоб кун то таҳқиқу тадқиқ карда ва масоили ононро ба ту гузориш кунад. Сипас барои бартараф кардани мушкилоташон ба гунае амал кун, ки дар пешгоҳи Худо узре дошта бошӣ, зеро ин гурӯҳ дар миёни мардум, бештар аз дигарон ба адолат ниёзманданд ва ҳаққи ононро ба гунае бипардоз, ки дар назди Худо маъзур бошӣ. Аз ятимони хурдсол ва пирони солхӯрда, ки роҳи чорае надоранд ва дасти ниёз намебардоранд, пайваста дилҷӯӣ кун. Зеро ки масъулияти сангин бар дӯши ҳокимон аст, агарчи ҳақ, тамомаш сангин аст, аммо Худо онро бар мардуме осон мекунад, ки охират металабанд, нафсро ба шакебоӣ водор мекунанд ва ба ваъдаҳои Парвардигор хотирҷамъанд. Пас, бахше аз вақти худро ба касоне ихтисос деҳ, ки ба ту ниёз доранд, то шахсан ба корҳои онон расидагӣ кунӣ. Ва дар маҷлиси умумӣ бо онон биншин ва дар баробари Худое, ки туро офарида, фурӯтан бош ва сарбозону ёрону нигаҳбонони худро аз сари роҳашон дур кун то сухангӯи онон бидуни изтироб бо ту гуфтугӯ кунад.

Ман аз Расули Худо (саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам) борҳо шунидам, ки мефармуд: "Миллате, ки ҳаққи нотавонро аз зурмандон, бе изтироб ва баҳонае боз наситонад, растагор нахоҳад шуд".

Пас, тундхўӣ ва суханони ноҳамвори ононро бар худ ҳамвор кун ва тангдилӣ ва худбузургбиниро аз худ дур соз, то Худо дарҳои раҳмати худро бар рӯи ту бикушояд ва туро подоши итоат бибахшояд. Он чи ба мардум мебахшӣ, бар ту гуворо бошад ва агар чизеро аз касе боз медорӣ, бо меҳрубонӣ ва пузишхоҳӣ ҳамроҳ бошад.

Бахше аз корҳо ба гунаест, ки худ бояд анҷом диҳӣ, монанди посух додан бар коргузорони давлатӣ дар он ҷо, ки муншиёни ту аз посух додан ба онҳо дармондаанд. Ва дигар, баровардани ниёзи мардум дар ҳамон рӯзе, ки ба ту хабар медиҳанд ва ёронат дар бартараф кардани ниёзи онон нотавонанд. Кори ҳар рӯзро дар ҳамон рӯз анҷом деҳ, чун ҳар рӯзе кори махсусе ба худ дорад.

Некӯтарин вақтҳо ва беҳтарин соатҳои шабонарӯзиатро барои худ ва Худои худ интихоб кун – агарчи ҳамаи вақт барои Худост – ба ин шарт, ки ният дуруст ва зердастон дар осоиш қарор дошта бошад. Аз корҳое, ки ба Худо ихтисос дорад ва бояд бо ихлос анҷом диҳӣ, анҷоми воҷиботест, ки махсуси Парвардигор аст. Пас дар бахше аз шабонарӯз вуҷуди худро ба парастиши Худо ихтисос деҳ ва он чи туро ба Худо наздик мекунад, беайбу нуқсон анҷом деҳ, агарчи дучори хастагии ҷисмӣ шавӣ.

Ҳангоме, ки намозро бо ҷамоат мехонӣ, на бо тӯлонӣ кардани намоз мардумро пароканда кун ва на он ки онро зоеъ созӣ, чун дар миёни мардум бемор ё соҳиби ҳоҷате вуҷуд дорад. Он гоҳ, ки Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам маро ба Яман мефиристод, аз ӯ пурсидам бо мардум чӣ гуна намоз бихонам? Фармуд: "Дар ҳадди тавони нотавонон намоз бигзор ва бар муъминон меҳрубон бош".

Ҳеҷ гоҳ худро аз мардум тӯлонӣ пинҳон надор, ки пинҳон будани раҳбарон, намунае аз тангдилӣ ва камиттилоӣ дар умури ҷомеа мебошад. Ниҳон шудан аз мардум, ҳокимонро аз донистани он чи бар онон пӯшидааст, боз медорад; пас кори бузург андак ва кори андак, бузург ҷилва мекунад; зебо, зишт ва зиштӣ зебо намоён мешавад ва ботил ба либоси ҳақ дарояд. Ҳамоно ҳоким, он чиро, ки мардум аз ӯ пӯшида доранд, намедонад ва ҳақро низ нишонае набошад, то бо он, рост аз дурӯғ шинохта шавад ва ту ба ҳар ҳол, яке аз ин ду нафар мебошӣ: Ё худро барои ҷонбозӣ дар роҳи ҳақ омода кардаӣ, ки дар ин ҳол, нисбат ба ҳаққи воҷибе, ки бояд бипардозӣ ё кори некӯе, ки бояд анҷом диҳӣ тарсе надорӣ, пас чаро худро пинҳон медорӣ?! Ва ё марди бахил ва тангназарӣ, ки дар ин сурат низ мардум чун туро бингаранд, маъюс шуда аз дархост кардан боз монанд. Бо ин, ки бисёре аз ниёзмандиҳои мардум ранҷе барои ту нахоҳад дошт, ки шикоят аз ситам доранд ё хостори адолатанд ё дар хариду фурӯш, хоҳони инсофанд.

Ҳамоно ҳокимонро одамони хос ва наздиконест, ки худхоҳ ва ғоратгаранд ва дар муомилаҳо, инсоф надоранд. Решаи ситамкориашонро бо буридани сабабҳои он, бихушкон. Ба ҳеҷ кадом аз атрофиён ва хешовандонатон заминро вогузор накун. Ба гунае бо онон рафтор кун, ки қарордоде ба нафъашон навишта нашавад, ки ба мардум зиён расонад, монанди обёрии мазрааҳо ё зироати шарикӣ, ки харҷи онро ба гардани дигарон бор кунанд; дар он сурат, судаш барои онон ва айбу нангаш дар дунёю охират барои ту хоҳад монд.

Ҳақро ба соҳиби ҳақ, ҳар кас, ки бошад наздик ё дур, бипардоз ва дар ин кор бо сабру тоқат бош ва ин сабру тоқатро ба ҳисоби Худо бигузор, ҳарчанд иҷрои ҳаққе, мушкилоте барои наздикон фароҳам оварад, таҳаммули сангини онро ба ёди қиёмат, бар худ ҳамвор соз. Ва ҳар гоҳ раъият бар ту бадгумон гарданд, узри худро ошкоро бо онон дар миён бигзор ва бо ин кор, аз бадгумонӣ наҷоташон деҳ, ки ин кор риёзатест барои худсозии ту ва меҳрубонӣ кардан нисбат ба раъият аст ва ин узрхоҳии ту, ононро ба ҳақ пойдор мекунад.

Ҳаргиз пешниҳоди сулҳ аз тарафи душманро, ки хушнудии Худо дар он аст, рад накун, ки осоиши лашкариён ва оромиши фикрии ту ва амнияти кишвар дар сулҳ таъмин мегардад. Лекин бар ҳазар бош! Бар ҳазар бош, аз душмани худ пас аз оштӣ кардан. Зеро гоҳе душман наздик мешавад, то ғофилгир кунад, пас дурандеш бош ва хушбинии худро муттаҳам кун. Ҳоло агар паймоне байни ту ва душман баста шуд ё дар паноҳи худ ӯро амон додӣ, ба аҳди худ вафодор бош ва ба он чи бар ӯҳда гирифтаӣ, амонатдор бош ва ҷони худро сипари паймони худ гардон, чун ҳеҷ як аз воҷиботи Илоҳӣ ҳамонанди вафои ба аҳд нест, то ки ҳамаи мардуми ҷаҳон бо тамоми ихтилофоте, ки дар афкору тамоюлот доранд, дар он иттифоқи назар дошта бошанд. То он ҷо, ки мушрикини замони ҷоҳилият ба аҳду паймоне, ки бо мусулмонон доштанд, вафодор буданд, чунки ояндаи ногувори паймоншиканиро озмуданд. Пас, ҳаргиз паймоншикан набош ва дар аҳди худ хиёнат накун ва душманро фиреб надеҳ, зеро касе ҷуз нодони бадкор бар Худо беадабию бебокӣ рово намедорад. Худованд аҳду паймоне, ки бо номи Ӯ шакл мегирад, бо раҳмати худ сабаби осоиши бандагон ва паноҳгоҳи амне барои паноҳоварандагон қарор додааст, то ҳамагон ба боргоҳи амни он рӯй биёваранд.

Пас фасод, хиёнат ва фиреб дар аҳду паймон роҳ надорад. Мабодо қарордодеро имзо кунӣ, ки дар он барои дағалкорӣ ва фиреб роҳҳое вуҷуд дошта бошад ва пас аз маҳкамкорӣ ва диққат дар қарордоднома, даст аз баҳонаҷӯӣ бардор. Мабодо мушкилоти паймоне, ки бар ӯҳдаат қарор гирифта ва Худо онро бар гарданат ниҳодааст, туро ба паймоншиканӣ водор кунад, зеро сабру тоқати ту дар мушкилоти паймонҳо, ки умеди пирӯзӣ дар ояндаро ба ҳамроҳ дорад, беҳтар аз паймоншиканист, ки аз азоби он метарсӣ ва дар дунёю охират наметавонӣ посухгӯи паймоншиканӣ бошӣ.

Аз хунрезӣ бипарҳез ва аз хуни ноҳақ дурӣ кун, ки ҳеҷ чиз ҳамонанди хуни ноҳақ азоби Илоҳиро наздик ва муҷозотро бузург намекунад ва нобудии неъматҳоро суръат намебахшад ва заволи ҳукуматро наздик намегардонад. Ва рӯзи қиёмат Худои субҳон, қабл аз баррасии аъмоли бандагон, нисбат ба хунҳои ноҳақ рехташуда доварӣ хоҳад кард. Пас бо рехтани хуни ҳаром, ҳукумати худро тақвият накун. Чун хуни ноҳақ пояи ҳукуматро суст ва паст мекунад ва пояи онро барканда ба дигарӣ мунтақил созад. Ва ту, на дар назди ман ва на дар пешгоҳи Худованд узре дар хуни ноҳақ нахоҳӣ дошт, чаро ки ҷазои он қасос аст ва аз он гурезе нест. Агар аз рӯи хато хуни касеро рехтӣ ё тозиёна ё шамшер ё даст дучори тундравӣ шуд – ки гоҳе муште сабаби куштани касе мегардад, чи расад ба беш аз он – мабодо ғурури қудрат туро аз пардохти хунбаҳо ба бозмондагони мақтул (кушташуда) боз дорад!

Мабодо ҳаргиз дучори худписандӣ гардӣ! Ва ба хубиҳои худ боварӣ кунӣ ва ситоишро дӯст дошта бошӣ, ки инҳо ҳама аз беҳтарин фурсатҳои шайтон барои ҳуҷум овардан ба туст ва кирдори нек, некӯкоронро нобуд созад.

Мабодо ҳаргиз бо хидматҳое, ки анҷом додӣ бар мардум миннат гузорӣ ё он чиро анҷом додаӣ бузург бишуморӣ ё мардумро ваъда дода, сипас хилофи ваъда амал намоӣ!

Миннат ниҳодан, подоши некӯкоронро аз байн мебарад ва кореро бузург шумурданд, нури ҳақро хомӯш гардонад ва хилофи ваъда амал кардан, хашми Худо ва мардумро бар меангезад, ки Худои бузург фармуд: "Душмании бузург назди Худо он аст, ки бигӯед ва амал накунед".

Мабодо ҳаргиз дар коре, ки вақти он фаро нарасида, шитоб кунӣ ё коре кунӣ, ки вақти он расида, аммо сустӣ варзӣ ва ё дар чизе, ки (ҳақиқати он) равшан нест, ситезаҷӯӣ намоӣ ва ё дар корҳои возеҳу ошкор кутоҳӣ кунӣ! Талош кун то ҳар кореро дар ҷои худ ва дар замони махсуси худаш анҷом диҳӣ.

Мабодо ҳаргиз дар он чи, ки бо мардум баробар ҳастӣ, имтиёз (бартарӣ) хоҳӣ ва аз корҳое, ки бар ҳама равшан аст, ғафлат кунӣ. Зеро ба ҳар ҳол, нисбат ба он дар баробари мардум вазифадор ҳастӣ ва ба зудӣ парда аз корҳо канор равад ва интиқоми ситамдидаро аз ту боз мегиранд. Боди ғурурат, ҷӯшиши хашмат, таҷовузи дастат, тундии забонатро дар ихтиёри худ гир ва бо парҳез аз шитобзадагӣ ва фурӯ хӯрдани хашм, худро оромиш деҳ, то хашм фурӯ нишинад ва ихтиёри нафс дар дасти ту бошад.

Ва ту бар нафс мусаллат нахоҳӣ шуд магар бо ёди фаровони қиёмат ва бозгашт ба сӯи Худо. Он чи бар ту лозим аст ин аст, ки ҳукуматҳои адолатхоҳонаи гузаштагон, суннатҳои боарзиши пешиниён, равишҳои писандидаи рафтагон ва осори Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ва воҷиботе, ки дар китоби Худост, ҳама ва ҳамаро ҳамеша ба ёд оварӣ ва ба он чи мо амал кардаем, пайравӣ кунӣ. Ва барои пайравӣ аз фаромин ин аҳдномае, ки барои ту навиштаам ва бо он ҳуҷҷатро бар ту тамом кардаам, талош кун, чаро ки агар нафс саркашӣ кард ва бар ту ғолиб шуд, узре назди ман надошта бошӣ.

Аз Худованди бузург, бо раҳмати густарда ва қудрати бартараш, дар анҷоми тамоми хостаҳо дархост мекунам, ки ба он чи сабаби хушнудии ӯст, мо ва туро муваффақ фармояд, ки назди Ӯ ва халқи Ӯ дорои узри равшан бошем. Бархурдор аз ситоиши бандагон, ёдгори нек дар шаҳрҳо, расидан ба ҳамаи неъматҳо ва кароматҳо буда ва ин ки поёни умри ман ва туро бо шаҳодат ва растагорӣ хатм фармояд, ки ҳамоно мо ба сӯи Ӯ боз мегардем. Бо дуруд ба Паёмбари Ислом (саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам) ва Аҳли Байти поку мутаҳҳари ӯ, дуруди фаровон ва пайваста. Вассалом.

Эзоҳ

  1. ↑ Макорими Шерозӣ, Паёми Имом Амиралмуъминин (а), 1386ҳ.ш., ҷ.10, саҳ.354; Ҷаъфарӣ, Партаве аз Наҳҷулбалоға, 1380ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.494
  2. ↑ Шервонӣ, Мудирияту мудоро дар каломи Алӣ (а), 1380ҳ.ш., саҳ.7
  3. ↑ Замонӣ, ва дигарон, «иктишофи улгуии раҳбарии Имом Алӣ (а) аз аҳдномаи молики уштур (раҳ)», саҳ.55 - 56
  4. ↑ Ҷаъфарӣ, Ҳикмати усули сиёсии Ислом, 1373ҳ.ш., саҳ.15
  5. ↑ Обидӣ, «Муқаддима», саҳ.ёздаҳ.
  6. ↑ Ноинӣ, Танбеҳ-ул-умма, 1382ҳ.ш., саҳ.140
  7. ↑ Ноинӣ, Танбеҳ-ул-умма, 1382ҳ.ш., саҳ.140
  8. ↑ Ибни Ҳамдун, ат-Тазкират-ул-ҳамдуния, 1996м, ҷ.1, саҳ.316
  9. ↑ Ибни Ҳамдун, ат-Тазкират-ул-ҳамдуния, 1996м, ҷ.1, саҳ.316
  10. ↑ Ноинӣ, Танбеҳ-ул-умма, 1382ҳ.ш., саҳ.140
  11. ↑ Ниг.: Даштӣ ва Сайид Козими Муҳаммадӣ, ал-Муъҷам-ул-муфаҳраси ли алфози Наҳҷулбалоға, 1375ҳ.ш., саҳ.515
  12. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, Далолати давлат, 1388ҳ.ш., саҳ.35
  13. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, Далолати давлат, 1388ҳ.ш., саҳ.60
  14. ↑ Макорими Шерозӣ, Паёми Имом Амиралмуъминин (а), 1386ҳ.ш., ҷ.10, саҳ.361
  15. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, Далолати давлат, 1388ҳ.ш., саҳ.35
  16. ↑ Макорими Шерозӣ, Паёми Имом Амиралмуъминин (а), 1386ҳ.ш., ҷ.11, саҳ.154
  17. ↑ Алиакбарии Ринонӣ, Мудирияти алавӣ, 1389ҳ.ш., саҳ.42
  18. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, Далолати давлат, 1388ҳ.ш., саҳ.35
  19. ↑ Алиакбарии Ринонӣ, Мудирияти алавӣ, 1389ҳ.ш., саҳ.42
  20. ↑ Алиакбарии Ринонӣ, Мудирияти алавӣ, 1389ҳ.ш., саҳ.42
  21. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, Далолати давлат, 1388ҳ.ш., саҳ.53
  22. ↑ Ҷаъфарӣ, Партаве аз Наҳҷулбалоға, 1380ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.493 - 494
  23. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, Далолати давлат, 1388ҳ.ш., саҳ.52
  24. ↑ Макорими Шерозӣ, Паёми Имом Амиралмуъминин (а), 1386ҳ.ш., ҷ.10, саҳ.353
  25. ↑ Ибни Абилҳадид, Шарҳи Наҳҷулбалоға, 1404ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.72; Макорими Шерозӣ, Паёми Имом Амиралмуъминин (а), 1386ҳ.ш., ҷ.10, саҳ.355
  26. ↑ Ибни Абилҳадид, Шарҳи Наҳҷулбалоға, 1404ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.72 - 73
  27. ↑ Макорими Шерозӣ, Паёми Имом Амиралмуъминин (а), 1386ҳ.ш., ҷ.10, саҳ.354 - 356
  28. ↑ Сақафӣ, ал-Ғорот, 1410ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.159 - 160
  29. ↑ Ибни Абилҳадид, Шарҳи Наҳҷулбалоға, 1404ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.72 - 73; Макорими Шерозӣ, Паёми Имом Амиралмуъминин (а), 1386ҳ.ш., ҷ.10, саҳ.354 - 356
  30. ↑ Мӯсавии Хумайнӣ, Китоб-ул-байъ, 1409ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.604
  31. ↑ Макорими Шерозӣ, Паёми Имом Амиралмуъминин (а), 1386ҳ.ш., ҷ.10, саҳ.353
  32. ↑ Ниг.: Дилшоди Теҳронӣ, Далолати давлат, 1388ҳ.ш., саҳ.51
  33. ↑ Ибни Ҳайюн, Даоим-ул-Ислом, 1385ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.350 - 368
  34. ↑ Ибни Шуъбаи Ҳарронӣ, Туҳаф-ул-уқул, 1404ҳ.қ., саҳ.126 - 149
  35. ↑ Динаварӣ, ал-Муҷоласату ва ҷавоҳир-ул-илм, 1419ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.359 - 360
  36. ↑ Ибни Ҳамдун, ат-Тазкират-ул-ҳамдуния, 1996м, ҷ.1, саҳ.316 - 328
  37. ↑ Нувайрӣ, Наҳоят-ул-араб, ҷ.6, саҳ.19 - 32
  38. ↑ Барои дидани манобеи бештар ниг.: Даштӣ, Асноду мадорики Наҳҷулбалоға, 1378ҳ.ш., саҳ.331 - 332; Дилшоди Теҳронӣ, Далолати давлат, 1388ҳ.ш., саҳ.46 - 49
  39. ↑ Ниг.: Наҷҷошӣ, Риҷол-ун-Наҷошӣ, 1365ҳ.ш., саҳ.8; Шайх Тӯсӣ, Феҳрист, 1420ҳ.қ., саҳ.88
  40. ↑ Ҷаъфарӣ, Партаве аз Наҳҷулбалоға, 1380ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.490
  41. ↑ Ҷаъфарӣ, Партаве аз Наҳҷулбалоға, 1380ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.513
  42. ↑ Барои намуна ниг.: Макорими Шерозӣ, Паёми Имом Амиралмуъминин (а), 1386ҳ.ш., ҷ.10, саҳ.353; Муҳсинӣ, Инсони комил ё шоҳи мардон, 1392ҳ.ш., саҳ.35; Даштӣ, ва дигарон, дастуроти ҳукуматии Амиралмуъминин (а), 1396ҳ.ш., саҳ.34; Абдулмуҳаммадӣ, Даромаде бар сираи таблиғии маъсумон (а), 1387ҳ.ш., саҳ.57; Гурӯҳе аз нависандагон, Дифои машрӯъи мо, 1391ҳ.ш., саҳ.192
  43. ↑ Динпарвар, «гилояҳои Оятуллоҳи дайнпарвар дар бораи аҳдномаи молики уштуру пазириши донишҷӯии докторӣ», дар хабаргузории байналмилалии Қуръон
  44. ↑ Динпарвар, «талош барои сабти аҳдномаи молики уштур дар созмони милал», дар хабаргузории шабистон.
  45. ↑ Барои дидани феҳристе аз тарҷумаҳо ва шарҳҳо ниг.: Динпарвар, «ктобшносии аҳдномаи молики уштур», кули мақола
  46. ↑ Шиор, «Одоб-ул-мулук», 1369ҳ.ш., саҳ.167
  47. ↑ Ал-Факикӣ, ар-Роъӣ ва-р-раъия, 1382ҳ.қ., муқаддимаи китоб, саҳ.14 - 16
  48. ↑ Сақафӣ, Усули кишвардорӣ аз нигоҳи Имом Алӣ (а), 1400ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  49. ↑ Ҷаъфарӣ, Ҳикмати усули сиёсии Ислом, 1373ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  50. ↑ Фозили Ланкаронӣ, Оини кишвардорӣ аз дидгоҳи Имом Алӣ (а), 1388ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  51. ↑ Устодӣ, Бист маҷлис перомуни аҳдномаи Молики Аштар, 1386ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  52. ↑ Дилшоди Теҳронӣ, Далолати давлат, 1388ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  53. ↑ Абдуҳ, Муқтабас-ус-сиёсати ва сиёқ-ур-риёсат, 1317ҳ.қ., сафҳаи шиносномаи китоб
  54. ↑ Каъбӣ, Боистаҳои ҳукмронӣ, 1391ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  55. ↑ Озардаштӣ, Канду кове дар мудирияти алавӣ, 1386ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  56. ↑ Ансориён, Аҳд-ул-Имом Алӣ (а) ило Молик-ил-Аштар, 1403ҳ.қ., сафҳаи шиносномаи китоб
  57. ↑ Носирӣ, Маъа-л-Имом Алӣ (а) фи аҳди молик-ил-Аштар, 1400ҳ.қ., сафҳаи шиносномаи китоб
  58. ↑ Муқимӣ, Маншури мудирият, 1385ҳ.ш., сафҳаи шиноснома
  59. ↑ Шервонӣ, Мудирияту мудоро дар каломи Алӣ (а), 1380ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  60. ↑ Машҳадӣ, Низомномаи ҳукумат, 1375ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  61. ↑ Зокирӣ, Мудирият ва сиёсат, 1380ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  62. ↑ Солеҳии Мозандаронӣ, Давлати ҷовид, 1380ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  63. ↑ Фурӯғӣ ва дигарон, Дастури ҳукумат, 1334ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  64. ↑ Динпарвар, Симои коргузорон дар Наҳҷулбалоға, 1387ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  65. ↑ Шуҷоъӣ, Он аст шеваи ҳукумат, 1403ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб
  66. ↑ Наввоби Теҳронӣ, Фармон, 1386ҳ.ш., сафҳаи шиносномаи китоб

Сарчашма

  • Абдулмуҳаммадӣ, Ҳусайн, Даромаде бар сираи таблиғии маъсумон (а), Қум, Меҳри Амиралмуъминин (а), 1387ҳ.ш.
  • Абдуҳ, Муҳаммад, Муқтабас-ус-сиёсат, Қоҳира, 1317ҳ.қ.
  • Ал-Факикӣ, Тавфиқ, ар-Роъӣ ва-р-раъия, Бағдод, 1382ҳ.қ.
  • Алиакбарии Ринонӣ, Ҳасан, Мудирияти алавӣ, Қум, Пажӯҳишҳои тафсиру улуми Қуръон, 1389ҳ.ш.
  • Ансориён, Алӣ, Аҳд-ул-Имом Алӣ (а) ило молик-ил-Аштар, Теҳрон, Сурӯш, 1403ҳ.қ.
  • Гиромӣ, Муҳаммадалӣ, Лав ло Алӣ (а), Қум, Дафтари Оятуллоҳи Муҳаммадалии Гиромӣ, 1388ҳ.ш.
  • Гурӯҳе аз нависандагон, Дифои машрӯъи мо, Кобул, Анҷумани фарҳанги исломӣ, 1391ҳ.ш.
  • Даштӣ, Муҳаммад ва Сайид Козими Муҳаммадӣ, ал-Муъҷам-ул-муфаҳраси ли алфози Наҳҷулбалоға, Қум, Муассисаи фарҳангии таҳқиқотии Амиралмуъминин (а), 1375ҳ.ш.
  • Даштӣ, Муҳаммад, Асноду мадорики Наҳҷулбалоға, Қум, Муассисаи фарҳангии таҳқиқотии Амиралмуъминин (а), 1378ҳ.ш.
  • Даштӣ, Муҳаммад, ва дигарон, Дастуроти ҳукуматии Амиралмуъминин (а), Қум, Муассисаи фарҳангии таҳқиқотии Амиралмуъминин (а), 1396ҳ.ш.
  • Дилшоди Теҳронӣ, Мустафо, Далолати давлат, Теҳрон, Дарё, 1388ҳ.ш.
  • Динаварӣ, Аҳмад ибни Марвон, ал-Муҷоласату ҷавоҳир-ил-улум, Бейрут, 1419ҳ.қ.
  • Динпарвар, Сайид Муҳсин, «Китобшносии аҳдномаи Молики Аштар», дар пажӯҳиши номаи Наҳҷулбалоға, №7 ва 8, зимистони 1382ҳ.ш.
  • Динпарвар, Сайид Ҷамолиддин, «Гилояҳои Оятуллоҳи Динпарвар дар бораи аҳдномаи Молики Аштар ва пазириши донишҷӯии докторӣ», дар хабаргузории байналмилалии Қуръон, санаи дарҷ: 16 шаҳривари 1395ҳ.ш., санаи боздид: 18 меҳри 1403ҳ.ш.
  • Динпарвар, Сайид Ҷамолиддин, «Талош барои сабти аҳдномаи Молики Аштар дар созмони милал», дар хабаргузории шабистон.
  • Динпарвар, Сайид Ҷамолиддин, Симои коргузорон дар Наҳҷулбалоға, Теҳрон, Бунёди Наҳҷулбалоға, 1387ҳ.ш.
  • Замонӣ, Муҳсин, ва дигарон, «Иктишофи улгуии раҳбарии Имом Алӣ (а) аз аҳдномаи Молики Аштар (раҳ)», дар Пажӯҳишномаи Наҳҷулбалоға, №71, зимистони 1400ҳ.ш.
  • Зокирӣ, Алиакбар, Мудирият ва сиёсат, Қум, Бӯстони китоб, 1380ҳ.ш.
  • Ибни Абилҳадид, Абдулҳамид ибни Ҳибатуллоҳ, шарҳи Наҳҷулбалоғаи либни Абилҳадид, Қум, китобхонаи умумии Оятуллоҳи Маръашии Наҷафӣ, 1404ҳ.қ.
  • Ибни Шуъбаи Ҳарронӣ, Ҳасан ибни Алӣ, Туҳаф-ул-уқули ан оли-р-Расул, таҳқиқи Алиакбари Ғаффорӣ, Қум, Дафтари интишороти исломӣ, 1404ҳ.қ.
  • Ибни Ҳайюн, Нӯъмон ибни Муҳаммад, Даоим-ул-Ислом, Қум, Оли-л-байт (а), 1385ҳ.қ.
  • Ибни Ҳамдун, Муҳаммад ибни Ҳасан, ат-Тазкират-ул-ҳамдуния, Бейрут, Дору содир, 1996м.
  • Каъбӣ, Аббос, Боистаҳои ҳукмронӣ дар фармони ҳукуматии Амиралмуъминин (а), Теҳрон, Муассисаи олии омӯзишу пажӯҳиши мудирияту барномарезӣ, 1391ҳ.ш.
  • Макорими Шерозӣ, Носир, Паёми Имом Амиралмуъминин (а), Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, 1386ҳ.ш.
  • Машҳадӣ, Муҳаммадкозим, Низомномаи ҳукумат, Қум, Ансориён, 1375ҳ.ш.
  • Муқимӣ, Сайид Муҳаммад, Маншури мудирият, Теҳрон, китоби меҳрбон, 1385ҳ.ш.
  • Муҳсинӣ, Муҳаммадосиф, Инсони комил ё шоҳи мардон, Кобул, Ҳавзаи илмияи хотам-ун-набийин (с), 1392ҳ.ш.
  • Мӯсавии Хумайнӣ, Сайид Рӯҳуллоҳ, Китоб-ул-байъ, Теҳрон, Муассисаи танзим ва нашри осори Имом Хумайнӣ (раҳ), 1409ҳ.қ.
  • Наввоби Теҳронӣ, мирзои Муҳаммадиброҳим, Фармон; аҳдномаи Молики Аштар, Теҳрон, Нашри байналмилал, 1386ҳ.ш.
  • Наҷҷошӣ, Аҳмад ибни Алӣ, Риҷолу ан-Наҷошӣ, таҳқиқ: Сайид Мӯсо Шубайрии Занҷонӣ, Қум, Дафтари интишороти исломӣ, 1365ҳ.ш.
  • Ноинӣ, Муҳаммадҳусайн, Танбеҳ-ул-уммати ва танзиҳ-ул-милла, таҳқиқ: Сайид Ҷаводи Вараъӣ, Қум, Бӯстони китоб, 1382ҳ.ш.
  • Носирӣ, Муҳаммадбоқир, Маъа-л-Имоми Алӣ (а) фи аҳди Молик-ил-Аштар, Бейрут, 1400ҳ.қ.
  • Нувайрӣ, Аҳмад ибни Абдулваҳҳоб, Наҳоят-ул-араби фи фунун-ил-адаб, Қоҳира, бе то.
  • Обидӣ, Маҳмуд, «Муқаддама», дар китоби Аҳдномаи Молики Аштар, тарҷумаи Муҳаммадиброҳими Бадоеънигор Теҳронӣ, Теҳрон, Маркази пажӯҳишии мероси мактуб, 1392ҳ.ш.
  • Озрдаштӣ, Амирҳушанг, Канду кове дар мудирияти алавӣ, мубтанӣ бар номаи 53 Наҳҷулбалоға, Қум, маркази пажӯҳишҳои исломии садоу симо, 1386ҳ.ш.
  • Сайид Разӣ, Муҳаммад ибни Ҳусайн, Наҳҷулбалоға, тарҷумаи Носир Макорими Шерозӣ, Қум, Мадрисаи Имом Алӣ ибни Абитолиб (а), 1384ҳ.ш.
  • Сайид Разӣ, Муҳаммад ибни Ҳусайн, Наҳҷулбалоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, Қум, ҳиҷрат, 1414ҳ.қ.
  • Сақафӣ, Иброҳим ибни Муҳаммад, ал-Ғорот, Қум, Дор-ул-китоб-ил-исломӣ, 1410ҳ.қ.
  • Сақафӣ, Сайид Муҳаммад, Усули кишвардорӣ аз нигоҳи Имом Алӣ (а), Қум, Бӯстони китоб, 1400ҳ.ш.
  • Солеҳии Мозандаронӣ, Муҳаммадалӣ, Давлати ҷовид, Қум, Солеҳон, 1380ҳ.ш.
  • Устодӣ, Ризо, Бист маҷлис перомуни аҳдномаи Молики Аштар, Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, 1386ҳ.ш.
  • Фозили Ланкаронӣ, Муҳаммад, Оини кишвардорӣ аз дидгоҳи Имом Алӣ (а), Қум, Маркази фиқҳии аиммаи атҳор (а), 1388ҳ.ш.
  • Фурӯғӣ, Муҳаммадҳусайн ва дигарон, Дастури ҳукумат, Табрез, Ширкати саҳҳомии чопи китоби Озарбойҷон, 1334ҳ.ш.
  • Шайх Тӯсӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, Феҳристу кутуб-иш-шиати ва усулиҳим ва асмоъ-ул-мусаннифина ва асҳоб-ил-усул, Қум, Мактабат-ул-муҳаққиқ ат-Таботабоӣ, 1420ҳ.қ.
  • Шервонӣ, Алӣ, Мудирияту мудоро дар каломи Алӣ (а), Қум, Дор-ул-фикр, 1380ҳ.ш.
  • Шиор, Носир, «Одоб-ул-мулук», дар ҷилди 1 Доират-ул-маорифи бузурги исломӣ, Теҳрон, Маркази Доират-ул-маорифи бузурги исломӣ, 1369ҳ.ш.
  • Шуҷоъӣ, Сайид Меҳдӣ, Он аст шеваи ҳукумат, Теҳрон, Нитсаатон, 1403ҳ.ш.
  • Ҷаъфарӣ, Муҳаммадмаҳдӣ, Партаве аз Наҳҷулбалоға, Қум, Вазорати фарҳангу иршоди исломӣ, 1380ҳ.ш.
  • Ҷаъфарӣ, Муҳаммадтақӣ, Ҳикмати усули сиёсии Ислом, Теҳрон, Бунёди Наҳҷулбалоға, 1373ҳ.ш.
Баргирифта аз "https://tg.wikishia.net/w/index.php?title=Номаи_Имом_Алӣ_ба_Молики_Аштар&oldid=30808"