Имом Ҳасани Муҷтабо алайҳиссалом

Аз wikishia
Ҳасан ибни Алӣ
дуввумин имоми шиаён
Мақбараи имомони Бақиъ дар соли 1308ҳ.қ.
Мақбараи имомони Бақиъ дар соли 1308ҳ.қ.
НақшИмоми дуввуми шиаён
КунияАбумуҳаммад
Зодрӯз15 рамазон, соли 3ҳ.қ.
Муддати имомат10 сол (40-50ҳ.қ.)
Шаҳодат28 сафар, соли 50ҳ.қ.
МадфанМадина - мазори Бақиъ
Маҳалли зиндагӣ
  • Мадина
  • Кӯфа
Лақабҳо
  • Муҷтабо
  • Сайид
  • Закӣ
  • Сибт
хешу табор
ПадарИмом Алӣ (а)
МодарҲазрати Фотимаи Заҳро (с)
Ҳамсарон
Фарзандон
Тӯли умр48 сол
Имомони шиа
‌‌Имом Алӣ . Имом Ҳасани Муҷтабо . Имом Ҳусайн . Имом Саҷҷод . Имом Боқир . Имом Содиқ . Имом Козим . Имом Ризо . Имом Ҷавод . Имом Ҳодӣ . Имом Ҳасани Аскарӣ алайҳиссалом . Имом Маҳдӣ


Ҳасан ибни Алӣ ибни Абутолиб (а) машҳур ба Имом Ҳасани Муҷтабо (3 – 50ҳ.қ.) дуюмин имоми шиаён, ки 10 сол (40 – 50ҳ.қ.) имом ва ҳудуди 7 моҳ халифаи мусулмонон буд. Аҳли суннат ӯро охирин халифа аз хулафои рошидин донистаанд.

Ҳасан ибни Алӣ нахустин фарзанди Имом Алӣ (а) ва Фотимаи Заҳро (с) ва нахустин набераи Пайғамбари Худо ҳазрати Муҳаммади Мустафо (с) аст. Бинобар гузоришҳои таърихӣ, номи «Ҳасан»-ро Пайғамбар (с) барои ӯ интихоб кард ва ӯро бисёр дӯст медошт. Ӯ ҳафт сол аз умри худро бо Пайғамбар (с) ҳамроҳ буд ва дар байъати Ризвон ва моҷарои Мубоҳала бо масеҳиёни Наҷрон ҳузур дошт.

Фазоили Имом Ҳасан (а) дар манобеи шиа ва аҳли суннат омадааст. Ӯ яке аз асҳоби Кисо аст, ки ояти Татҳир дар бораи онон нозил шуд ва шиаён ононро маъсум медонанд. Ояти Итъом ва ояти Маваддат ва ояти Мубоҳала низ дар бораи ӯ, падар, модар ва бародараш нозил шудааст. Ӯ ду бор тамоми дороияшро дар роҳи Худо бахшид ва се бор ниме аз амволашро ба ниёзмандон дод. Гуфтаанд ба сабаби ҳамин бахшандагиҳо, ӯро «карими Аҳли Байт» хондаанд. Ӯ 20 ё 25 бор пиёда ба ҳаҷ рафт.

Аз зиндагии ӯ дар даврони халифаи аввал ва дуввум хабари чандоне дар дастрас нест. Ба дастури халифаи дуввум ба унвони шоҳид, дар шӯрои шашнафараи таъйини халифаи сеюм ҳозир буд. Гузоришҳое низ аз ширкати ӯ дар бархе ҷангҳо дар давраи халифаи сеюм вуҷуд дорад. Ӯ дар шӯришҳои авохири хилофати Усмон, ба дастури Имом Алӣ (а) ба муҳофизат аз хонаи халифа пардохт. Дар давраи хилофати Имом Алӣ (а) ҳамроҳи ӯ ба Кӯфа рафт ва дар ҷангҳои Ҷамал ва Сиффин аз фармондеҳони сипоҳ буд.

Ҳасан ибни Алӣ дар 21-уми рамазони соли 40 қамарӣ, ва пас аз шаҳодати Имом Алӣ (а), ба имомат расид ва дар ҳамон рӯз, беш аз чиҳил ҳазор нафар бо ӯ барои хилофат байъат карданд. Муовия, хилофати ӯро напазируфт ва бо лашкаре аз Шом ба сӯи Ироқ ҳаракат кард. Имоми Муҷтабо (а) сипоҳе ба фармондеҳии Убайдуллоҳ ибни Аббос ба самти Муовия фиристод ва худ ҳамроҳи як гурӯҳи дигар ба Собот рафт. Муовия талош кард бо тарҳи шоеъоте байни сипоҳиёни Имом Ҳасан (а), заминаро барои барқарории сулҳ фароҳам кунад. Дар ин шароит, Имом Ҳасан (а) мавриди сӯиқасди яке аз хавориҷ қарор гирифта, захмӣ шуд ва барои мудово ба Мадоин интиқол ёфт. Ҳамзамон, гурӯҳе аз сарони Кӯфа ба Муовия нома навиштанд ва қавл доданд Ҳасан ибни Алӣро ба ӯ таслим кунанд, ё ба қатл бирасонанд. Муовия низ номаҳои кӯфиёнро барои Ҳасан ибни Алӣ (а) фиристод ва ба ӯ пешниҳоди сулҳ дод. Имом Ҳасани Муҷтабо (а) сулҳ ва вогузории хилофат ба Муовияро пазируфт бо ин шарт, ки Муовия бар асоси китоби Худо ва суннати Пайғамбар (с) амал намояд ва барои худ ҷонишин таъйин накунад ва ҳамаи мардум аз ҷумла, шиаёни Алӣ (а) дар амният бошанд. Баъдҳо Муовия ба ҳеҷ як аз ин шартҳо амал накард. Сулҳ бо Муовия, норизоятии шуморе аз ёрони Имом Ҳасан (а)-ро дар пай дошт ва ҳатто бархе, ӯро «музилл-ал-муъминин» (хоркунандаи муъминон) хонданд.

Ӯ пас аз моҷарои сулҳ дар соли 41 қамарӣ, ба Мадина бозгашт ва то поёни умр дар он ҷо монд. Ӯ дар Мадина, марҷаъияти илмиро бар ӯҳда дошт ва бинобар баъзе гузоришҳо аз ҷойгоҳи иҷтимоии болое бархӯрдор буд.

Вақте Муовия тасмим гирифт барои вилоятъаҳдии писараш Язид байъат бигирад, сад ҳазор дирҳам барои Ҷаъда (ҳамсари Имом Ҳасан (а)) фиристод, то Имомро масмум кунад. Гуфтаанд Ҳасан ибни Алӣ (а) 40 рӯз пас аз масмум шудан ба шаҳодат расид. Бинобар нақле, ӯ васият карда буд, канори қабри Пайғамбар (с) дафн шавад, вале Марвон ибни Ҳакам ва иддае аз Банӣ Умайя монеъи ин кор шуданд. Пайкари ӯ дар қабристони Бақиъ ба хок супурда шуд.

Маҷмуи суханон ва мактуботи Имом Ҳасани Муҷтабо (а) ва номи 138 нафар аз касоне, ки аз ӯ ривоят кардаанд, дар китоби Муснад-ул-Имом-ил-Муҷтабо (а) гирдоварӣ шудааст.

Ошноии иҷмолӣ

Ҳасан ибни Алӣ ибни Абутолиб нахустин фарзанди Имом Алӣ (а) ва Фотимаи Заҳро (с) ва нахустин набераи Пайғамбари Ислом (с) аст.[1] Насаби ӯ ба Банӣ Ҳошим ва Қурайш мерасад.[2]

Ном, куния, алқоб

Навиштори аслӣ: Феҳристи кунияҳо ва лақабҳои Имом Ҳасани Муҷтабо (а)

Калимаи «ҳасан» ба маънои некӯ аст. Ин номро Пайғамбар (с) барои ӯ интихоб кард.[3] Дар ривоёте омадааст, ин номгузорӣ ба фармони Илоҳӣ анҷом шуд.[4] Номҳои Ҳасану Ҳусайн муодили Шабар ва Шаббайр (ё Шубайр),[5] номи писарони Ҳорун аст,[6] ки қабл аз Ислом назди мардуми араб собиқае надошт.[7]

Кунияи ӯро «Абумуҳаммад» ва «Абулқосим» гуфтаанд[8] ва барои ӯ алқобе ҳамчун Муҷтабо (баргузида) ва Сайид (сарвар) ва Закий (покиза) баршумурдаанд.[9] Алқобе низ муштарак байни Ҳасанайн аст аз ҷумла «Сайиди шабоби аҳли-л-ҷаннат» ва «райҳонату набийиллоҳ»[10] ва «сибт».[11] Дар ривояте аз Пайғамбар (с) омадааст: «Ҳасан яке аз асбот аст».[12] Калимаи сибтро дар ривоёт ва бархе оёти Қуръон ба маънои имом ва нақибе донистаанд, ки аз тарафи Худованд баргузида шуда ва аз насли пайғамбарон аст.[13]

Имомат

Ҳасан ибни Алӣ дуюмин имоми шиаён аст. Ӯ баъд аз шаҳодати Имом Алӣ (а) дар 21-уми рамазони соли 40 қамарӣ, ба имомат расид ва ба муддати 10 сол ин мақомро бар ӯҳда дошт.[14] Шайх Кулайнӣ (ваф.329ҳ.қ.) дар китоби Кофӣ, маҷмуъаи ривоёти марбут ба насаби Ҳасан ибни Алӣ ба имоматро гирдоварӣ кардааст.[15] Бар асоси яке аз ин ривоёт, Имом Алӣ (а) пеш аз шаҳодат ва дар ҳузури фарзандони худ ва бузургони шиа, китоб ва силоҳ (аз вадоеъи имомат)-ро ба фарзандаш Ҳасан дод ва эълом кард, ки Пайғамбар ба ӯ фармон додааст, ки Ҳасанро васийи худ қарор диҳад.[16] Бинобар ривояти дигаре, Имом Алӣ (а) ҳангоми ҳаракат ба тарафи Кӯфа бархе аз вадоеъи имоматро назди Уммусалама амонат гузошт ва Имом Ҳасан (а) пас аз бозгашт аз Кӯфа, онҳоро аз Уммусалама гирифт.[17] Шайхи Муфид (ваф.413ҳ.қ.) низ дар китоби Иршод гуфтааст, Ҳасан (а) васийи падараш байни фарзандон ва асҳоби ӯ будааст.[18] Барои висояти Имом Муҷтабо (а) ба ҳадиси дувоздаҳ халифа[19] истидлол шудааст.[20] Имом Ҳасан (а) дар чанд моҳи аввалияи даврони имомат, сокини Кӯфа ва ӯҳдадори мансаби хилофат буд.

Даврони кӯдакӣ ва ҷавонӣ

Бинобар қавли машҳур,[21] таърихи вилодати Имом Ҳасан (а), 15-уми рамазони соли сеюми ҳиҷрӣ аст. Бархе манобеъ таваллуди ӯро соли дувуми ҳиҷрат донистаанд.[22] Ӯ дар Мадина ба дунё омад[23] ва Пайғамбар дар гӯши ӯ азон гуфт[24] ва дар ҳафтумин рӯзи вилодаташ, гӯсфандеро барои ӯ ақиқа кард.[25]

Бар асоси порае аз гузоришҳои аҳли суннат, Имом Алӣ (а) пеш аз он ки Пайғамбар (с) номи Ҳасанро барои фарзанди ӯ интихоб кунад, номи Ҳамза[26] ё Ҳарбро[27] барои ӯ дар назар гирифта буд, вале вақте Пайғамбар аз номи ӯ пурсид, гуфт дар номгузории фарзандаш, бар Расули Худо пешӣ намегирад.[28] Боқир Шариф Қарашӣ аз пажӯҳишгарони шиа, далоиле дар радди ин гузоришҳо овардааст.[29]

Давраи кӯдакӣ

Аз давраи кӯдакӣ ва навҷавонии Ҳасан ибни Алӣ (а) иттилоъи чандоне дар даст нест.[30] Ӯ камтар аз ҳашт сол аз умрашро дар даврони Пайғамбар сипарӣ кард ва аз ин ҷиҳат номи ӯ дар зумраи охирин табақаи саҳоба зикр шудааст.[31] Гузоришҳои марбут ба муҳаббати бисёри Пайғамбар (с) ба ӯ ва бародараш Ҳусайн (а) дар бештари манобеи шиа ва аҳли суннат омадааст.[32]

Аз муҳимтарин ҳаводиси ин давра, ҳузури ӯ ҳамроҳи падару модару бародараш дар моҷарои Мубоҳалаи Пайғамбар (с) бо масеҳиёни Наҷрон аст. Ӯ ва бародараш, мисдоқи калимаи «أَبْنَاءَنَا» дар ояти Мубоҳала буданд.[33] Ба гуфтаи Сайид Ҷаъфар Муртазо ӯ дар байъати Ризвон низ ҳузур дошт ва бо Пайғамбар байъат кард.[34] Оёте аз Қуръон дар бораи ӯ ва дигари асҳоби Кисо нозил шудааст.[35] Гуфтаанд, ӯ дар ҳафтсолагӣ дар маҷлиси Пайғамбар (с) ҳузур меёфт ва он чи бар Пайғамбар ваҳй мешудро барои модараш бозгӯ мекард.[36]

Аз Сулайм ибни Қайс (ваф., авохири қарни аввали ҳиҷрӣ) нақл шудааст, пас аз реҳлати Расули Худо (с) ки Абубакр хилофатро ба даст гирифт, Ҳасан ибни Алӣ, ҳамроҳи падар, модар ва бародараш, шабона ба дари хонаи ансор мерафтанд ва ононро ба ёрии Имом Алӣ (а), фаро мехонданд.[37] Ҳамчунин гуфтаанд, ӯ ба нишастани Абубакр бар минбари Пайғамбар (с) эътироз дошт.[38]

Давраи ҷавонӣ

Гузоришҳо аз давраи ҷавонии Имом Ҳасан (а) маҳдуд аст, аз ҷумла дар «ал-Имомату ва-с-сиёсат» омадааст, ки ба дастури Умар ибни Хаттоб, Ҳасан ибни Алӣ дар шӯрои шашнафараи таъйини халифа ба унвони шоҳид ҳузур дошт.[39]

Дар бархе манобеи аҳли суннат омадааст, ки Ҳасанайн дар ҷанги Африқия дар соли 26 қамарӣ[40] ва ҷанги Табаристон дар соли 29 ё 30ҳ.қ.,[41] ҳузур доштаанд. Ин гуна ривоёт, мувофиқон ва мухолифоне доштааст. Ҷаъфар Муртазо Омилӣ бо тавваҷуҳ ба эродҳои санадии онҳо ва низ мухолифати имомон (а) бо шеваи футуҳот, онҳоро сохтагӣ дониста ва иҷозат надодани Имом Алӣ (а) ба Ҳасанайн барои вуруд ба майдони ҷанг дар Сифайнро таъйиде бар он овардааст.[42] Вилферд Маделунг бар ин бовар аст, ки Имом Алӣ (а) эҳтимолан мехостааст фарзандаш Ҳасанро дар синни ҷавонӣ бо умури ҷангӣ ошно кунад ва ба таҷрибиёти ҷангиаш биафзояд.[43]

Аз дигар гузоришҳо аз ин давра он аст, ки ҳар гоҳ мардум аз Усмон назд Алӣ (а) шикоят мебурданд, ӯ фарзандаш Ҳасанро назди Усмон мефиристод.[44] Бинобар нақли Балозурӣ, дар моҷарои шӯриши мардум дар авохири хилофати Усмон, ки ба муҳосираи хонаи ӯ ва бастани об бар ӯ ва дар ниҳоят кушта шуданаш анҷомид, Ҳасан ибни Алӣ ва бародараш, ба дастури Имом Алӣ (а), дар канори иддае дигар ба муҳофизат аз хонаи Усмон пардохтанд.[45] Ба гуфтаи Қозӣ Нуъмони Мағрибӣ (ваф., 363ҳ.қ.) ва нависандаи Далоил-ул-имомат, пас аз он ки шӯришиён обро бар Усмон бастанд, Имом Муҷтабо (а) ба дастури падар, ба хонаи Усмон об расондааст.[46] Гузоришҳое аз захмӣ шудани Ҳасан ибни Алӣ дар ин моҷаро ҳикоят дорад,[47] вале бархе уламои шиа ҳамчун Аллома Аминӣ ин гузоришҳоро сохтагӣ донистаанд.[48] Сайид Муртазо пас аз тардид дар ин ки Имом Алӣ (а), Ҳасанайн (а)-ро барои дифоъ аз Усмон фиристода бошад, иллати ин иқдомро ҷилавгирӣ аз қатли амдии халифа ва расондани обу хурок ба хонаводаи ӯ медонад, на ҷилавгирӣ аз барканории ӯ аз хилофат, чароки ӯ ба хотири корҳои норавояш мустаҳаққи халъ шудан аз хилофат буд.[49]

Ҳамчунин бубинед: Моҷарои қатли Усмон

Ҳамсарон ва фарзандон

Навиштори аслӣ: Ҳамсарони Имом Ҳасан

Гузоришҳо дар бораи шумори ҳамсарон ва фарзандони Ҳасан ибни Алӣ (а) мутафовит аст. Бо вуҷуди он ки манобеи таърихӣ, ҳаддиаксар номи 18 ҳамсар барои Имом Ҳасан (а) зикр кардаанд,[50] рақамҳое монанди 250,[51] 200,[52] 90[53] ва 70[54] барои теъдоди ҳамсарони он ҳазрат зикр шудааст.

Бархе манобеъ бо ишора ба касрати издивоҷ ва талоқ, ӯро «митлоқ» (бисёр талоқдиҳанда) хондаанд.[55] Афзун бар он гуфтаанд Ҳасан ибни Алӣ (а) канизоне дошта ва аз бархе онҳо соҳиби фарзанд шудааст.[56]

Баҳси митлоқ будани Имом Ҳасан (а) дар бархе манобеи куҳан ва муосир мавриди нақди таърихӣ, санадӣ ва муҳтавоӣ қарор гирифтааст.[57] Ба гуфтаи Маделунг нахустин касе ки овоза кард Имом Ҳасан (а) 90 ҳамсар дошта, «Муҳаммад ибни Калбӣ» буда ва ин ададро низ «Мадоинӣ» (ваф.225ҳ.қ.) сохтааст. Дар айни ҳол, худи Калбӣ танҳо аз ёздаҳ зан ном бурда, ки издивоҷи панҷ нафар аз онон бо Имом Ҳасан (а) машкук аст.[58] Қарашӣ ин ахборро барсохтаи Аббосиён бо ҳадафи муқобила бо содоти Ҳасанӣ донистааст.[59]

Дар теъдоди фарзандони Имоми Муҷтабо (а) низ ихтилоф аст. Шайхи Муфид теъдоди фарзандон ӯро 15 тан зикр кардааст.[60]

ҲАМСАР ФАРЗАНДОН
Ҷаъда
-
Уммубашир
Хула Ҳасани Мусанно
Уммуисҳоқ
Нафила ё Рамла
Чанд ҳамсари дигар

Табарсӣ фарзандони Имом Ҳасан (а)-ро 16 нафар дониста ва Абубакрро низ аз фарзандони ӯ баршумурдааст, ки дар воқеаи Ошӯро ба шаҳодат расид.[61]

  • Насли Имом Ҳасан
Навиштори аслӣ: Содоти Ҳасанӣ

Насли Имом Ҳасан (а) аз Ҳасани Мусанно, Зайд, Умар ва Ҳусайни Асрам идома ёфт. Насли Ҳусайн ва Умар пас аз муддате аз байн рафт ва танҳо насли Ҳасани Мусанно ва Зайд ибни Ҳасан боқӣ монд.[62] Фарзандони ӯро содоти Ҳасанӣ меноманд.[63] Бисёре аз онҳо дар тӯли таърих таҳаррукоти иҷтимоӣ ва сиёсӣ дошта ва дар садаи дуюму сеюми ҳиҷрӣ, қиёмҳое бар зидди ҳукумати Аббосӣ анҷом дода ва ҳукуматҳое дар нуқоти мухталифи кишварҳои исломӣ барпо кардаанд. Ин силсила аз содот дар бархе манотиқе ҳамчун Марокиш ба Шурафо маъруфанд.[64]

Сукунат дар Кӯфа, хилофати Имом Алӣ (а)

Имоми Муҷтабо дар давраи панҷсолаи хилофати Имом Алӣ (а) дар ҳамаи мароҳил дар канори падар ҳузур дошт.[65] Тибқи нақли китоби ал-Ихтисос, Ҳасан ибни Алӣ (а) пас аз байъати мардум бо Имом Алӣ, ба дархости падар бар минбар рафт ва барои мардум сухан гуфт.[66] Аз гузориши Вақъату Сиффин дар мавриди нахустин рӯзҳои вуруди Имом Алӣ (а) ба Кӯфа бармеояд, ки Ҳасан ибни Алӣ низ ҳамроҳи падар ба Кӯфа амадааст.[67]

Дар ҷанги Ҷамал

Дар бархе гузоришҳо омадааст, пас аз шӯриши нокисин ва ҳаракати Имом Алӣ (а) ва сипоҳиёнаш барои муқобила бо онҳо, Ҳасан ибни Алӣ дар миёнаи роҳ аз падар хост, ки аз ин ҷанг бипарҳезад.[68] Бинобар нақли Шайх Муфид (ваф.413ҳ.қ.), Имом Ҳасан (а) аз сӯи падар маъмур шуд ба ҳамроҳи Аммор ибни Ёсир ва Қайс ибни Саъд мардуми Кӯфаро барои пайвастан ба сипоҳи Имом Алӣ (а) басиҷ кунад.[69] Ӯ дар Кӯфа барои мардуми хутбае хонд ва пас аз баёни фазоили Имом Алӣ (а) ва паймоншикании Талҳа ва Зубайр, ононро ба ёрии Имом Алӣ (а) фарохонд.[70]

Дар ҷанги Ҷамал, вақте Абдуллоҳ ибни Зубайр, Имом Алӣ (а)-ро ба куштани Усмон муттаҳам кард, Ҳасан ибни Алӣ хутбае хонд ва ба нақши Зубайру Талҳа дар куштани Усмон ишора кард.[71] Имоми Муҷтабо (а) дар ин ҷанг фармондеҳии ҷиноҳи рости сипоҳро бар ӯҳда дошт.[72] Ибни Шаҳрошӯб ривоят кардааст Имом Алӣ (а) дар ин ҷанг найзаи худро ба Муҳаммади Ҳанафия дод ва аз ӯ хост шутури Оишаро аз пой дароварад, вале ӯ муваффақ нашуд, сипас Ҳасан ибни Алӣ найзаро гирифт ва тавонист шутурро захмӣ кунад.[73] Нақл шудааст пас аз ҷанги Ҷамал, Имом Алӣ (а) бемор шуд ва иқомаи намози ҷумъа бо мардуми Басраро ба ӯҳдаи фарзандаш Ҳасан гузошт. Ӯ дар хутбаи намоз, бар ҷойгоҳи Аҳли Байт ва оқибати бади кӯтоҳӣ дар ҳаққи онон таъкид кард.[74]

Ҷанги Сиффин

Дар ҷанги Сиффин вақте Имом Алӣ (а) бохабар шуд, ки Имом Ҳасан (а) ба майдон рафтааст, фармуд:

Ин ҷавонро нигаҳ доред [то қасди ҷанг накунад] ва пушти маро нашиканад. Дареғам ояд ки ин ду(Ҳасану Ҳусайн)-ро марг дар расад ва бо кушта шудани онон дудмони Расули Худо (с) ба сар расад.

Ба гуфтаи Наср ибни Музоҳим (ваф.212ҳ.қ.) Ҳасан ибни Алӣ пеш аз ҳаракати сипоҳи Имом Алӣ (а) ба сӯи Сиффин, хутбае хонд ва мардумро ба ҷиҳод тарғиб кард.[76] Бинобар нақли баъзе ахбор, ӯ дар ҷанги Сиффин ба ҳамроҳи бародараш Ҳусайн ибни Алӣ (а) фармондеҳии ҷиноҳи рости лашкарро бар ӯҳда дошт.[77] Дар гузориши Искофӣ (ваф.240ҳ.қ.) омадааст вақте Ҳасан ибни Алӣ дар миёни ҷанг бо яке аз бузургони сипоҳи Шом рубарӯ шуд, ӯ аз ҷангидан бо Имом Ҳасан (а) худдорӣ карду гуфт ман Расули Худоро дида будам дар ҳоле ки савор бар шутуре меомад ва ту низ ҳамроҳи ӯ савор будӣ. Ман намехоҳам дар ҳоле Расули Худоро мулоқот кунам, ки хуни ту бар гарданам бошад.[78]

Дар китоби Вақъату Сиффин омадааст Убайдуллоҳ ибни Умар (фарзанди Умар ибни Хаттоб) дар миёни ҷанг бо Ҳасан ибни Алӣ (а) мулоқот кард ва ба вай пешниҳод дод, ки ба ҷои падараш хилофатро бар ӯҳда гирад, чаро ки Қурайш, Алӣ (а)-ро душман медоранд. Имом Ҳасан (а) дар посух гуфт: ба Худо савганд, ҳаргиз чунин нахоҳад шуд. Сипас ба ӯ гуфт: гуё мебинам, ки имрӯзу фардо кушта хоҳӣ шуд ва ҳамоно шайтон туро фирефтааст. Бинобар нақли Вақъату Сиффин, Убайдуллоҳ ибни Умар дар он ҷанг кушта шуд.[79] Пас аз поёни ҷанг ва пеш омадани ҳакамият, Ҳасан ибни Алӣ ба дархости падар барои мардум суханронӣ кард.[80]

Дар масири бозгашт аз Сиффин, Имом Алӣ (а) номае бо муҳтавои ахлоқӣ-тарбиятӣ хитоб ба фарзандаш Имом Ҳасан (а) навиштааст[81] ки дар Наҳҷ-ул-балоға ғолибан ба унвони номаи 31 омадааст.[82]

Дар китоби «ал-Истиъоб» омадааст Ҳасан ибни Алӣ (а) дар ҷанги Наҳравон низ ҳузур доштааст.[83] Низ дар бархе ахбор омадааст Имом Алӣ (а) дар охирин рӯзҳои умри худ, ки барои рӯёрӯии дубора бо Муовия лашкаророӣ мекард, фарзандаш Ҳасанро ба фармондеҳии сипоҳи даҳҳазорнафарӣ гумошт.[84]

Даврони кӯтоҳи хилофат

Имом Ҳасани Муҷтабо (а) аз 21 рамазони соли 40ҳ.қ.[85] ба муддати 6 то 8 моҳ халифаи мусулмонон буд.[86] Аҳли суннат ӯро бо тавваҷуҳ ба ҳадисе мансуб ба Пайғамбар (с), охирин халифа аз хулафои рошидин донистаанд.[87] Хилофати ӯ бо байъати мардуми Ироқ ва ҳамроҳии дигар сарзаминҳои атроф оғоз шуд.[88] Аҳолии Шом ба раҳбарии Муовия бо ин хилофат мухолифат карданд.[89] Муовия бо ҳамроҳии сипоҳиёне аз Шом ба ҷанги аҳли Ироқ омад.[90] Ин ҷанг дар ниҳоят ба сулҳ ва вогузории хилофат ба Муовия, нахустин халифаи умавӣ анҷомид.[91]

Байъати мусулмонон ва мухолифати аҳли Шом

Бинобар нақли манобеи шиа ва аҳли суннат, пас аз шаҳодати Имом Алӣ дар соли 40ҳ.қ., мардум бо Ҳасан ибни Алӣ (а) барои хилофат байъат карданд.[92] Ба гуфта Балозурӣ (ваф.279ҳ.қ.), Убайдуллоҳ ибни Аббос пас аз дафни пайкари Имом Алӣ (а), байни мардум омада, хабари шаҳодати Имомро ба онон доду гуфт: ӯ ҷонишини шоиста ва бурдборе ба ҷо гузоштааст. Агар мехоҳед, бо ӯ байъат кунед.[93] Дар китоби ал-Иршод омадааст субҳи ҷумъаи 21 рамазон, Ҳасан ибни Алӣ дар масҷид, хутбае хонда, шоистагиҳо ва фазоили падари хешро баршумурд ва бар пайванди худ бо Пайғамбар (с) таъкид кард ва бо ишора ба имтиёзоти худ, ба оёте аз Қуръон дар бораи мавқеъияти хосси Аҳли Байт, истинод намуд.[94] Пас аз суханони ӯ, Абдуллоҳ ибни Аббос бархоста ба мардум гуфт: бо фарзанди Пайғамбаратон ва васийи имоматон байъат кунед. Мардум низ бо ӯ байъат карданд.[95] Манобеъ, теъдоди байъаткунандагонро беш аз чил ҳазор нафар шуморидаанд.[96] Бинобар нақли Табарӣ, Қайс ибни Саъд ибни Убода фармондеҳи сипоҳи Имом Алӣ (а) нахустин касе буд, ки байъат кард.[97]

Ба гуфтаи Ҳусайн Муҳаммади Ҷаъфарӣ дар китоби Ташайюъ дар масири таърих, бисёре аз асҳоби Пайғамбар (с) ки баъди сохти Кӯфа дар ин шаҳр сокин шуда ё дар давраи хилофати Имом Алӣ (а), ҳамроҳи ӯ ба Кӯфа омада буданд, дар байъат бо Имом Ҳасан (а) ширкат карданд ё хилофати ӯро пазируфтанд.[98] Ҷаъфарӣ бо такя бар нишонаҳое муътақид аст, аҳолии Макка ва Мадина низ бо хилофати Ҳасан ибни Алӣ мувофиқ буданд ва мардуми Ироқ ӯро танҳо шахс барои ин мақом медонистанд.[99] Ба гуфтаи Ҷаъфарӣ мардуми Яману Форс низ нисбат ба ин байъат, таъйиди зимнӣ дошта ё ҳаддиақал, эътироз ва мухолифате накардаанд.[100]

Дар бархе манобеъ омадааст ҳангоми байъат, шартҳое матраҳ шуд; аз ҷумла дар «ал-Имомату ва-с-сиёсат» омадааст Ҳасан ибни Алӣ ба мардум гуфт: оё байъат мекунед, ки фармонамро итоат кунед ва бо ҳар кас ҷангидам баҷангед ва бо ҳар кас сулҳ кардам, сулҳ кунед? Онҳо бо шунидани ин сухан ба шак афтоданд ва назди Ҳусайн ибни Алӣ (а) рафтанд то бо ӯ байъат кунанд, вале ӯ гуфт: ба Худо паноҳ мебарам, ки то Ҳасан зинда аст бо шумо байъат кунам. Онон бозгаштанд ва бо Ҳасан ибни Алӣ байъат карданд.[101] Табарӣ (ваф.310ҳ.қ.) гуфтааст Қайс ибни Саъд ҳангоми байъат бо ӯ шарт кард, ки бар асоси китоби Худо ва суннати Пайғамбар амал кунад ва бо касоне ки хуни мусулмононро ҳалол мешуморанд, биҷангад, вале Имом Ҳасан (а), танҳо китоби Худо ва суннати Пайғамбарро пазируфт ва ҳар шарти дигареро баргирифта аз ҳамин ду шарт донист.[102] Иддае аз ин гуна гузоришҳо чунин натиҷа гирифтаанд, ки Имом Ҳасан (а) фарде сулҳталабу ҷанггурез буда, сира ва маниши ӯ бо падару бародараш тафовут доштааст.[103]

Расули Ҷаъфариён муътақид аст, ки ин шартҳо, ба ин маъно набуд, ки Ҳасан ибни Алӣ аз оғоз қасди ҷанг надошта, балки ҳадафи аслии ӯ, ҳифзи ҳавзаи иқтидори худ ба унвони пешвои ҷомеъа барои озод будан дар тасмимгирӣ будааст ва ҳатто иқдомоти баъдии ӯ нишон медиҳад, ки бар ҷанг исрор доштааст.[104] Ба гуфтаи Абулфараҷи Исфаҳонӣ яке аз нахустин иқдомоти Ҳасан ибни Алӣ (а) пас аз хилофат, афзоиши сад дар сади дастмузди сарбозон буд.[105]

Бахше аз номаи Имом Ҳасан (а) ба Муовия

Вақте ӯ (Пайғамбар) вафот ёфт, араб бар сари ҷонишинии ӯ ба низоъ пардохтанд. Қурайш гуфтанд: мо ашира ва хешони ӯ ҳастем ва раво нест, ки шумо бар сари ҳукумати ӯ бо мо низоъ кунед. Араб ин ҳуҷҷатро аз Қурайш пазируфт... онгоҳ мо ба Қурайши ҳамонро гуфтем, ки Қурайш ба араб гуфта буд, вале онҳо бар хилофи араб, бо мо ба инсоф рафтор накарданд... Вале имрӯз ҷо дорад, ки ҳама, аз дастандозии ту (Муъовия) ба ин мансаб дар шигифтӣ фурӯ раванд, чароки ту шоистаи он нестӣ.. Ту фарзанди ҳизбе аз аҳзоб [душмани Ислом] ва фарзанди душмантарин фарди Қурайш бо Расули Худо ҳастӣ.. Вақте Алӣ (а) вафот ёфт.. мусулмонон хилофатро ба ман супориданд... пас, аз пофишорӣ дар ботил даст бардор ва дар байъати ман ворид шав ва ту медонӣ, ки ман назди Худо барои ин амр сазовортарам.

Бахше аз номаи Муовия ба Имом Ҳасан (а)

Агар медонистам, ки ту дар мардумдорӣ, ҳаводорӣ аз уммат, сиёсат, тавоноӣ дар фароҳам овардани мол ва бархӯрд бо душман аз ман қавитар ҳастӣ, бо ту байъат мекардам, аммо ман ҳукумате тӯлонӣ доштаам, таҷрибаи бештаре дорам, аз ту сиёсатмадортарам ва аз назари синӣ низ аз ту бузургтарам. Пас сазовор аст, ки ту ҳокимияти маро бипазирӣ!

Ҷанг ва сулҳ бо Муовия

Муҳимтарин рӯйдоди сиёсӣ дар зиндагии Ҳасан ибни Алӣ (а), ҷанг бо Муовия аст, ки ба сулҳ анҷомид.[108] Ҳамзамон бо байъати мардуми Ироқ бо Ҳасан ибни Алӣ, ва таъйиди зимнии он аз сӯи мардуми Ҳиҷоз, Яман ва Форс,[109] аҳолии Шом бо Муовия байъат карданд.[110] Муовия дар суханрониҳои худ ва дар номанигориҳое, ки бо Имом Ҳасан (а) дошт, бар тасмими ҷиддии худ барои ба расмият нашинохтани ин байъат таъкид кард.[111] Ӯ ки аз замони марги Усмон худро барои хилофат, омода карда буд,[112] бо лашкаре ба сӯи Ироқ ҳаракат кард.[113] Бар асоси бархе гузоришҳо, Имом Ҳасан (а) то ҳудуди панҷоҳ рӯз пас аз шаҳодати падар ва байъати мардум, ҳеҷ иқдоме дар заминаи ҷанг ё сулҳ накард.[114] Ӯ вақте аз ҳаракати сипоҳи Шом бохабар шуд, бо лашкариёнаш аз Кӯфа хориҷ шуд ва сипоҳе ба фармондеҳии Убайдуллоҳ ибни Аббос алайҳи Муовия фиристод.[115]

Ҷанг байни ду сипоҳ

Пас аз бархӯрде, ки байни ду сипоҳ рух дод ва ба шикасти шомиён анҷомид, Муовия шабона ба Убайдуллоҳ пайғом дод, ки Ҳасан ибни Алӣ ба ман пешниҳоди сулҳ дода ва кори хилофатро ба ман вогузор хоҳад кард. Муовия ба ӯ ваъдаи пардохти як миллион дирҳам дод ва ӯ ба Муовия пайваст. Пас аз он, Қайс ибни Саъд фармондеҳии сипоҳи Имомро бар ӯҳда гирифт.[116] Бинобар нақли Балозурӣ (ваф.279ҳ.қ.) пас аз пайвастани Убайдуллоҳ ба сипоҳи Шом, Муовия бо ин гумон, ки сипоҳи Имом Ҳасан (а) нотавон шуда, дастур дод бо тамоми тавон ба онҳо ҳамла кунанд, вале сипоҳи Имом ба фармондеҳии Қайс, шомиёнро шикаст доданд. Муовия дар садад баромад Қайсро низ бо ваъдае монанди ваъдае ки ба Убайдуллоҳ ваъда дода буд, аз сари роҳ бардорад, вале муваффақ нашуд.[117]

Мавқеъияти Имом Ҳасан (а) дар Собот

Аз сӯе Имом Ҳасан (а) бо лашкариёни худ ба Собот рафт. Ба гуфтаи Шайхи Муфид, Имом Ҳасан (а) барои он ки ёрони худро биозмояд ва фармонбарии онҳоро бисанҷад, хутбае хонду гуфт: «ваҳдат ва ҳамдилӣ бароятон беҳтар аз тафриқа ва ҷудоӣ аст...; ҳамоно тадбире, ки ман барои шумо меандешам барои шумо беҳтар аз тадбире аст, ки барои худатон доред..». Пас аз суханони ӯ, мардум бо якдигар гуфтанд ӯ қасд дорад бо Муовия сулҳ кунад ва хилофатро ба ӯ вогузорад. Иддае ба хаймаи ӯ ҳуҷум бурда, ӯро ғорат карданд ва ҳатто ҷойнамози ӯро аз зери пояш кашиданд.[118] Вале бинобар нақли Яъқубӣ (ваф.292ҳ.қ.) иллати ин ҳодиса он буд, ки Муовия чанд нафарро барои гуфтугӯ назди Ҳасан ибни Алӣ фиристод. Онҳо вақте аз назди ӯ бармегаштанд, бо овози баланд ба гунае, ки мардум шунаванд, бо якдигар мегуфтанд: Худо тавассути писари Расули Худо, хуни мусулмононро ҳифз ва фитнаро хомӯш кард; ӯ сулҳро пазируфт. Сипоҳиёни Имом бо шунидани ин суханон барошуфтанд ва ба хаймаи ӯ ҳамла карданд.[119] Пас аз ин моҷаро ёрони наздики Имом Ҳасан (а) ба муҳофизат аз ӯ пардохтанд, вале дар торикии шаб яке аз хавориҷ[120] ба ӯ наздик шуду гуфт: эй Ҳасан, мушрик шудӣ, ҳамонгуна, ки падарат мушрик шуд! Сипас бо ханҷаре ба рони ӯ зад ва Имом, ки савор бар асб буд бар замин афтод.[121] Ҳасан ибни Алӣ (а)-ро бар тахте ба Мадоин бурданд ва дар хонаи Саъд ибни Масъуди Сақафӣ манзил доданд то дармон шавад.[122]

Ҷанги байни Муовия ва Имом Ҳасан (а), дар ниҳоят ба имзои қарордоди сулҳ анҷомид. Ба гуфтаи Расули Ҷаъфариён, далелҳое аз ҷумла, сустии мардум, шароити замона ва ҳифзи шиаён сабаб шуд, Имом Ҳасани Муҷтабо (а) сулҳро бипазирад.[123] Бар асоси ин қарордод, хилофат ба Муовия вогузор шуд.[124]

Моҷарои сулҳ бо Муовия

Навиштори аслӣ: Сулҳи Имом Ҳасан (а)
Имом Ҳасан (а) дар хутбае бо ҳузури Муовия фармуд:

Муъовия ибни Сахр пиндошта аст, ки ман ӯро шоистаи хилофат дониста ва худро сазовори он надидаам. Муъовия дурӯғ мегӯяд. Ба Худо савганд, мо дар китоби Худо ва дар суханони Расули Худо сазовортарини мардум ба мардум ҳастем, вале мо Аҳли Байт аз замоне, ки Расули Худо аз дунё рафт, ҳамвора бимноку ситамдида будаем. Худо байни мо ва касоне ки бар мо ситам карданд, доварӣ кунад.

Ҳамзамон бо рӯёрӯии ду сипоҳи Ироқ ва Шом, Имом Ҳасан мавриди сӯъиқасд қарор гирифта маҷрӯҳ шуд ва барои мудово ба Мадоин рафт.[126] Дар ҳоле ки Имом Ҳасан (а) дар Мадоин ба мудово машғул буд, гурӯҳе аз сарони қабилаҳои Кӯфа пинҳонӣ ба Муовия нома навиштанд ва эъломи итоат карданд. Онҳо Муовияро ба омадан ба сӯи худ тарғиб карданд ва қавл доданд Ҳасан ибни Алиро ба ӯ таслим кунанд, ё ба қатл бирасонанд.[127] Ба гуфтаи Шайхи Муфид (ваф.413ҳ.қ.), Имом Ҳасан (а) вақте ин хабар ва ҳамчунин хабари пайвастани Убайдуллоҳ ибни Аббос ба Муовияро шунид ва аз сӯе сустӣ ва берағбатии ёрони хешро мушоҳида кард, дарёфт, ки танҳо бо иддае андак аз шиаёнаш, наметавонад муқобили лашкари анбӯҳи Шом муқовимат кунад.[128] Зайд ибни Ваҳби Ҷуҳанӣ нақл кардааст, ки Имом Ҳасан (а) дар муддати мудовои худ дар Мадоин ба ӯ гуфт: «ба Худо савганд, агар бо Муовия биҷангам, мардуми Ироқ гардани маро гирифта, ба ӯ таслим мекунанд. Ба Худо савганд, агар дар ҳоли иззат бо Муовия сулҳ кунам, беҳтар аст, ки дар асорат ба дасти ӯ кушта шавам, ё бар ман миннат гузорад ва аз куштанам сарфи назар кунад ва барои ҳамеша нанге бар Банӣ Ҳошим боқӣ бимонад!»[129]

Пешниҳоди сулҳ аз сӯи Муовия

Бинобар нақли Яъқубӣ аз ҷумлаи тарфандҳои Муовия барои он ки ҷангро ба сулҳ бикашонад, ин буд, ки касонеро байни сипоҳиёни Имом Ҳасан (а) фиристод, то овоза кунанд, ки Қайс ибни Саъд низ ба Муовия пайваста, ва аз сӯе касонеро байни сипоҳиёни Қайс фиристод, то овоза кунанд, ки Ҳасан ибни Алӣ, сулҳро пазируфтааст.[130] Ӯ ҳамчунин номаҳои кӯфиён дар эъломи фармонбардорӣ аз ӯро барои Ҳасан ибни Алӣ (а) фиристод ва ба ӯ пешниҳоди сулҳ дод ва шартҳое низ бар ӯҳдаи худ гузошт. Ба гуфтаи Шайхи Муфид, Имом Ҳасан (а) бо вуҷуди он ки ба Муовия эътимод надошт ва аз найранги ӯ огоҳ буд, чорае ҷуз пазириши сулҳ надид.[131] Дар гузориши Балозурӣ омадааст Муовия, варақи сафеду муҳршуда барои Ҳасан ибни Алӣ (а) фиристод, то ҳар шарте, ки мехоҳад дар он бинависад.[132] Имом Ҳасан (а) ки шароитро чунин дид, барои мардум сухан гуфт ва аз онон хост назарашонро дар мавриди ҷанг ё сулҳ бигӯянд. Мардум бо шиори «албақийя албақийя; البَقِيَّةُ البَقِيَّةُ» (яъне мо зиндагӣ кардан ва зинда монданро мехоҳем) дархости пазириш сулҳ карданд.[133] Ва бад-ин тартиб Имом Ҳасан (а) сулҳро пазируфт. Таърихи барқарории сулҳ, 25 рабиулаввал[134] ва дар бархе манобеъ, рабиулохар ё ҷамодиюлаввали[135] соли 41 ҳиҷрии қамарӣ сабт шудааст.

Мазмуни сулҳнома

Гузоришҳо дар бораи мафоди сулҳнома гуногун аст.[136] Аз ҷумла мафоде, ки дар манобеъ нақл шуда, ин аст, ки хилофат ба Муовия вогузор шавад ба ин шарт, ки бар асоси китоби Худо ва суннати Пайғамбар (с) ва сираи хулафои рошидин амал намояд ва барои худ ҷонишин таъйин накунад ва ҳамаи мардум аз ҷумла шиаёни Алӣ (а) дар амният бошанд.[137] Шайх Садуқ гуфтааст, ки Имом Ҳасан (а) ҳангоми вогузории хилофат ба Муовия, ба ин шарт бо ӯ байъат кард, ки ӯро амирулмуъмнин нахонад.[138]

Дар бархе манобеъ омадааст Имом Ҳасан (а) шарт кард, хилофат пас аз Муовия, ба ӯ вогузор шавад ва афзун бар он, Муовия панҷ миллион дирҳам ба ӯ бипардозад.[139] Ба гуфтаи Ҷаъфарӣ, ин ду шартро намояндаи Имом Ҳасан (а) дар моҷарои сулҳ қарор дод, вале Имом напазируфт ва таъкид кард, ки таъйини халифаи пас аз Муовия, бо шӯрои мусулмонон бошад ва дар мавриди шарти молӣ низ гуфт Муовия ҳақ надорад чунин тасарруфе дар байтулмоли мусулмонон кунад.[140] Бархе низ гуфтаанд шарти молиро худи Муовия ё намояндагони ӯ қарор дода буданд.[141]

Имом Ҳасан (а) бо вуҷуди канорагирӣ аз хилофат, ҳамчунон имоми шиаён ба шумор мерафт ва ҳатто шиаёне, ки ба сулҳи Имом эътироз доштанд, ҳаргиз имомати ӯро инкор накарданд ва ӯ то поёни умр, раис ва бузурги хонадони Пайғамбар буд.[142]

Вокунишҳо ва пайомадҳо

Имом Ҳасан (а):

Эй мардум! Агар аз машриқ то мағрибро бигардед, ҷуз ману бародарам касеро нахоҳед ёфт, ки ҷаддаш Расули Аллоҳ бошад. Ҳамоно Муъовия дар чизе (хилофат) ки ҳаққи ман аст, бо ман ба низоъ бархост ва ман барои маслиҳати уммат ва ҳифзи хуни мардум, аз он чашмпӯшӣ кардам.

Дар гузоришҳо омадааст пас аз сулҳи Имом Ҳасан, гурӯҳе аз шиаён ибрози таассуфу нохушнудӣ мекарданд[144] ва ҳатто иддае Имомро сарзаниш карда ӯро «музилл-ул-муъмнин» (хоркунандаи муъминон) хонданд.[145] Имом дар посухи пурсишҳову эътирозҳо, бар зарурати илтизом ба тасмими «Имом» таъкид кард ва иллати сулҳи худро ҳамон иллати сулҳи Ҳудайбия хонда, ҳикмати ин корро аз синхи ҳикмати корҳои Хизр (а) дар моҷарои ҳамсафар шудан бо Мусо (а) донист.[146]

Дар бисёре аз сарчашмаҳои таърихӣ омадааст, ки Муовия ба мафоди сулҳнома амал накард[147] ва бисёре аз шиаёни Имом Алӣ (а) аз ҷумла Ҳуҷр ибни Адиро[148] ба қатл расонд. Нақл шудааст Муовия пас аз сулҳ вориди Кӯфа шуда, барои мардум хутба хонду гуфт: ҳар шарте, ки кардам, пас мегирам ва ҳар ваъдае, ки додам зери по мегузорам.[149] Ҳамчунин гуфт: ман бо шумо наҷангидам, то намозу рӯзаву ҳаҷ анҷом диҳед, балки ҷангидам, то бар шумо ҳукмронӣ кунам.[150]

Даврони сукунат дар Мадина ва марҷаъияти динӣ

Ҳасан ибни Алӣ (а) пас аз сулҳ бо Муовия, бо вуҷуди дархости иддае аз шиаёнаш барои мондан дар Кӯфа, ба Мадина бозгашт[151] ва то поёни умр ҳамонҷо монд ва танҳо сафарҳое ба Макка[152] ва Шом[153] доштааст. Имом Ҳасани Муҷтабо (а) пас аз шаҳодати Имом Алӣ (а) ва ба васияти ӯ, мутаваллии авқоф ва садақоти он ҳазрат будааст. Бинобар нақли Кофӣ ин васият дар 10 ҷамодиюлаввали соли 37ҳ.қ., навишта шудааст.[154]

Марҷаъияти илмӣ

Гузоришҳое аз ҷаласоти пайвастаи Имом Ҳасан (а) дар Мадина барои таълим ва ҳидояти мардум вуҷуд дорад, аз ҷумла Ибни Саъд (ваф.230ҳ.қ.), Балозурӣ (ваф.279ҳ.қ.) ва Ибни Асокир (ваф.571ҳ.қ.) нақл кардаанд, ки Ҳасан ибни Алӣ намози субҳро дар Масҷид-ун-набӣ мехонд ва то тулӯъи офтоб ба ибодат мепардохт ва сипас бузургон ва ҳозирони дар масҷид назди ӯ менишастанд ва ба баҳсу гуфтугӯ мепардохтанд. Ӯ баъд аз пешин низ ҳамин барномаро доштааст.[155] Дар китоби ал-Фусул-ул-муҳимма низ омадааст Ҳасан ибни Алӣ дар масҷиди Пайғамбар менишаст ва мардум бар гирди ӯ ҳалқа зада, ӯ ба пурсишҳои онон посух мегуфт.[156] Дар айни ҳол ба гуфтаи Маҳдии Пешвоӣ, Ҳасан ибни Алӣ (а) дар ин давра бо навъе инзивои нохоста ва ҳамчунин бетаваҷҷуҳии мардум рӯбарӯ будааст, ки дар ба инҳироф рафтани ахлоқии ҷомеъаи он рӯз нақш дошт.[157] Аллома Теҳронӣ муътақид аст, ки даврони имомати Имоми Муҷтабо (а) ва Имом Ҳусайн (а) чун аз сахттарину ториктарини давраҳо ба воситаи ҳукумати золимонаи Банӣ Умайя буда ва бо тавваҷуҳ ба тӯли муддати ҳаёти ин ду ва низ муддати имомату вилояташон бояд ба таври табиъӣ ҳазорон ҳадис, хутба ва мавъиза дар тафсири Қуръон дар даст бошад, вале хутбаҳо ва мавъизаҳо ва калимоти онон ниҳоят мухтасар ва кам андар кам аст.[158]

Ҷойгоҳи иҷтимоӣ

Аз ахбори таърихӣ бармеояд, ки Имом Ҳасан (а) дорои ҷойгоҳи иҷтимоии хос будааст. Бинобар гузориши Ибни Саъд (ваф.230ҳ.қ.) вақте мардум дар маросими ҳаҷ, Ҳасан ибни Алиро медиданд, барои табаррук ҷустан ба тарафи ӯ ҳуҷум мебурданд, то ҷое, ки Ҳусайн ибни Алӣ (а) ба кумаки чанд нафари дигар, ҷамъиятро аз ӯ дур мекарданд.[159] Ҳамчунин нақл шуда, ки Ибни Аббос бо вуҷуди он ки аз бузургони асҳоб буд[160] ва аз назари синну сол низ бузургтар аз Имом Ҳасан (а) буд, ҳангоми савор шудани Имом Ҳасан (а) бар асб, лиҷоми маркабро барои ӯ мегирифт.[161]

Дахолат накардан дар умури сиёсӣ ва ҳамкорӣ накардан бо Муовия

Гуфтаанд пас аз хуруҷи Имом Ҳасан (а) аз Кӯфа, гурӯҳе аз хавориҷ дар Нухайла ҷамъ шуданд то ба ҷанги Муовия бираванд. Муовия номае ба Ҳасан ибни Алӣ навишт ва аз ӯ хост баргардад ва бо онҳо биҷангад. Имом напазируфт ва дар посухи ӯ навишт: агар мехостам бо касе аз аҳли қибла биҷангам, бо ту меҷангидам.[162]

Дар бархе ривоёт омадааст, ки Имом Ҳасани Муҷтабо (а) бо вуҷуди ҳамроҳӣ накардан бо Муовия ва эътироз ба иқдомоти ӯ, ҳадяҳои ӯро мепазируфт.[163] Маблағе, ки Муовия дар канори ҳадоёи дигар барои ӯ мефиристодро солона як миллион дирҳам[164] ё сад ҳазор динор[165] гуфтаанд. Аз бархе нақлҳо бармеояд, ки ӯ гоҳ қарзҳои худро мепардохт ва бақияро байни хешон ва зердастони худ тақсим мекард[166] ва гоҳ ҳамаи он ҳадоёро ба дигарон мебахшид.[167] Ахборе низ вуҷуд дорад, ки Ҳасан ибни Алӣ (а) дар мавориде ҳадоёи Муовияро намепазируфтааст.[168] Ин гуна ахбор, вокунишҳо ва тардидҳоеро дар пай дошта[169] ва аз ҷумла дар манзари каломӣ, баҳсҳое, перомуни он матраҳ шудааст. Барои намуна Сайид Муртазо дарёфти молу пул аз Муовияро барои Имом Ҳасан (а) ҷоиз ва балки воҷиб шуморида ва онро аз ин боб дониста, ки бояд амволи ҳокиме, ки бо истифода аз қуввату зур бар уммат ҳукмфармо шуда, гирифта шавад.[170]

Бархӯрди умавиён

Гузоришҳое аз бархӯрди номуносиби умавиён бо Имом Ҳасан (а) вуҷуд дорад.[171] Ҳамчунин дар китоби Эҳтиҷоҷ, мунозироте байни Имом Ҳасан (а) ва Муовияву атрофиёнаш нақл шудааст. Ӯ дар ин мунозирот аз ҷойгоҳи Аҳли Байт дифоъ карда ва моҳияти душманони худро нишон додааст.[172] Аз ҷумла, бинобар гузорише, ки дар Эҳтиҷоҷ нақл шудааст, дар маҷлисе, ки ҳомиёни ҳукумати Муовия монанди Амр ибни Усмон, Амр ибни Ос, Утба ибни Абисуфён, Валид ибни Уқба ва Муғайра ибни Шуъба дар ҳузури Муовия буданд, Имоми Муҷтабо (а) бо истинод ба оёти Қуръон ва ривоёт ва гузоришҳои таърихӣ ононро маҳкум кард ва ҳаққу ҷойгоҳи Имом Алӣ ва Аҳли Байтро чунон баён карду фаҳмонд, ки пешгӯии Муовия пеш аз баргузории маҷлиси мунозира (бар рӯсиёҳӣ, расвоӣ ва маҳкумияти мутолибакунандагони мунозира) таҳаққуқ пайдо кард.[173]

Шаҳодат ва моҷарои ҷаноза

Имом Ҳасан (а) дар бистари шаҳодат, нусхаи «Ҳадиқат-ус-суадо» дар қарни 16 мелодӣ

Дар бисёре аз манобеи шиа ва аҳли суннат омадааст, ки Имом Ҳасан (а) бо хӯрондани заҳр ба шаҳодат расид.[174] Тибқи бархе гузоришҳо, ӯро чанд бор масмум карда буданд, аммо аз марг наҷот ёфта буд.[175] Дар мавриди масмумияти охир, ки ба шаҳодати он ҳазрат анҷомид, Шайх Муфид гуфтааст, Муовия вақте тасмим гирифт барои вилоятъаҳдии писараш Язид байъат бигирад, сад ҳазор дирҳам барои Ҷаъда духтари Ашъас ибни Қайс (ҳамсари Имом Ҳасан (а)) фиристод ва ба ӯ ваъда дод, ки агар шавҳарашро масмум кунад, ӯро ба издивоҷи Язид дархоҳад овард.[176] Номи Ҷаъда ба унвони қотили Ҳасан ибни Алӣ (а) дар манобеи аҳли суннат низ омадааст.[177] Маделунг муътақид аст масъалаи ҷонишинии Муовия ва талоши ӯ барои вилоятъаҳдии Язид, ривоёти масмум шудани Имом Ҳасан бо фармони Муовия ва ба дасти Ҷаъдаро таъйид мекунад.[178] Гузоришҳои дигаре, Ҳинд (яке аз ҳамсарони Имом Ҳасан (а))[179] ё яке аз ходимони ӯро[180] омили масмум кардани ӯ донистаанд. Гуфтаанд Ҳасан ибни Алӣ (а) 3 рӯз[181] ё 40 рӯз[182] ё ду моҳ[183] пас аз масмум шудан ба шаҳодат расид.

Нақл шудааст, пас аз шаҳодати Имом Ҳасани Муҷтабо (а), шаҳри Мадина якпорча шевану гиря шуд.[184] Низ гуфтаанд ҳангоми хоксупорӣ, қабристони Бақиъ пур аз ҷамъият шуд ва то ҳафт рӯз бозорҳо баста буд.[185] Аз бархе манобеи аҳли суннат нақл шудааст, ки нахустин хорӣ барои араб, даргузашти Ҳасан ибни Алӣ (а) буд.[186]

Ҷилавгирӣ аз дафн шудан дар канори Пайғамбар

Дар бархе манобеъ омадааст Имом Ҳасан (а) ба бародараш васият кард, ки ӯро пас аз даргузашт, канори қабри ҷаддаш Расули Худо (с) дафн кунад.[187] Бинобар нақле, Ҳасан ибни Алӣ хостаи худро бо Оиша дар миён гузошта ва ӯ низ мувофиқат карда буд.[188] Бинобар ривояти китоби «Ансоб-ул-ашроф» вақте Марвон ибни Ҳакам аз ин васият бохабар шуд, ба Муовия гузориш дод ва Муовия аз ӯ хост, ба шиддат аз ин кор ҷилавгирӣ кунад.[189]

Дар гузориши Шайхи Муфид (ваф.413ҳ.қ.) ва Табарсӣ (ваф.548ҳ.қ.) ва Ибни Шаҳрошуб (ваф.588ҳ.қ.) омадааст Имом Ҳасани Муҷтабо (а) васият кард, ки тобути ӯро барои таҷдиди аҳд, назди қабри Пайғамбар (с) бибаранд ва сипас канори қабри ҷаддааш Фотима бинти Асад дафн кунанд.[190] Дар ин нақлҳо омадааст, ки Ҳасан ибни Алӣ суфориш кард, ки ҳангоми ҷаноза ва дафни ӯ аз ҳаргуна даргирӣ парҳез шавад,[191] то мабодо хуне рехта шавад.[192]

Вақте Банӣ Ҳошим, тобути Имом Ҳасани Муҷтабо (а)-ро ба тарафи қабри Пайғамбар (с) бурданд, Марвон ҳамроҳи иддае аз Банӣ Умайя, силоҳ ба даст гирифтанд ва роҳро бастанд, то аз дафн шудани ӯ канори қабри Пайғамбар (с) ҷилавгирӣ кунанд.[193] Абулфараҷи Исфаҳонӣ (ваф.356ҳ.қ.) овардааст, ки Оиша савор бар астаре шуд ва Марвону Банӣ Умайяро ба ёрӣ талабид.[194] Дар гузориши Балозурӣ омадааст вақте Оиша дид низоъ рух дода ва наздик аст ба хунрезӣ бианҷомад, гуфт: хона, хонаи ман аст ва иҷоза намедиҳам касе дар он дафн шавад.[195] Ибни Аббос ба Марвон, ки мусаллаҳ ва ба манзури фитна ҳозир шуда буд, гуфт мо қасд надорем Имом Ҳасан (а)-ро канори Пайғамбар (с) ба хок бисупорем, фақат қасди таҷдиди аҳд ва видоъ дорем, вале агар Имом васият карда буд, ки ӯро канори Пайғамбар дафн кунем, ин корро мекардем ва касе наметавонист монеъи мо шавад. Ибни Аббос пас аз он низ бо киноя ишорае ба ҳузури Оиша дар ҷанги Ҷамал карду бо киноя ӯро мазаммат кард.[196]

Намое аз қубури аиммаи Бақиъ баъди тахриб

Ҳамчунин нақл шудааст, ки Марвон гуфт намепазирем, ки Усмон дар охири шаҳр дафн шуда бошад, вале Ҳасан ибни Алиро канори Пайғамбар дафн кунед.[197] Наздик буд байни Банӣ Ҳошим ва Банӣ Умайя даргирӣ рух диҳад,[198] вале Имом Ҳусайн (а) бинобар васияти бародараш, аз даргирӣ ҷилавгирӣ кард. Пайкари Ҳасан ибни Алиро ба Бақиъ бурданд ва канори қабри бибияш Фотима бинти Асад ба хок супурданд.[199]

Дар гузориши Ибни Шаҳрошуб омадааст Банӣ Умайя, ба самти ҷасади Имом Ҳасани Муҷтабо (а) тир партоб карданд. Тибқи ин нақл, 70 тир аз ҷасади беҷони Ҳасан ибни Алӣ (а) берун кашиданд.[200]

Санаи шаҳодат

Манобеи таърихӣ, соли шаҳодати Имом Ҳасан (а)-ро ба ихтилоф, 49 ё 50 ё 51 ҳиҷрӣ зикр кардаанд.[201] Нақлҳои дигаре низ вуҷуд дорад.[202] Бархе пажӯҳишгарон бо истинод ба қароине, соли 50 ҳиҷриро дуруст донистаанд.[203]

Висоли Шерозӣ:
Дар тоб рафту ташт талаб карду нола кард,
В-он таштро зи хуни ҷигар дашти лола кард.
Хуне, ки хӯрд дар ҳама умр аз гулӯ бирехт,
Худро тиҳӣ зи хуни дили чандсола кард.


Дар мавриди моҳи вуқуъи он, манобеи шиа, моҳи сафар[205] ва аксари манобеи аҳли суннат, моҳи рабиулаввалро[206] гузориш додаанд.[207] Рӯзи шаҳодат низ дар манобеи шиъӣ гуногун нақл шудааст: бисёре ҳамчун Шайхи Муфид[208] ва Шайхи Тӯсӣ[209] (ваф.460ҳ.қ.) ва Табарсӣ[210] (ваф.548ҳ.қ.) ва Ибни Шаҳрошуб[211] (ваф.588ҳ.қ.), рӯзи 28 сафарро зикр кардаанд. Дар муқобил, Шаҳиди Аввал (ваф.786ҳ.қ.) рӯзи 7 сафар[212] ва Кулайнӣ[213] рӯзи охири сафарро зикр кардааст. Ядуллоҳи Муқаддасӣ бо таҳқиқ дар мавриди санади ақволи мухталиф, қавли 28 сафарро муътабар донистааст.[214]

Дар Эрон, рӯзи 28 сафар ба унвони реҳлати Пайғамбар (с) ва шаҳодати Имом Ҳасани Муҷтабо (а) таътили расмӣ аст ва мардум ба азодорӣ мепардозанд, вале дар бархе аз кишварҳо аз ҷумла Ироқ, рӯзи 7 сафар барои Имом Ҳасан (а) азодорӣ мешавад.[215] Дар ҳавзаи илмияи Наҷаф аз замонҳои дур, 7 сафарро рӯзи шаҳодат медонистаанд ва дар ҳавзаи илмияи Қум низ аз замони Шайх Абдукарими Ҳоирӣ, ин рӯз барои иқомаи азо таътил будааст.[216]

Бо тавваҷуҳ ба ихтилоф дар таърихи шаҳодати Ҳасан ибни Алӣ (а), синни ӯро дар ҳангоми шаҳодат 46[217] ё 47[218] ё 48[219] сол донистаанд.

Фазоил ва вижагиҳо

Ба гуфтаи Яъқубӣ (ваф.292ҳ.қ.), Ҳасан ибни Алӣ (а) аз назари зоҳирӣ ва рафторӣ, монандтарин кас ба Расули Худо (с) буд.[220] Ӯ миёнқод буду риши паҳн дошт[221] ва ба ранги сиёҳ хазоб мекард.[222] Фазоили фардӣ ва иҷтимоии ӯ дар манобеи исломӣ гузориш шудааст:

Фазоили фардӣ

Дар заминаи хусусиятҳои фардии Ҳасан ибни Алӣ ривоятҳое дар манобеъ омадааст:

Пайғамбар (с) ӯро бисёр дӯст медошт

Ривоёти фаровоне аз муҳаббати Расули Худо (с) ба набераи худ Ҳасан ибни Алӣ (а) вуҷуд дорад. Нақл шуда, ки Пайғамбар (с) дар ҳоле ки Ҳасан (а)-ро бар дӯши худ ҳамл мекард, мегуфт: Худоё, ман ӯро дӯст медорам, пас Ту низ ӯро дӯст бидор![223] Гоҳ ки Пайғамбар (с) дар намози ҷамоат ба саҷда мерафт, ӯ бар пушти эшон савор мешуд ва Пайғамбар сар аз саҷда барнамедошт то ӯ поин ояд ва вақте асҳоб аз иллати тӯлонӣ шудани саҷда мепурсиданд, мегуфт мехостам ба дилхоҳи худ поин ояд.[224]

Дар Фароид-ус-симтайн омадааст, ки Пайғамбар (с) дар бораи ӯ фармуд: Ӯ сарвари ҷавонони биҳишт ва ҳуҷҷати Худо бар уммат аст... ҳар касе аз ӯ пайравӣ кунад, аз ман аст ва ҳар касе аз ӯ сарпечӣ кунад, аз ман нест.[225]

Чанд оят аз Қуръон дар бораи ӯст

Ҳасан ибни Алӣ (а) ҷузви Аҳли Байти Пайғамбар (с) аст, ки ба гуфтаи муффасирон, оёте аз Қуръон дар бораи онон нозил шудааст, аз ҷумла ояти Итъом, ки бинобар ривоёти шиа ва аҳли суннат, дар бораи Аҳли Байт нозил шуда ва яке аз фазоили онон ба шумор меояд.[226] Ҳамчунин бисёре аз муффасирон бо истинод ба ривоёте гуфтаанд, ки шаъни нузули ояти Маваддат, Аҳли Байти Пайғамбар (с) ҳастанд.[227] Ин оят, музди рисолати Пайғамбарро маваддати Аҳли Байт донистааст. Дар ояти Мубоҳала низ, ки дар моҷарои мубоҳалаи Пайғамбар бо масеҳиёни Наҷрон нозил шуд, Имом Ҳасан (а) ва бародараш, мисдоқи калимаи «абноано; اَبناءنا» муаррифӣ шудаанд.[228]

Ҳамчунин ояти Татҳир дар мавриди асҳоби Кисо нозил шуда, ки Имом Ҳасани Муҷтабо (а) яке аз онон будааст. Ба ин оят барои исботи исмати Аҳли Байт истидлол шудааст.[229]

Ибодат ва иртибот бо Худо

Имом ҳангоми таҳорат ва омода шудан барои намоз, тамоми поҳояш ларзида ва рангаш зард мешуд, дар ин бора аз ҳазрат суол карданд, фармуд: барои касе ки дар муқобили Парвардигораш истода, сазовор аст рангаш парида ва поҳояш биларзанд.[230] Абухайсама гӯяд: Имом Ҳасан алайҳиссалом вақте ба намоз меистод, беҳтарин либосҳояшро мепӯшид, суол шуд, чаро беҳтарин либосҳоятро мепӯшӣ? фармуд: Худованд зебост ва зебоиро дӯст медорад ва ман дӯст медорам, ки беҳтарин либосамро бипӯшам ва ва худамро барои Парвардигорам биороям.[231] Аз Имом Саҷҷод (а) ривоят шудааст, ки Имом Ҳасан дар ҳеҷ ҳоле дида нашуд, магар ин ки Худои Субҳонро ёд мекард.[232]

Чандин бор пиёда ба ҳаҷ рафт

Имом Ҳасани Муҷтабо (а) борҳо пиёда ба ҳаҷ рафт ва аз ӯ нақл шудааст, ки мегуфт аз Парвардигорам шарм медорам, ки Ӯро мулоқот кунам, вале ба сӯи хонаи Ӯ гом бар надошта бошам.[233] Гуфтаанд ӯ 15[234] ё 20[235] ё 25[236] бор пиёда ба ҳаҷ рафт, дар ҳоле ки беҳтарин шутурон ба дунболи ӯ дар ҳаракат буданд.[237]

Фазоили иҷтимоӣ

Дар манобеъ ба хусусиятҳои иҷтимоии ӯ низ пардохта шудааст:

Бурдбории ӯро сутудаанд

Дар манобеи исломӣ гузоришҳое дар бораи бурдбории ӯ омада ва ӯро «ҳалим» хондаанд.[238] Дар бархе манобеи аҳли суннат омадааст Марвон ибни Ҳакам, ки бо ӯ душманӣ меварзид ва монеъ аз дафни ӯ канори Пайғамбар шуд, дар ташйиъи ҷанозааш ширкат кард ва зери тобутро гирифт. Вақте ба ӯ эътироз шуд, ки ту Ҳасан ибни Алиро дар замони ҳаёташ меозурдӣ, гуфт ман касеро меозурдам, ки бурдбориаш ҳамсанги кӯҳҳо буд.[239] Нақл шудааст, ки марди шомие Имом Ҳасан (а)-ро дид ва шурӯъ кард ба носазогӯӣ. Имом Ҳасани Муҷтабо (а) пас аз он ки он мард сокит шуд, ба ӯ салом кард ва бо лабханд гуфт: гуё дар ин шаҳр, ғариб ҳастӣ. Сипас ба ӯ гуфт ҳар ниёзе, ки дошта бошӣ, мо бароварда мекунем. Он мард гиристу гуфт Худо беҳтар медонад рисолаташро куҷо қарор диҳад.[240] Дар салавоти мансуб ба Хоҷа Насируддини Тӯсӣ низ, ки вижагиҳои Имом Маҳдӣ (а)-ро баршумурда, ӯро баҳраманд аз ҳилми Имом Ҳасан (а) донистааст. [ниёзманди манбаъ]

Ба бахшандагӣ дар роҳи Худо ва кумак ба мардум шуҳрат дошт

Манобеи исломӣ, Имоми дуввуми шиаёнро фарде бахшанда ва кушодадаст муаррифӣ карда ва ӯро «карим», «сахӣ» ва «ҷавод» хондаанд.[241] Нақл шудааст, ки ӯ, ду бор ҳамаи дороияшро дар роҳи Худо бахшид ва се бор низ амволашро ду қисмат кард: ниме барои худ ва ниме барои ниёзмандон.[242] Дар Маноқиби Ибни Шаҳрошуб омадааст дар сафари Имом Ҳасан (а) ба Шом, Муовия борномае аз амволи фаровоне ба ӯ тақдим кард. Вақте аз назди Муовия берун омад, хидматкоре кафши ӯро таъмир кард, Имом он борномаро ба ӯ бахшид.[243] Низ гуфтаанд рӯзе Имом Ҳасан (а) шунид, марде дуо мекунад, ки Худо ба ӯ даҳ ҳазор дирҳам бидиҳад. Пас ба хона рафт ва он маблағро барои ӯ фиристод.[244] Гуфтаанд ба хотири ҳамин бахшандагии фаровон, ӯро «карими Аҳли Байт» лақаб додаанд,[245] вале чунин таъбире дар ривоёт вуҷуд надорад.

Ҳамчунин гузоришҳое аз кумак кардани ӯ ба мардум вуҷуд дорад, ҳатто нақл шудааст, ки эътикоф ва тавофро нимакора раҳо мекард, то ниёзи дигаронро бароварда кунад ва далели ин корро ҳадисе аз Пайғамбар (с) бармешумурд, ки ҳар касе ҳоҷате аз бародари муъминашро бароварда кунад, монанди касе аст, ки солиёни дароз ба ибодат машғул будааст.[246]

Дар бораи ибодати ӯ гуфтаанд:

Ҳангоме, ки таҳорат мегирифт, мафосили ӯ ба ларза меафтод ва ранги чеҳрааш зард мешуд... ва чун ба дари масҷид мерасид, мегуфт: эй Некӯкор! хатокоре ба даргоҳи Ту омада, пас бадиҳоямро бо хубиҳоят нодида бигир!


Бо зердастон бо фурутанӣ бархӯрд мекард

Гуфтаанд рӯзе гузараш ба тиҳидастоне афтод, ки тиккаҳои нон мехӯрданд. Вақте ӯро диданд даъваташ карданд, то бо онон ҳамсуфра шавад. Ӯ аз асб фаромада, ҳамроҳи онон нон хӯрд ва ҳамагӣ сер шуданд. Сипас ононро ба меҳмонии худ даъват кард ва ба онон ғизо ва либос бахшид.[248] Низ ривоят шудааст хидматкораш хатое кард, ки сазовори муҷозот буд. Он хидматкор ба Имом Ҳасан (а) гуфт: “و العافین عن الناس” Ҳасан ибни Алӣ (а) гуфт: аз ту гузаштам. Хидматкор идома дод: “و الله یحب المحسنین” Имом Ҳасани Муҷтабо (а) фармуд: ту дар роҳи Худо озод ҳастӣ ва ду баробари дастмузде, ки ба ту медодам, ба ту мебахшам.[249]

Мероси маънавӣ

Маҷмуъаи суханони Ҳасан ибни Алӣ (а) дар китоби Муснад-ул-имом-ил-Муҷтабо гирдоварӣ шудааст.

Маҷмуи ривоёти нақлшуда аз ӯ дар заминаҳои гуногунро наздик ба 250 ҳадис баршумурдаанд.[250] Бахше аз ин ривоёт, марбут ба худи Имом Ҳасан (а) аст ва бахшеро ӯ аз Расули Худо (с) ва Имом Алӣ (а) ва Фотимаи Заҳро (с) ривоят кардааст.[251]

Дар китоби Муснад-ул-имом-ил-Муҷтабо (а) суханон ва номаҳои нақлшуда аз Ҳасан ибни Алӣ гирдоварӣ шудааст. Ин суханон дар қолаби хутба, мавъиза, гуфтугӯ, дуо, мунозира ва масоили эътиқодӣ ва фиқҳӣ, ҳамроҳ бо санад зикр шудааст.[252] Дар китоби Балоғат-ул-имом-ил-Ҳасан низ ин ривоёт ҳамроҳ бо ашъори мансуб ба Имоми Муҷтабо (а) гирдоварӣ шудааст.

Аҳмадии Миёнаҷӣ дар китоби Макотиб-ул-аимма, 15 нома аз Ҳасан ибни Алӣ (а) баршумурда, ки аз ин теъдод, 6 нома ба Муовия, 3 нома ба Зиёд ибни Абиҳ, як нома ба аҳли Кӯфа ва як нома барои Ҳасани Басрӣ аст.[253] Миёнаҷӣ ҳамчунин 7 васият аз Имом Ҳасан (а) ба Имом Ҳусайн (а), Муҳаммади Ҳанафия, Қосим ибни Ҳасан ва Ҷунода ибни Абиумайя ҷамъоварӣ кардааст.[254]

Азизуллоҳ Уторидӣ номи 138 нафар аз касоне, ки аз Имоми Муҷтабо (а) ривоят кардаанд, ҷамъоварӣ кардааст.[255] Шайхи Тӯсӣ низ 41 нафарро ба унвони асҳоби ӯ ном бурдааст.[256]

Аз суханони ӯст:
  • Касе ки ақл надошта бошад, адаб надорад, ва ҷавонмардӣ надорад касе ки ҳиммат надошта бошад. Ва ҳаё нест барои касе ки дин надорад, асли ақл, муоширати некӯ бо мардум аст, ба василаи ақл инсон ба тамоми ҳар ду ҷаҳон мерасад ва ҳар ки ақл надошта бошад, аз тамоми ҳар ду ҷаҳон маҳрум аст.[257]
  • Бо мардум чунон рафтор кун, ки мехоҳӣ бо ту рафтор кунанд![258]
  • Бо касе бародарӣ макун, магар он ки бидонӣ аз куҷо меояд ва ба куҷо меравад.[259]
  • Ҳар касе пеш аз салом кардан сухан гуфт, посухашро надиҳед.[260]
  • Дар посухи марде, ки аз фосилаи байни ҳаққу ботил пурсид, фармуд: чаҳор ангушт: он чи бо чашмонат дидӣ ҳақ аст ва чи басо бо гӯшҳоя ботилҳои бисёре бишунавӣ.[261]

Дар фарҳанг ва ҳунар

Ҷойгоҳи Имоми дувуми шиаён дар арсаҳои фарҳангӣ аз ҷумла маросимҳои оинӣ ва осори ҳунарӣ гиромӣ дошта мешавад:

Суфраи Имом Ҳасан (а)

Яке аз оинҳои мазҳабӣ дар Эрон, суфраи Имом Ҳасан (а) аст, ки дар он, барои гирифтани ҳоҷат, назрӣ дода мешавад. Пешинаи ин суфраро қабл аз асри Сафавия донистаанд. Ранги ашёи мавҷуд дар ин суфра, бояд сабз бошад ва дар канори он, равзаи Имом Ҳасан (а) хонда мешавад. Дар ин суфра, ки бештар байни бонувон ривоҷ дорад, гузашта аз хӯрокиҳои содаю мутанаввеъ, маъмулан Қуръон, шамъ, ҷойнамоз ва тасбеҳ низ гузошта мешавад.[262]

Конгресси Сибт-ун-набӣ

Конгресси байналмилалии Сибт-ун-набӣ дар тирамоҳи 1393 ҳиҷрии шамсӣ аз сӯи Маҷмаъи ҷаҳонии Аҳли Байт ва чанд созмони дигар дар Теҳрон баргузор шуд. Дар ин конгресс аз ҳудуди 130 мақолаи дарёфтӣ, 70 мақола барои чоп, интихоб шуд.[263]

Сериали Танҳотарин сардор

Сериали Танҳотарин сардор, ки дар соли 1375 ҳ.ш., аз шабакаи якуми садову симои Ҷумҳурии исломии Эрон пахш шуд, зиндагии Имом Ҳасан (а) ва моҷарои сулҳ бо Муовия ва шароити ҷомеъаи исломӣ ва шиаён дар давраи ҳаёт ва андаке пас аз шаҳодати вайро ба тасвир кашидааст.[264]

Мақолоти конгресси Сибт-ун-набӣ дар се ҷилд ба чоп расидааст.

Китобшиносӣ

Навиштори аслӣ: Феҳристи китобҳо дар бораи Имом Ҳасан (а)

Дар бораи Имом Ҳасан (а) китобҳо ва мақолоти бисёре мунташир шудааст. Дар мақолоте, ки бо мавзуи «Китобшиносии Имом Муҷтабо (а)» нигошта шудаанд, ҳудуди 130 китоби чоппӣ ва хаттӣ ба забонҳои форсӣ, арабӣ, туркӣ ва урду ном бурда шудааст.[265]

Бархе аз муҳимтарини ин осор иборатанд аз:

  • Ахбор-ул-Ҳасан ибни Алӣ, навиштаи Сулаймон ибни Аҳмади Табаронӣ‏ (ваф.360ҳ.қ.)
  • ал-Ҳайт-ус-сиёсияту ли-л-Имом-ил-Ҳасан, навиштаи Ҷаъфар Муртазо Омилӣ
  • Ҳаёт-ул-Имом-ил-Ҳасан ибни Алӣ, навиштаи Боқиршарифи Қарашӣ
  • Сулҳ-ул-Ҳасан, навиштаи Розӣ Оли Ёсин, ки Оятуллоҳ Сайид Алии Хоманаӣ онро дар соли 1348 ҳ.ш., ба «Сулҳи Имом Ҳасан (а): пуршукӯҳтарин нармиши қаҳрамононаи таърих» ба забони форсӣ тарҷума кардааст.[266]
  • Зиндагонии Имом Ҳасан, навиштаи Ҳошими Расулии Маҳаллотӣ
  • ал-Ҳасан ибни Алӣ диросатун ва таҳлилун, навиштаи Комил Сулаймон
  • ал-Имом-ул-Ҳасан ва наҳҷ-ул-бино-ил-иҷтимоъӣ, навиштаи Ҳасан Мусо ас-Саффор
  • Ҳалиму Аҳл-ил-Байт, навиштаи Мусо Муҳаммад Алӣ
  • ал-Имом-ул-Муҷтабо (а) муҳҷату қалб-ил-Мустафо (с)» навиштаи Аҳмад Раҳмонии Ҳамадонӣ ва тарҷумаи ва талхиси Ҳусайн Устодвалӣ, нашри Мунир 1392 ҳ.ш.
  • Фарҳанги ҷомеъи суханони Имом Ҳасани Муҷтабо (а) тадвини гурӯҳи ҳадиси пажӯҳишкадаи Боқир-ул-ъулум (а) ва тарҷумаи Алӣ Муаййидӣ.
  • Ҳамчунин маҷмуъаи мақолоти баргузида дар «конгресси сибт-ун-набӣ» дар се ҷилд ба чоп расида аст.
  • Ҳақоиқи пинҳон: пажӯҳише дар зиндагонии сиёсии Имом Ҳасани Муҷтабо (а) навиштаи Аҳмади Замонӣ, ношир: Бустони китоби Қум, чопи ҳаштум 1394 ҳ.ш.

Ҷусторҳои вобаста

Эзоҳ

  1. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.5
  2. ↑ Ибни Абдулбар, ал-Истиъоб фи маърифат-ил-асҳоб, 1412 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.383
  3. ↑ Ибни Ҳанбал, ал-Муснад, Дору содир, ҷ.1, саҳ.98, 118; Кулайнӣ, ал-Кофӣ, Бейрут, 1401, ҷ.6, саҳ.33-34.
  4. ↑ Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.397; Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.244
  5. ↑ Ибни Манзур, Лисон-ул-араб, 1414 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.393; Зубайдӣ, Тоҷ-ул-арус, 1414 ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.4
  6. ↑ Ибни Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.171
  7. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1968 м, ҷ.6, саҳ.357; Ибни Асир, Усуд-ул-ғоба, Бейрут, ҷ.2, саҳ.10
  8. ↑ Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.29; Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.44, саҳ.35
  9. ↑ Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.29
  10. ↑ Ибни Саббоғи Моликӣ, ал-Фусул-ул-муҳимма, 1422 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.759
  11. ↑ Қундузӣ, Янобиъ-ул-маваддат, 1422 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.148
  12. ↑ Ибни Асир, Усуд-ул-ғоба, 1409 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.490
  13. ↑ Рейшаҳрӣ, Донишномаи Имом Ҳусайн, 1388 ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.474 - 477
  14. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.15
  15. ↑ Кулайнӣ, Кофӣ, ҷ.1, 1362 ҳ.ш., саҳ.297 - 300
  16. ↑ Кулайнӣ, Кофӣ, ҷ.1, 1362ҳ.ш., саҳ.298
  17. ↑ Кулайнӣ, Кофӣ, ҷ.1, 1362 ҳ.ш., саҳ.298
  18. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.7 ва 30
  19. ↑ Шайх Садуқ, Камол-уд-дин ва тамом-ун-неъмат, 1395 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.253
  20. ↑ Табарсӣ, Эълом-ул-варо, 1417 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.407; Шуштарӣ, Эҳқоқ-ул-ҳақ, 1409 ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.482
  21. ↑ Шайхи Муфид, ал-Иршод, 1413ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.3; Ирбилӣ, Кашф-ул-ғуммати фи маърифаи-ил-аимма, 1421ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.80; Хатиби Бағдодӣ, Таърихи Бағдод, 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.141; Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.537
  22. ↑ Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1401, ҷ.1, саҳ.461; Шайх Тӯсӣ, Таҳзиб-ул-аҳком, 1390 ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.39
  23. ↑ Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.5; Шайх Тӯсӣ, Таҳзиб-ул-аҳком, 1390 ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.40
  24. ↑ Ибни Ҳанбал, Муснад, Дору содир, ҷ.6, саҳ.391; Тирмизӣ, Сунан-ут-Тирмизӣ, 1403 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.36; Ибни Бобавайҳ, Алӣ ибни Ҳусайн, ал-Имомату ва-т-табсирату мин-ал-ҳияра, 1363 ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.42
  25. ↑ Насоӣ, Сунан-ун-Насоӣ, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, ҷ.4, саҳ.166; Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1401, ҷ.6, саҳ.32 – 33; Ҳокими Нишобурӣ, ал-Мустадраку ала-с-саҳеҳайн, 1406 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.237
  26. ↑ Ибни Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, ҷ.13, саҳ.170
  27. ↑ Ҳокими Нишобурӣ, ал-Мустадраку ала-с-саҳеҳайн, 1406 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.165
  28. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.239 – 244; Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.39, саҳ.63
  29. ↑ Қарашӣ, Ҳаёт-ул-имом-ил-Ҳусайн, 1413 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.52 - 53
  30. ↑ Маҳдавии Домғонӣ, «Ҳасан ибни Алӣ, Имом», саҳ.304
  31. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418, ҷ.10, саҳ.369
  32. ↑ Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.43, саҳ.261 – 317; Тирмизӣ, Сунани Тирмизӣ, 1403 ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.323 – 322; Аҳмад ибни Ҳанбал, ал-Муснад, Дору содир, ҷ.5, саҳ.354; Ибни Ҳибон, Саҳиҳу Ибни Ҳибон, 1993 м, ҷ.13, саҳ.402; Ҳокими Нишобурӣ, ал-Мустадрак, 1406 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.287
  33. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1968, ҷ.6, саҳ.406-407; Шайх Садуқ, Уюну ахбор-ир-Ризо, 1363 ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.85; Шайхи Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.168
  34. ↑ Омилӣ, ас-Саҳеҳ мин-ас-сират-ин-набий-ил-аъзам, 1426 ҳ.қ., ҷ.21, саҳ.116
  35. ↑ Замахшарӣ, ал-Кашшоф, 1415 ҳ.қ., зери ояти 61 Оли Имрон; Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1405 ҳ.қ., зери ояти 61 сураи Оли Имрон; Аҳмад ибни Ҳанбал, Дорусодир, Муснади Аҳмад, ҷ.1, саҳ.331; Ибни Касир, Тафсир-ул-Қуръон, 1419 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.799; Шавконӣ, Фатҳ-ул-қадир, Алими алктб, ҷ.4, саҳ.279
  36. ↑ Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.7
  37. ↑ Сулайм ибни Қайс, китоби Сулайм ибни Қайси Ҳилоли‏, 1405 ҳ.қ., саҳ.665 ва 918
  38. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.26 – 27; Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.300
  39. ↑ Ибни Қутайба, ал-Имомату ва-с-сиёсат, 1410 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.42
  40. ↑ Ибни Халдун, ал-Ибар, 1401 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.573 - 574
  41. ↑ Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.269
  42. ↑ Ҷаъфар Муртазо, ал-Ҳаёт-ус-сиёсия ли-л-Имом-ил-Ҳасан, Дор-ус-сира, саҳ.158
  43. ↑ «ḤASAN B. ʿALI B. ABI ṬĀLEB» iranicaonline
  44. ↑ Ибни Абдурабиҳ, ал-Иқд-ул-фарид, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, ҷ.5, саҳ.58 - 59
  45. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.558 - 559
  46. ↑ Қозӣ Нуъмон, ал-Маноқиб ва-л-масолиб, 1423 ҳ.қ., саҳ.251; Табарӣ, Далоил-ул-имомат, 1413 ҳ.қ., саҳ.168
  47. ↑ Диёрбакрӣ, Таърих-ул-хамис, Дор-ус-содир, ҷ.2, саҳ.262
  48. ↑ Аминӣ, ал-Ғадир, 1416 ҳ.қ., ҷ.9, саҳ.324
  49. ↑ Сайид Муртазо, аш-Шофӣ фи-л-имомат, 1410 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.242
  50. ↑ Шуштарӣ, Рисолатун фи таворих-ин-набии ва-л-ол, саҳ.71 – 72; Ҳақоиқи пинҳон, пажӯҳише дар зиндагонии сиёсии Имом Ҳасан, саҳ.339 – 340; низ бибинед : Қарашӣ, Ҳаёат-ул-Имом-ил-Ҳасан ибни Алӣ, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.455 – 460
  51. ↑ Ибни Шаҳрошӯб, Маноқибу оли Абитолиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.30
  52. ↑ Мақдисӣ, ал-Бадъу ва-т-таърих, Мактабат-ус-сақофат-ид-динийя, ҷ.5, саҳ.74
  53. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.25
  54. ↑ Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, Бейрут 1363 ҳ.ш., ҷ.44, саҳ.173
  55. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1417 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.290 ва 302; Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.25; Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1362 ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.56
  56. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.73
  57. ↑ Маҳдавии Домғонӣ, «Ҳасан ибни Алӣ, Имом», саҳ.309
  58. ↑ Моделунг, Ҷонишинии Муҳаммад, 1377 ҳ.ш., саҳ.514 - 515
  59. ↑ Қарашӣ‏, Ҳаёт-ул-имом-ил-Ҳусайн ибни алӣ, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.453 - 454
  60. ↑ Ал-Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.20
  61. ↑ Табарсӣ, Эълом-ул-варо, 1417 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.416
  62. ↑ Ал-Маҷдӣ фи ансоб-ит-толибийин, саҳ.202
  63. ↑ Ал-Ансоб, ҷ.4, саҳ.159
  64. ↑ Ямонӣ, Мавсуъату Маккат-ил-мукаррама, 1429 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.589
  65. ↑ Домғонӣ, «Ҳасан ибни Алӣ, Имом», саҳ.304
  66. ↑ Шайх Муфид, ал-Ихтисос, 1413 ҳ.қ., саҳ.238
  67. ↑ Наср ибни Музоҳим, Вақъату Сиффин, 1404 ҳ.қ., саҳ.6
  68. ↑ Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1378 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.458; Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.32, саҳ.104
  69. ↑ Шайх Муфид, ал-Ҷамал, 1413 ҳ.қ., саҳ.244 ва 261
  70. ↑ Шайх Муфид, ал-Ҷамал, 1413 ҳ.қ., саҳ.263
  71. ↑ Ибни Аъсам, ал-Футуҳ, 1411 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.466 – 467; Шайхи Муфид, ал-Ҷамал, 1413 ҳ.қ., саҳ.327
  72. ↑ Шайх Муфид, ал-Ҷамал, 1413 ҳ.қ., саҳ.348; Заҳабӣ, Таърих-ул-Ислом, 1409 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.485
  73. ↑ Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.21
  74. ↑ Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1409 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.431; Шайх Тӯсӣ, ал-Амолӣ, 1414 ҳ.қ., саҳ.82; Ирбилӣ, Кашф-ул-ғумма, 1421 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.536
  75. ↑ Наҳҷ-ул-балоға, тарҷумаи Шаҳидӣ, саҳ.240
  76. ↑ Наср ибни Музоҳим, Вақъату Сиффин, 1404 ҳ.қ., саҳ.113 - 114
  77. ↑ Ибни Аъсам, ал-Футуҳ, 1411, ҷ.3, саҳ.24; Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.168
  78. ↑ Искофӣ, ал-Меъёр ва-л-мувозина, 1402 ҳ.қ., саҳ.150 - 151
  79. ↑ Наср ибни Музоҳим, Вақъату Сиффин, 1404 ҳ.қ., саҳ.297 - 298
  80. ↑ Ибни Қутайба, ал-Имомату ва-с-сиёсат, 1410 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.158; Ибни Шаҳрошуб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.193
  81. ↑ Сайиди Разӣ, Наҳҷ-ул-балоға, тарҷумаи Шаҳидӣ, 1378 ҳ.ш., саҳ.295
  82. ↑ Муҳаммадӣ, ал-Муъҷам-ул-муфаҳрас ли алфози Наҳҷ-ул-балоға, ҷадвали ихтилофи нусахи интиҳои китоб, 1369 ҳ.ш., саҳ.238
  83. ↑ Ибни Абдулбар, ал-Истиъоб фи маърифат-ил-асҳоб, 1412 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.939
  84. ↑ Ибни Абилҳадид, Шарҳи Наҳҷ-ул-балоға, 1404 ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.93 – 94; Қундузӣ, Янобиъ-ул-маваддат, 1422 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.444
  85. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.9
  86. ↑ Санаи вогузории хилофат ба Муъовияро 25 рабиъ-ул-аввал (Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1409 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.426.) ё рабиъ-ул-охар ё ҷамоди-ал-аввали (Заҳабӣ, Таърих-ул-Ислом, 1409 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.5. ) соли 41 ҳ.қ. сабт кардаанд
  87. ↑ Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1409 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.429; Мақдисӣ, ал-Бадъу ва-т-таърих, Мактабат-ус-сақофат-ид-диния, ҷ.5, саҳ.238; Ибни Касир, ал-Бидоя ва-н-ниҳоя, Дор-ул-фикр, ҷ.6, саҳ.250
  88. ↑ Ҷаъфарӣ, Ташайюъ дар масири таърих, 1380 ҳ.ш., саҳ.158 - 161
  89. ↑ Ибни Касир, ал-Бидоя ва-н-ниҳоя, Дор-ул-фикр, ҷ.8, саҳ.21
  90. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.11; Ибни Аъсам, ал-Футуҳ, 1411 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.286
  91. ↑ Ҷаъфариён, Ҳаёти фикрӣ ва сиёсии аимма, 1381 ҳ.ш., саҳ.147 - 148
  92. ↑ Яъқубӣ, Таърихи Яъқубӣ, Дору содир, ҷ.2, саҳ.214; Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1378 ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.158; Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1409 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.426
  93. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.28
  94. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.7 – 9; Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, Дор-ул-маърифат, саҳ.62
  95. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.8 - 9
  96. ↑ Мақризӣ, Имтоъ-ул-асмоъ, 1420 ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.358; Ибни Абдулбар, ал-Истиъоб фи маърифат-ил-асҳоб, 1412 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.385; Диёрбакрӣ, Таърих-ул-хамис, Дору содир, ҷ.2, саҳ.289; Нувайрӣ, Ниҳоят-ул-араб, 1423 ҳ.қ., ҷ.20, саҳ.229
  97. ↑ Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1378 ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.158
  98. ↑ Ҷаъфарӣ, Ташайюъ дар масири таърих, 1380 ҳ.ш., саҳ.158
  99. ↑ Ҷаъфарӣ, Ташайюъ дар масири таърих, 1380 ҳ.ш., саҳ.158 – 160
  100. ↑ Ҷаъфарӣ, Ташайюъ дар масири таърих, 1380 ҳ.ш., саҳ.161
  101. ↑ Ибни Қутайба, ал-Имомату ва-с-сиёсат, 1410 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.184
  102. ↑ Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387 ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.158
  103. ↑ Ҷаъфарӣ, Ташайюъ дар масири таърих, 1382 ҳ.ш., саҳ.161
  104. ↑ Ҷаъфариён, Ҳаёти фикрӣ ва сиёсии аимма, 1381 ҳ.ш., саҳ.132
  105. ↑ Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, 1408 ҳ.қ., саҳ.64
  106. ↑ Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, Дор-ул-маърифат, саҳ.64
  107. ↑ Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, Дор-ул-маърифат, саҳ.67
  108. ↑ Ҳошиминажод, Дарсе ки Ҳусайн ба инсонҳо омухт, 1382 ҳ.ш., саҳ.40
  109. ↑ Ҷаъфарӣ, Ташайюъ дар масири таърих, 1380 ҳ.ш., саҳ.161
  110. ↑ Ибни Касир, ал-Бидоя ва-н-ниҳоя, Дор-ул-фикр, ҷ.8, саҳ.21
  111. ↑ Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, Дор-ул-маърифат, саҳ.67 ба баъд; Ибни Абилҳадид, Шарҳи Наҳҷ-ул-балоға, 1404 ҳ.қ., ҷ.16, саҳ.25 ба баъд
  112. ↑ Ҷаъфарӣ, Ташайюъ дар масири таърих, 1380 ҳ.ш., саҳ.161
  113. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.11; Ибни Аъсам, ал-Футуҳ, 1411 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.286
  114. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1397 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.29
  115. ↑ Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, Дор-ул-маърифат, саҳ.71
  116. ↑ Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, Дор-ул-маърифат, саҳ.73 - 74
  117. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.38
  118. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.11
  119. ↑ Яъқубӣ, Таърихи Яъқубӣ, Дору содир, ҷ.2, саҳ.214
  120. ↑ Динаварӣ, ал-Ахбор-ут-тивол, 1368 ҳ.ш., саҳ.217
  121. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.12
  122. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.12; Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.35
  123. ↑ Ҷаъфариён, Ҳаёти фикрӣ ва сиёсии аимма, 1381 ҳ.ш., саҳ.148 - 155
  124. ↑ Олиёсин, Сулҳ-ул-Ҳасан, 1412 ҳ.қ., саҳ.259 - 261
  125. ↑ Табарсӣ, ал-Иҳтиҷоҷ, 1403 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.288
  126. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.12; Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.35
  127. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.12
  128. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.13
  129. ↑ Табарсӣ, ал-Иҳтиҷоҷ, 1403 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.290
  130. ↑ Яъқубӣ, Таърихи Яъқубӣ, Дору содир, ҷ.2, саҳ.214
  131. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.13 - 14
  132. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.41
  133. ↑ Ибни Асокир, Таъриху мадинати Дамишқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.268
  134. ↑ Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1409 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.426
  135. ↑ Заҳабӣ, Таърих-ул-Ислом, 1409 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.5
  136. ↑ Оли Ёсин, Сулҳ-ул-Ҳасан, 1412 ҳ.қ., саҳ.258 - 259
  137. ↑ Олиёсин, Сулҳ-ул-Ҳасан, 1412 ҳ.қ., саҳ.259 - 261
  138. ↑ Шайх Садуқ, Илал-уш-шароеъ, 1385 ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.212
  139. ↑ Мақризӣ, Имтоъ-ул-асмоъ, 1420 ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.358
  140. ↑ Ҷаъфарӣ, Ташайюъ дар масири таърих, 1380 ҳ.ш., саҳ.180 - 181
  141. ↑ Ҷаъфариён, Ҳаёти фикрӣ ва сиёсии аимма, 1381 ҳ.ш., саҳ.162
  142. ↑ Ҷаъфарӣ, Ташайюъ дар масири таърих, 1380 ҳ.ш., саҳ.185
  143. ↑ Ибни Шаҳрошӯб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.34
  144. ↑ Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.44, саҳ.29
  145. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.45 ва 48
  146. ↑ Шайх Садуқ, Илал-уш-шароеъ, 1385 ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.211
  147. ↑ Мақризӣ, Имтоъ-ул-асмоъ, 1420 ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.360; Амин, Аъён-уш-шиъа, 1403 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.27
  148. ↑ Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387 ҳ.ш., ҷ.5, саҳ.275
  149. ↑ Мақдисӣ, ал-Бадъу ва-т-таърих, Мактабат-ус-сақофт-ид-диния, ҷ.5, саҳ.237
  150. ↑ Ибни Касир, ал-Бидоя ва-н-ниҳоя, Дор-ул-фикр, ҷ.8, саҳ.131
  151. ↑ Ибни Абилҳадид, шарҳи Наҳҷ-ул-балоға, 1404 ҳ.қ., ҷ.16, саҳ.16
  152. ↑ Ибни Касир, ал-Бидоя ва-н-ниҳоя, Дор-ул-фикр, ҷ.8, саҳ.37; Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.43, саҳ.331
  153. ↑ Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.18
  154. ↑ Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1363 ҳ.ш., ҷ.7, саҳ.49 - 51
  155. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.297; Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.21; Ибни Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.241
  156. ↑ Ибни Саббоғи Моликӣ, ал-Фусул-ул-муҳимма, 1422 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.702
  157. ↑ Пешвоӣ, Таърихи Ислом, 1393 ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.440
  158. ↑ Ҳусайнии Теҳронӣ, Сайид Муҳаммадҳусайн, Ламаъот-ул-Ҳусайн, саҳ.2 ва 3, интишороти Боқир-ул-улум, 1402 ҳ.қ
  159. ↑ Ибни Саъд, Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, 406
  160. ↑ Ибни Абдулбар, ал-Истиъоб фи маърифат-ил-асҳоб, 1412 ҳ.қ., ҷ.935
  161. ↑ Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.239
  162. ↑ Ибни Асир, ал-Комилу фи-т-таърих, 1385 ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.409
  163. ↑ Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.44, саҳ.41
  164. ↑ Қозӣ Абдулҷаббор, Тасбиту далоил-ин-нубувват, Дор-ул-Мустафо, ҷ.2, саҳ.567
  165. ↑ Мавсилӣ, Маноқибу Оли Муҳаммад, 1424 ҳ.қ., саҳ.93
  166. ↑ Қутби Ровандӣ, ал-Хароиҷ ва ал-ҷароиҳ, 1409 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.238 - 239
  167. ↑ Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.18
  168. ↑ Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.18
  169. ↑ Рейшаҳрӣ, Донишномаи Имом Ҳусайн, 1388, ҷ.3, саҳ.38 - 39
  170. ↑ Сайид Муртазо, Танзиҳ-ул-анбиёъ, аш-Шариф ар-Разӣ, ҷ.1, саҳ.173 - 174
  171. ↑ Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.8
  172. ↑ Табарсӣ, ал-Иҳтиҷоҷ, 1403 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.270 - 284
  173. ↑ Табарсӣ, ал-Иҳтиҷоҷ, ҷ.1, саҳ.270
  174. ↑ Муфид, ал-Иршод, 1414, ҷ.2, саҳ.15; Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, 1408 ҳ.қ., саҳ.80 – 81; Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1409 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.427; Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.335 ва 352
  175. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.55; Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, 1408 ҳ.қ., саҳ.81
  176. ↑ Ал-Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.15
  177. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.55; Ибни Касир, ал-Бидоя ва-н-ниҳоя, Дор-ул-фикр, ҷ.8, саҳ.43; Мақдисӣ, ал-Бадъу ва-т-таърих, Мактабат-ус-сақофт-ид-диния, ҷ.6, саҳ.5
  178. ↑ Моделунг, Ҷонишинии ҳазрати Муҳаммад, 1377 ҳ.ш., саҳ.453. (манбаи аслӣ : Madelung, The Succession T0 Muhamad, p. 331)
  179. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.59
  180. ↑ Ибни Саъд, Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.335
  181. ↑ Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1409 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.427
  182. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.341; Шайхи Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.15; Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.29
  183. ↑ Ибни Халликон, Вафаёт-ул-аъён, 1364 ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.66
  184. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.342; Ибни Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.291
  185. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.351 - 352
  186. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.353; Ибни Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.295; низ муроҷиа кунед ба Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387 ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.279
  187. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.60 – 62; Динаварӣ, ал-Ахбор-ут-тивол, 1368 ҳ.ш., саҳ.221; Шайх Тӯсӣ, Амолӣ, 1414 ҳ.қ., саҳ.160
  188. ↑ Ибни Абдулбар, ал-Истиъоб фи маърифат-ил-асҳоб, 1412 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.388; Ҳалабӣ, ас-Сират-ул-ҳалабийя, 1427 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.517
  189. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.62
  190. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.17; Табарсӣ, Эълом-ул-варо, 1417 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.414; Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.44
  191. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.60 - 62
  192. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.17
  193. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.18; Низ муроҷиа кунед ба: Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.64 – 65; Динаварӣ, ал-Ахбор-ут-тивол, 1368 ҳ.ш., саҳ.221; Шайх Тӯсӣ, Амолӣ, 1414 ҳ.қ., саҳ.160 - 161
  194. ↑ Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, Дор-ул-маърифат, саҳ.82
  195. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.61
  196. ↑ Шайх Муфид, Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.18
  197. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.18 – 19; Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.44
  198. ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.18
  199. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.64 – 65; Динаварӣ, ал-Ахбор-ут-тивол, 1368 ҳ.ш., саҳ.221; Шайх Тӯсӣ, Амолӣ, 1414 ҳ.қ., саҳ.160 - 161; Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.18 – 19; Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.44
  200. ↑ Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.44
  201. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.64; Кулайнӣ, Кофӣ, 1363 ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.461 ва 462; Шайхи Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.15; Мақризӣ, Имтоъ-ул-асмоъ, 1420 ҳ.қ., ҷ.5, 361; Диёрбакрӣ, Таърих-ул-хамис, Дору содир, ҷ.2, саҳ.293; Ибни Абдулбар, ал-Истиъоб фи маърифат-ил-асҳоб, 1412 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.389
  202. ↑ Муқаддасӣ, Бозпажӯҳии таърихи вилодат ва шаҳодати маъсумон, 1391 ҳ.ш., саҳ.260
  203. ↑ Муқаддасӣ, Бозпажӯҳии таърихи вилодат ва шаҳодати маъсумон, 1391 ҳ.ш., саҳ.255 - 259
  204. ↑ Иффатӣ, Висоли Шерозӣ, шоири нобинои Аҳли Байт, 1390 ҳ.ш., саҳ.27, ба нақл аз девони Висоли Шерозӣ, 898 - 901
  205. ↑ Кулайнӣ, Кофӣ, 1363 ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.461; Шайхи Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.15; Табарсӣ, Эълом-ул-варо, 1417 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.403; Ирбилӣ, Кашф-ул-ғумма, 1421 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.486
  206. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.66; Мақризӣ, Имтоъ-ул-асмоъ, 1420 ҳ.қ., ҷ.5, 361; Диёрбакрӣ, Таърих-ул-хамис, Дору содир, ҷ.2, саҳ.293; Ибни Абдулбар, ал-Истиъоб фи маърифат-ил-асҳоб, 1412 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.389
  207. ↑ Барои ошноии бештар бо манобеи мазбур муроҷиа кунед ба: Муқаддасӣ, Ядуллоҳ, Баррасӣ ва нақди гузоришҳои таърихи шаҳодати Имом Ҳасани Муҷтабо (а), 1389 ҳ.қ., саҳ.94 - 95
  208. ↑ Шайх Муфид, Масорр-уш-шиъа, Қум, 46 - 47
  209. ↑ Шайх Тӯсӣ, Мисбоҳ-ул-мутаҳаҷҷид, 1411 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.790
  210. ↑ Табарсӣ, Эълом-ул-варо, 1417 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.403
  211. ↑ Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.29
  212. ↑ Шаҳиди аввал, ад-Дурус-уш-шаръийя, 1417 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.7
  213. ↑ Кулайнӣ, Кофӣ, 1363 ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.461
  214. ↑ Муқаддасӣ, Ядуллоҳ, Баррасӣ ва нақди гузоришҳои таърихи шаҳодати Имом ҳасани Муҷтабо (а), 1389 ҳ.қ., саҳ.109 - 110
  215. ↑ «7 сафар рӯзи мотам ё шодии шиаён + фатвои мароҷеъ», Хабаргузории Тасним.
  216. ↑ Бахшӣ Суракӣ, «Ҳафтуми сафар бар асоси қавли машҳур солрӯзи шаҳодати Имом Муҷтабо (а) аст», хабаргузории Меҳр
  217. ↑ Мақризӣ, Имтоъ-ул-асмоъ, 1420 ҳ.қ., ҷ.5, 361; Диёрбакрӣ, Таърих-ул-хамис, Дору содир, ҷ.2, саҳ.293
  218. ↑ Кулайнӣ, Кофӣ, 1363 ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.461 ва 462; Мақризӣ, Имтоъ-ул-асмоъ, 1420 ҳ.қ., ҷ.5, 361; Диёрбакрӣ, Таърих-ул-хамис, Дору содир, ҷ.2, саҳ.293; Ирбилӣ, Кашф-ул-ғумма, 1421 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.486
  219. ↑ Ал-Муфид, ал-Иршод, 1413 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.15; Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.29
  220. ↑ Яъқубӣ, Таърихи Яъқубӣ, Дору содир, ҷ.2, саҳ.226
  221. ↑ Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.28
  222. ↑ Ибни Саъд, Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.314
  223. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.261
  224. ↑ Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.43, саҳ.294
  225. ↑ Ҳамувии Шофеӣ, Фароид-ус-симтайн, 1400 ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.35
  226. ↑ Макорими Шерозӣ, баргузидаи Тафсири намуна, 1386ш, ҷ.5, саҳ.354
  227. ↑ Табарсӣ, Маҷмаъ-ул-баён, Дор-ул-маърифат, ҷ.9, саҳ.43 – 44; Замахшарӣ, тафсири ал-Кашшоф, 1415 ҳ.қ., зайли ояти 61 Оли Имрон; Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1405 ҳ.қ., зайли ояти 61 Оли Имрон; Байзовӣ, Анвор-ут-танзил ва асрор-ут-таъвил, 1429 ҳ.қ., зайли ояти 61 Оли Имрон
  228. ↑ Шайх Муфид, ал-Масоил-ул-акбарийя, 1413 ҳ.қ., саҳ.27; Таботабоӣ, ал-Мизон, 1374 ҳ.ш., ҷ.16, саҳ.309 - 313
  229. ↑ Ибни Шаҳрошуб, Маноқиб, 1376 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.180
  230. ↑ Ибни Шаҳрошуб, Маноқиб, 1376 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.180
  231. ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, ҷ.80, саҳ.175
  232. ↑ Шайх Садуқ, Амолӣ, 1417 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.234
  233. ↑ Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.242; Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.14
  234. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.9
  235. ↑ Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.242; Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.14; Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1362 ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.461
  236. ↑ Ибни Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.244; Ирбилӣ, Кашф-ул-ғумма, 1421 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.516
  237. ↑ Ибни Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.243; Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.9
  238. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.6; Ибни Асир, Усуд-ул-ғоба, 1409 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.490
  239. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.67; Ибни Саъд, Табақот-ул-кубро, 1418 ҳ.қ., ҷ.10, 354
  240. ↑ Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.19
  241. ↑ Яъқубӣ, Таърихи Яъқубӣ, Дору содир, ҷ.2, саҳ.226; Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.6; Ибни Асир, Усуд-ул-ғоба, 1409 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.490
  242. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.9; Ибни Асир, Усуд-ул-ғоба, 1409 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.490
  243. ↑ Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.18
  244. ↑ Ирбилӣ, Кашф-ул-ғумма, 1421 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.523
  245. ↑ «Чаро ба Имом Ҳасан (а) карими Аҳли Байт мегӯянд?», маркази миллии посухгуӣ ба суолоти динӣ
  246. ↑ Ибни Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, 1415 ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.248 – 249; Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.94, саҳ.129
  247. ↑ Ибни Шаҳрошуб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.14
  248. ↑ Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.23
  249. ↑ Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.43, саҳ.352
  250. ↑ Пешвоӣ, Таърихи Ислом, 1393 ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.440
  251. ↑ Маҳдавии Домғонӣ, «Ҳасан ибни Алӣ, Имом», саҳ.312
  252. ↑ Аторудӣ, Муснад-ул-Имом-ил-Муҷтабо, 1373 ҳ.ш., саҳ.483 - 733
  253. ↑ Миёнаҷӣ, Макотиб-ул-аимма, 1426 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.11 - 58
  254. ↑ Миёнаҷӣ, Макотиб-ул-аимма, 1426 ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.50 - 80
  255. ↑ Аторудӣ, Муснад-ул-Имом-ил-Муҷтабо, 1373 ҳ.ш., саҳ.735 - 790
  256. ↑ Шайх Тӯсӣ, Риҷол-ут-Тӯсӣ, 1415 ҳ.қ., саҳ.93 - 96
  257. ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403 ҳ.қ., ҷ.78, саҳ.111
  258. ↑ Кашф-ул-ғумма, 1421 ҳ.қ., ҷ.1, 521
  259. ↑ Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1363 ҳ.ш., ҷ.75, саҳ.105 - 106
  260. ↑ Кашф-ул-ғумма, 1421 ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.538
  261. ↑ Ибни Шаҳрошуб‏, ал-Маноқиб, 1379 ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.13
  262. ↑ «Суфраи Имом Ҳасан (а)», сайти Созмони мероси фарҳангӣ, саноеъи дастӣ ва гардишгарӣ
  263. ↑ Гузориши конгресси байналмилалии Сибт-ун-набӣ, ҳазрати Имом Ҳасани Муҷтабо (алайҳиссалом), саҳ.17
  264. ↑ Филми Танҳотарин сардор, сайти Росихун
  265. ↑ Китобшиносии Имом Муҷтабо, пойгоҳи маҷаллоти тахассусии нур; Китобшиносии Имом Ҳасан, пойгоҳи маҷаллоти тахассусии нур
  266. ↑ Сулҳи Имом Ҳасан (а): пуршукӯҳтарин нармиши қаҳрамононаи таърих, потуқи китоби фардо

Сарчашма

  • Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Алӣ ибни Ҳусайн, Мақотил-ут-толибин, Бейрут, Дор-ул-маърифат, бе то.
  • Абулфараҷи Исфаҳонӣ, Мақотил-ут-толибин, Бейрут, чопи Аҳмад Сақр, 1408 ҳ.қ.
  • Абӯяқуб Сиҷистонӣ, Китоб-ул-ифтихор, Бейрут, чопи Исмоил Қурбон Ҳусайн Пуноволо, 2000 м.
  • Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, Бейрут, 1403 ҳ.қ., Муассисат-ул-вафо.
  • Амин, Муҳсин, Аъён-уш-шиъа, Бейрут, Дор-ут-таъоруф, ‏1403 ҳ.қ.
  • Амин, Сайид Муҳсин, Аъён-уш-шиъа, Бейрут, Дор-ут-таъоруф, 1403 ҳ.қ.
  • Аминӣ, Абдулҳусайн, ал-Ғадир фи-л-китоб ва-с-суннати ва-л-адб‏, Қум, Марказ-ул-ғадир ли-д-диросот-ил-исломия, 1416 ҳ.қ.
  • Аторудӣ, Азизуллоҳ, Муснад-ул-Имом-ил-Муҷтабо, Қум, Аторуд, 1373 ҳ.ш.
  • Аторудӣ, Азизуллоҳ, Муснад-ул-Имом-ил-Муҷтабо, Теҳрон, Аторуд, 1373 ҳ.ш.
  • Аҳмад ибни Ҳанбал, Муснади Аҳмад, Бейрут, Дору содир, бе то.
  • Байзовӣ, Абдуллоҳ ибни Умар, тафсири Анвор-ут-танзил ва асрор-ут-таъвил, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1429 ҳ.қ.
  • Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1417 ҳ.қ.
  • Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, Бейрут, Дор-ут-таъоруф, 1397 ҳ.қ.
  • Диёрбакрӣ, Ҳусайн, Таърих-ул-хамис фи аҳволи анфус-ин-нафис‏, Бейрут, Дор-ус-содир, бе то.
  • Динаварӣ, Аҳмад ибни Довуд, ал-Ахбор-ут-тивол, Қум, маншурот-ур-Разӣ, 1368 ҳ.ш.
  • Донишномаи Имом Ҳусайн (а), Муҳаммадии Рейшаҳрӣ ва..., ҷ.10, мутарҷим, Муҳаммади Муродӣ, Қум, Дор-ул-ҳадис, 1430 ҳ.қ./1388 ҳ.ш.
  • Замахшарӣ, Маҳмуд, ал-Кашшоф ан ҳақоиқи ғавомиз-ит-танзил, Қум, нашри ал-Балоға, дуввум, 1415 қ.
  • Замонӣ, Аҳмад, Ҳақоиқи пинҳон, пажӯҳише дар зиндагонии сиёсии Имом Ҳасани Муҷтабо (а), сеюм, Қум, маркази интишороти дафтари таблиғоти исломӣ, 1380 ҳ.ш.
  • Заҳабӣ, Шамсиддин, Таърих-ул-Ислом ва вафаёт-ул-машоҳири ва-л-аълом‏, Бейрут, Дор-ул-китоб-ил-арабӣ, дуввум, 1409 ҳ.қ.
  • Ибни Абдулбар, Юсуф ибни Абдуллоҳ, ал-Истиъоб фи маърифат-ил-асҳоб, таҳқиқи Алимуҳаммад ал-Баҷовӣ, Бейрут, Дор-ул-ҷил, 1412 ҳ.қ.
  • Ибни Абдурабиҳ, ал-Иқд-ул-фарид, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, бе то.
  • Ибни Абилҳадид, Шарҳи Наҳҷ-ул-балоға, Қум, Мактабату оятуллоҳ Маръашии Наҷафӣ, 1404 ҳ.қ.
  • Ибни Асир, Алӣ ибни Муҳаммад, Усуд-ул-ғоба, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1409 ҳ.қ.
  • Ибни Асир, ал-Комилу фи-т-таърих, Бейрут, Дор-ул-содр, 1385 ҳ.ш.
  • Ибни Асокир, Таъриху мадинати Димашқ, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1415 ҳ.қ.
  • Ибни Аъсами Кӯфӣ, Муҳаммад ибни Алӣ, ал-Футуҳ, Бейрут, Дор-ул-авзоъ, 1411 ҳ.қ.
  • Ибни Бобавайҳ, Алӣ ибни Ҳусайн, ал-Имомату ва-т-табсирату мин-ал-ҳияра, Қум, 1363 ҳ.ш.
  • Ибни Касир, Исмоил ибни Умар, ал-Бидоя ва-н-ниҳоя, Бейрут, Дор-ул-фикр, бе то.
  • Ибни Касир, Исмоил ибни Умар, Тафсир-ул-Қуръон-ил-азим, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1419 ҳ.қ.
  • Ибни Қутайба, ал-Имомату ва-с-сиёсат, таҳқиқи Алии Ширӣ, Бейрут, Дор-ул-азвоъ, 1410 ҳ.қ.
  • Ибни Саббоғи Моликӣ, ал-Фусул-ул-муҳимма, Қум, Дор-ул-ҳадис, 1422 ҳ.қ.
  • Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, дуввум, 1418 ҳ.қ.
  • Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, чопи Эҳсон Аббос, Бейрут 1968 - 1977
  • Ибни Халликон, Аҳмад ибни Муҳаммад, Вафаёт-ул-аъён ва анбоу абноъ-из-замон, Қум, аш-Шариф ар-Разӣ, 1364 ҳ.ш.
  • Ибни Ҳанбал, Аҳмад, Муснад-ул-имом Аҳмад ибни Ҳанбал, Бейрут, Дорусодир, бе то.
  • Ибни Шаҳрошӯб, ал-Маноқиб, Қум, Аллома, 1379 ҳ.қ.
  • Ирбилӣ, Алӣ ибни Исо, Кашф-ул-ғумма, Қум, Разӣ, 1421 ҳ.қ.
  • Искофӣ, Муҳаммад ибни Абдуллоҳ, ал-Меъёр ва-л-мувозина, Бейрут, бе ҷо, 1402 ҳ.қ.
  • Иффатӣ, Қудратуллоҳ, Висоли Шерозӣ, шоири нобинои Аҳли Байт, Қум, Дафтари фарҳанги маълулин, 1390 ҳ.ш.
  • Кулайнӣ, Муҳаммад ибни Яъқуб, ал-Кофӣ, Теҳрон, Исломия, дуввум, 1362 ҳ.ш.
  • Кулайнӣ, Муҳаммад ибни Яъқуб, ал-Кофӣ, чопи Алиакбари Ғаффорӣ, Бейрут 1401.
  • Қозӣ Абдулҷаббор, Тасбиту далоил-ин-нубувват, Шабро - Қоҳира, Дор-ул-Мустафо, бе то.
  • Қозӣ Нуъмон, Шарҳ-ул-ахбор фи фазоил-ил-аиммат-ил-атҳор, Муассисат-ун-нашр-ил-исломӣ, бе то.
  • Қозӣ Нуъмони Мағрибӣ, ал-Маноқиб ва-л-масолиб, Бейрут, Аъламӣ, 1423 ҳ.қ.
  • Қумӣ, Шайх Аббос, Мунтаҳа-л-омол, Қум, Далели мо, 1379 ҳ.ш.
  • Қундузӣ, Сулаймон ибни Иброҳим, Янобиъ-ул-маваддат, Қум, Усва, дуввум, 1422 ҳ.қ.
  • Қарашӣ, Боқиршариф, Ҳаёт-ул-имом-ил-Ҳусайн ибни Алӣ, Бейрут, Дор-ул-балоға, 1413 ҳ.қ.
  • Қутби Ровандӣ‏, ал-Хароиҷ ва ал-ҷароиҳ‏, Қум, Мадрасат-ул-имом-ил-Маҳдӣ, 1409 ҳ.қ.
  • Мавсилӣ, Муҳаммад ибни Абдулвоҳид, Маноқибу Оли Муҳаммад ал-мусаммо би-н-наъим-ил-муқим лиъитрат-ин-набаъ-ил-азим‏, Бейрут, Муассисат-ул-аъламӣ, 1424 ҳ.қ.
  • Макорими Шерозӣ, Носир, баргузидаи тафсири Намуна, Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, 1386 ҳ.ш.
  • Мақдисӣ, Мутаҳҳар ибни Тоҳир, ал-Бадъу ва-т-таърих, Бур Саид, Мактабат-ус-сақофат-ид-диния, бе то.
  • Мақризӣ, Тақиюддин, Имтоъ-ул-асмоъ, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1420 ҳ.қ.
  • Масъудӣ, Алӣ ибни Ҳусайн, Китоби ат-Танбиҳу ва-л-ишроф, чопи Дихуя, Лидан 1894
  • Масъудӣ, Алӣ ибни Ҳусайн, Муруҷ-уз-заҳаб ва маодин-ул-ҷавҳар, таҳқиқи Асъад Доғир, Қум, Дор-ул-ҳиҷрат, дуввум, 1409 ҳ.қ.
  • Маҳдавии Домғонӣ, Маҳмуд ва Боғистонӣ, Исмоил, «Ҳасан ибни Алӣ, Имом», дар донишномаи ҷаҳони Ислом, ҷ.13, Теҳрон, Бунёди доират-ул-маъорифи исломӣ, 1388 ҳ.ш.
  • Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, Теҳрон, Исломия, дуввум, 1363 ҳ.ш.
  • Моделунг, Вилфред, тарҷумаи Аҳмади Намоӣ ва дигарон, Ҷонишинии ҳазрати Муҳаммад, Машҳад, остони қудси Разавӣ: бунёди пажӯҳишҳои исломӣ, 1377 ҳ.ш.
  • Муқаддасӣ, Ядуллоҳ, «Баррасӣ ва нақди гузоришҳои таърихи шаҳодати Имом Ҳасани Муҷтабо алайҳи салом», Таърих-ул-Ислом, соли ёздаҳум, пойиз ва зимистони 1389 ҳ.қ.
  • Муқаддасӣ, Ядуллоҳ, Бозпажуҳии таърихи вилодат ва шаҳодати маъсумон, Қум, пажӯҳишгоҳи улум ва фарҳанги исломӣ, 1391 ҳ.ш.
  • Муҳаммадӣ, Сайидкозим, Даштӣ, Муҳаммад, ал-Муъҷам-ул-муфаҳрас ли алфози Наҳҷ-ул-балоға, Қум: Нашри Имом Алӣ (а), 1369 ҳ.ш.
  • Насоӣ, Аҳмад ибни Алӣ, Сунан-ун-Насоӣ, би шарҳи Ҷалолиддин Суютӣ, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, бе то.
  • Наср ибни Музоҳим, Вақъату Сиффин, Қум, маншуроти Мактабату оятуллоҳ ал-Маръашӣ ан-Наҷафӣ, 1404 ҳ.қ.
  • Нувайрӣ‏, Аҳмад ибни Абдулваҳҳоб, Ниҳоят-ул-араб фи фунун-ил-адаб‏, Қоҳира, Дор-ул-кутуб ва-л-васоиқ-ил-қавмийя, 1423 ҳ.қ.
  • Олиёсин, Розӣ, Сулҳ-ул-Ҳасан (а), Бейрут, Аъламӣ, 1412 ҳ.қ.
  • Омилӣ, Ҷаъфар Муртазо, ал-Ҳаёт-ус-сиёсия ли-л-Имом-ил-Ҳасан, Бейрут, Дор-ул-сира, бе то.
  • Омилӣ, Ҷаъфар Муртазо, ас-Саҳеҳ мин-ас-сират-ин-набий-ил-аъзам, Қум, Дор-ул-ҳадис, 1426 ҳ.қ.
  • Пешвоӣ, Маҳдӣ, Таърихи Ислом аз сақифа то Карбало, Қум, дафтари нашри маориф, 1393 ҳ.ш.
  • Сайид ибни Товус, Кашф-ул-маҳаҷҷа лисамарат-ил-муҳҷа, Наҷаф, ал-Матбаъат-ул-Ҳайдарийя, 1370 ҳ.қ.
  • Сайид Муртазо, аш-Шофӣ фи-л-имомат, Қум, муассисаи Исмоилиён, чопи дуввум, 1410 ҳ.қ.
  • Сайид Муртазо, Танзиҳ-ул-анбиёъ, Қум, аш-Шариф ар-Разӣ, бе то.
  • Сайиди Разӣ, Наҳҷ-ул-балоға, тарҷумаи Сайидҷаъфари Шаҳидӣ, Теҳрон, интишороти илмӣ ва фарҳангӣ, чаҳордаҳум, 1378 ҳ.ш.
  • Сулайм ибни Қайс, китоби Сулайм ибни Қайси Ҳилолӣ‏, Қум, Ҳодӣ, 1405 ҳ.қ.
  • Табарӣ, Муҳаммад ибни Ҷарир, Таърихи Табарӣ, Бейрут, Дор-ут-турос, дуввум, 1387 ҳ.қ.
  • Табарсӣ, ал-Иҳтиҷоҷ, интишороти Усва 1413 ҳ.қ.
  • Табарсӣ, Аҳмад ибни Алӣ, ал-Иҳтиҷоҷу ало аҳл-ил-лаҷҷоҷ‏, Машҳад, Муртазо, 1403 ҳ.қ.
  • Табарсӣ, Фазл ибни Ҳасан, Маҷмаъ-ул-баён фи тафсир-ил-Қуръон, Дор-ул-маърифат, бе то.
  • Табарсӣ, Фазл ибни Ҳасан, Эълом-ул-варо биаълом-ил-ҳудо, Қум, Ол-ул-байт, 1417 ҳ.қ.
  • Таботабоӣ, Сайид Муҳаммадҳусайн, тарҷумаи тафсири ал-Мизон, мутарҷим, Муҳаммадбоқири Мусавии Ҳамадонӣ, Қум, Дафтари интишороти исломӣ, 1374 ҳ.ш.
  • Тирмизӣ, Муҳаммад ибни Исо, Сунан-ут-Тирмизӣ, чопи Абдулваҳҳоб Абдуллатиф, Бейрут, 1403 ҳ.қ.
  • Фахри Розӣ, Муҳаммад ибни Умар, ат-Тафсир-ул-кабир, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1405 ҳ.қ.
  • Ҳалабӣ, Абулфараҷ, ас-Сират-ул-ҳалабийя, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, дуввум, 1427 ҳ.қ.
  • Ҳамувии Шофеӣ, Иброҳим ибни Саъдиддин, Фароид-ус-симтайн, Бейрут, Муассисат-ул-Маҳмуд, 1400 ҳ.қ.
  • Ҳокими Нишопурӣ, ал-Мустадраку ала-с-саҳеҳайн, таҳқиқи Юсуф Абдурраҳмон ал-Маръашӣ, Бейрут, 1406 ҳ.қ.
  • Ҳокими Нишопурӣ, Муҳаммад ибни Абдуллоҳ, ал-Мустадраку ала-с-саҳеҳайн, чопи Юсуф Абдураҳмони Маръашӣ, Бейрут 1406.
  • Ҷаъфарӣ, Аббос, гузориши конгресси байналмилалии Сибт-ун-набӣ, ҳазрати Имом Ҳасани Муҷтабо (алайҳи салом), Хотам-ул-анбиё, Қум, 1393 ҳ.ш.
  • Ҷаъфарӣ, Ҳусайн Муҳаммад, Ташайюъ дар масири таърих, тарҷума: Муҳаммадтақии Оятуллоҳӣ, Теҳрон, дафтари нашри фарҳанги исломӣ, ёздаҳум, 1382 ҳ.ш.
  • Ҷаъфариён, Расул, Ҳаёти фикрӣ ва сиёсии аимма, Қум, Ансориён, шашум, 1381 ҳ.ш.
  • Шавконӣ, Фатҳ-ул-қадир, Бейрут, Олам-ул-кутуб, бе то.
  • Шайх Муфид, ал-Иршод, Қум, нашри конгресси Шайх Муфид, чопи аввал, 1413 ҳ.қ.
  • Шайх Муфид, ал-Ихтисос, Қум, конгресси Шайх Муфид, 1413 ҳ.қ.
  • Шайх Муфид, Масорр-уш-шиъа фи мухтасари таворих-иш-шариъат, таҳқиқи Маҳдии Наҷаф, Қум, ал-Муътамар-ул-оламӣ лиалфият-иш-Шайх-ил-Муфид, бе то.
  • Шайх Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Нуъмон, ал-Иршоду фи маърифати ҳуҷаҷ-ил-лоҳи ала-л-ибод, Қум, конгресси Шайх Муфид, 1413 ҳ.қ.
  • Шайх Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад, ал-Масоил-ул-укбарийя, таҳқиқи Алиакбари Илоҳии Хуросонӣ, Қум, ал-Муътамар-ул-оламӣ лиалфият-иш-Шайх-ил-Муфид, 1413 ҳ.қ.
  • Шайх Муфид, Муҳаммад ибни Нуъмон, ал-Ҷамалу ва-н-нусрату лисайид-ил-итрат фи ҳарб-ил-Басра, Қум, конгресси Шайх Муфид, 1413 ҳ.қ.
  • Шайх Садуқ, Амолӣ, Қум, Беъсат, 1417 ҳ.қ.
  • Шайх Садуқ, Камол-уд-дин ва тамом-ун-неъмат, Теҳрон, исломия, дуввум, 1395 ҳ.қ.
  • Шайх Садуқ, Муҳаммад ибни Алӣ, Илал-уш-шароеъ, Қум, Доварӣ, 1385 ҳ.ш.
  • Шайх Тӯсӣ, ал-Амолӣ, Қум, Дор-ус-сақофа, 1414 ҳ.қ.
  • Шайх Тӯсӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, Таҳзиб-ул-аҳком, чопи Ҳасан Мусавии Хирсон, Теҳрон, 1390 ҳ.ш.
  • Шайх Тӯсӣ, Риҷол-ут-Тӯсӣ, таҳқиқи Ҷавод Қаюмӣ, Қум, муассисаи ан-Нашр-ул-исломӣ, 1415 ҳ.қ.
  • Шаҳиди Аввал, Муҳаммад ибни Маккӣ, ад-Дурус-уш-шаръийя фи фиқҳ-ил-имомийя, Қум, интишороти исломии вобаста ба ҷомеъаи мударрисин, дуввум, 1417 ҳ.қ.
  • Шуштарӣ, Қозӣ Нуруллоҳ, Эҳқоқ-ул-ҳақ ва изҳоқ-ул-ботил‏, Қум, Мактабату оятуллоҳ ал-Маръашӣ ан-Наҷафӣ, 1409 ҳ.қ.
  • Шуштарӣ, Муҳаммадтақӣ, Рисолатун фи таворих-ин-набии ва-л-ол, Қум, Ҷомеъаи мударрисин, 1423 ҳ.қ.
  • Ямонӣ, Аҳмад Закӣ, Мавсуъату Маккат-ил-мукаррама ва-л-Мадинат-ил-мунаввара, Муассисат-ул-фурқон, 1429 ҳ.қ.
  • Яъқубӣ, Аҳмад ибни Абияъқуб, Таърих-ул-Яъқубӣ, Бейрут, Дору содир, бе то.
Баргирифта аз "https://tg.wikishia.net/w/index.php?title=Имом_Ҳасани_Муҷтабо_алайҳиссалом&oldid=21367"