Куфр
Куфр (форсӣ: کفر) дар муқобили Ислом ва ба маънои инкори Худо, ягонагии Ӯ, рисолати Пайғамбар (с) ё инкори яке аз заруриёти дин аст. Ба касе, ки яке аз ин умурро инкор кунад, кофир мегӯянд. Дар фиқҳи исломӣ, аҳкоми хоссе дар хусуси кофир баён шудааст. Аз ҷумлаи онҳо ин аст, ки бадани кофир тоҳир нест; ҳамчунин издивоҷи мусалмон бо кофир ҷоиз нест.
Ба фатвои фақеҳони шиа, такфири аҳли қибла ҷоиз нест. Онҳо аҳли қибларо пайравони соири фирқаҳои исломӣ медонанд, ки ҳеҷ яке аз заруриёти динро инкор намекунанд; ба ҳамин далел, аз назари фақеҳони шиа, гурӯҳҳое монанди хавориҷ, носибиҳо ва ғолиён, ки бархе аз заруриёти динро инкор мекунанд, маҳкум ба куфр ҳастанд.
Дар ривоятҳое, ки аз имомони шиа нақл шудааст, анҷомдиҳандаи бархе гуноҳон, мисли ришва, риё ва тарки намоз кофир ҳисоб мешаванд. Мегӯянд мурод аз куфр дар ин ривоятҳо, куфри амалӣ аст ва манзур аз он исёнгарӣ нисбат ба дастурҳои Худо аст. Фақеҳон мегӯянд анҷомдиҳандаи чунин гуноҳон, танҳо, кофири амалӣ аст ва ӯ машмули аҳкоми фиқҳии кофир, мисли наҷас будан ва ҷоиз набудани издивоҷ намешавад.
Ҷойгоҳи куфр
Гуфта мешавад вожаи «куфр» ва ҳамрешаҳои ин калима беш аз панҷсад бор дар Қуръон омадааст[1] ва дар маъноҳои мухталифи инкори Худо, инкори нубувват, инкори маод, носипосӣ нисбат ба неъматҳои Илоҳӣ, бовар ба таслис ва мақоми худоӣ барои башар, иртидод, ширк, тарки амрҳои Илоҳӣ ва ғайра омадааст.[2]
Дар матнҳои ривоӣ низ ривоятҳое дар бораи он зикр кардаанд. Барои намуна, Кулайнӣ дар китоби ал-Кофӣ бобҳоеро бо унвони «Бобу вуҷуҳ-ил-куфр» ва «Бобу даоим-ил-куфр ва шуъабиҳ» тадвин карда ва ривоятҳое дар бораи ақсом ва шохаҳои куфр зери ин абвоб ҷамъоварӣ кардааст.[3] Ҳурри Омилӣ низ дар китоби Васоил-уш-шиа, бахшеро бо унвони «Исботи куфр ва иртидод ба василаи инкори бархе заруриёти дин», ба ин масъала ихтисос дода ва ривоятҳое дар ин хусус дар он гирд овардааст.[4]
Дар бораи куфр, ҳудуд, ақсом, шароит ва аҳкоми он дар улуме монанди тафсир, калом ва фиқҳ баҳс мешавад.[5]
Таърифи куфр ва ақсоми кофир
Куфр дар муқобили Ислом ва ба маънои инкори Худо, ягонагии Ӯ, инкори рисолати Пайғамбар (с), рӯзи қиёмат ё ба таври куллӣ инкори заруриёти дин аст.[6] Бар асоси таърифи дигар, куфр инкор ва такзиби чизест, ки тасдиқ ва иқрор ба он воҷиб аст.[7] Ба касе, ки яке аз ин умур ё ҳамаи онҳоро инкор кунад, кофир мегӯянд.[8] Вожаи «куфр» аз назари луғавӣ ба маънои пӯшондан ва пинҳон кардан аст;[9] аз ҳамин рӯ касеро, ки оятҳои нишондиҳандаи вуҷуди Худо ва ягонагии Ӯро мепӯшонад, кофир мехонанд.[10]
Ақсоми кофир
Дар фиқҳи исломӣ, кофир ба ақсоме монанди кофири аслӣ[11] ва муртад,[12] аҳли китоб,[13] кофири зиммӣ,[14] ва кофири ҳарбӣ[15] тақсим шудааст ва барои онҳо аҳкоми муштарак ва ҳамчунин аҳкоми махсуси ҳаркадом баён шудааст; аз ҷумла:
- Кофир наҷас аст;[16] албатта мегӯянд бар хилофи назари машҳур, бархе аз фақеҳон аҳли китобро наҷас намедонанд;[17]
- Зани мусалмон наметавонад ба ақди марди кофир дарояд ва марди мусалмон низ наметавонад бо зани кофир издивоҷ кунад;[18] албатта бархе фақеҳон муътақиданд, ки марди мусалмон метавонад бо зани кофири китобӣ ақди муваққат бандад;[19]
- Хӯрдани гӯшти ҳайвоне, ки кофир забҳ кардааст, ҳаром аст.[20]
Куфри амалӣ
Куфри амалӣ ба маънои амал накардан ба дастурҳои Худо аст ва дар муқобили тоат қарор дорад.[21] Дар бархе ривоятҳо, тарккунандаи қасдии намоз, тарккунандаи ҳаҷ, ришвагиранда, риёкор ва бархеи дигар кофир хонда шудаанд.[22] Гуфта мешавад куфр дар ин ривоятҳо ба маънои куфри амалӣ аст; на ба маънои куфре, ки дар муқобили Ислом қарор дорад.[23]
Ҳамчунин бархе фақеҳони шиа муътақиданд, ки аҳли суннат, ба сабаби инкори асли муҳиме монанди вилояти Имом Алӣ (а) ва имомати ӯ пас аз Пайғамбар (с), дар эътиқод, дучори навъе куфр ҳастанд; аммо аз лиҳози фиқҳӣ, мусалмон маҳсуб мешаванд ва аҳкоме монанди таҳорати бадан, ҳурмати ҷону мол ва иҷозаи издивоҷ бо онҳо татбиқ мегардад.[24]
Инкори зарурии дин
Ба иттифоқи фақеҳони мусалмон, инкори зарурии дин муҷиби куфр мешавад ва шахсе, ки яке ё ҳамаи ин заруриётро инкор кунад, кофир аст.[25] Заруриёти дин масоилеанд, ки ба таври яқин ва ба таври возеҳ, ҷузъи дин ҳастанд ва касе дар динӣ будани онҳо шак намекунад.[26]
Аз назари фақеҳон, инкори заруриёте, ки аз аҳкоми амалии Исломанд, танҳо дар сурате муҷиби куфр аст, ки боиси инкори рисолати Пайғамбар (с) ва такзиби ӯ гардад.[27] Бархе низ бар ин боваранд, ки ҳатто агар муҷиби инкори рисолати Пайғамбар (с) нагардад, сабаби мустақил барои куфр аст ва ба василаи он, шахс кофир мегардад.[28]
Фирқаҳои исломие, ки кофир маҳсуб мешаванд
Бар асоси назари фақеҳони имомия, бархе фирқаҳо ва гурӯҳҳои мусалмонон, монанди хавориҷ, носибиҳо, ғолиҳо, муҷассима (муътақидон ба ҷисмонӣ будани Худованд), мушаббиҳа (ташбеҳкунандагони Худованд ба мавҷудоти моддӣ) ва муҷаббира,[Ёддошт 1] ба ҳукми он ки мункири заруриёти дин ҳастанд, кофир ба ҳисоб меоянд.[29]
Ба гуфтаи Соҳиби Ҳадоиқ, байни фақеҳони имомия ихтилофе дар ин нест, ки хавориҷ, носибиҳо ва ғолиён маҳкум ба наҷосатанд;[30] аммо дар наҷосати дигар гурӯҳҳо ихтилофи назар вуҷуд дорад.[31] Сайид Муҳаммадкозим Таботабоии Яздӣ, фақеҳи шиа ва соҳиби китоби ал-Урват-ул-вусқо, гуфтааст: муҷассима, муҷаббира ва суфиёни муътақид ба ваҳдати вуҷуд, агар ба аҳкоми исломӣ пойбанд бошанд, ба наҷас набудани онҳо ҳукм мешавад.[32]
Олимони шиа ба мусалмон будани пайравони дигар фирқаҳо, аз ҷумла аҳли суннат, ки изҳори шаҳодатайн мекунанд ва бо Аҳли Байт (а) низ душманӣ надоранд, ҳукм мекунанд.[33]
Такфири аҳли қибла
Такфир ба маънои кофир хондани мусалмон[34] ё нисбат додани куфр ба аҳли қибла[35] аст. Аз назари фақеҳони шиа, пайравони дигар фирқаҳои исломӣ, ки шаҳодатайн мегӯянд ва мункири ҳеҷ яке аз заруриёти дин монанди тавҳид, нубувват ва маод нестанд, мусалмон маҳсуб мешаванд ва такфири онҳо ҷоиз нест.[36] Фақеҳоне монанди Ибни Идрис Ҳиллӣ ва Шаҳиди Сонӣ муътақиданд нисбат додани куфр ба касе, ки дар зоҳир имон дорад ва мусалмон аст, на танҳо ҷоиз нест, балки нисбатдиҳанда низ бояд таъзир шавад.[37]
Абдурраҳмон Ҷузайрӣ (ваф.1360ҳ.қ.), фақеҳи мисрии аҳли суннат, дар китоби ал-Фиқҳу ала-л-мазоҳиб-ил-арбаъа гуфтааст: аз назари фақеҳони ҳанафӣ, шофеъӣ ва ҳанбалӣ, нисбат додани куфр ба мусалмон ҷоиз нест ва дар сурати анҷоми ин кор, нисбатдиҳандаи куфр бояд таъзир гардад.[38] Ҳамчунин дар китоби ал-Мавсуат-ул-фиқҳият-ил-кувайтия, мавсуае дар фиқҳи аҳли суннат, ба шофеиҳо чунин нисбат дода шудааст, ки агар касе мусалмонеро такфир кунад, муртакиби куфр шудааст; зеро бо такфири мусалмон, Исломро куфр номидааст;[39] бо ин ҳол, имрӯз, яъне дар қарнҳои чаҳордаҳум ва понздаҳуми қамарӣ, ваҳҳобиҳо ва салафиҳо бархе аз гурӯҳҳои мусалмон, ба вижа шиаёнро ба хотири бовар ба масоиле монанди шафоат, тавассул ва зиёрати қабрҳо такфир мекунанд.[40]
Ҷусторҳои вобаста
Эзоҳ
- ↑ Рӯҳонӣ, ал-Муъҷам-ул-иҳсоӣ, 1368ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.530
- ↑ Барои намуна ниг.: Бобулҳавоиҷӣ, «Куфр дар Қуръон», саҳ.131; Таботабоӣ, ал-Мизон, 1363ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.289 ва ҷ.6, саҳ.69 ва ҷ.4, саҳ.43 ва ҷ.5, саҳ.113; Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.389
- ↑ Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.389 ва 391
- ↑ Ҳурри Омилӣ, Васоил-уш-шиа, 1416ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.30
- ↑ Барои намуна ниг.: Таботабоӣ, ал-Мизон, 1363ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.289, ҷ.6, саҳ.69, ҷ.4, саҳ.43, ҷ.5, саҳ.113; Субҳонӣ, ал-Имон ва-л-куфр фи-л-китоб ва-с-сунна, 1416ҳ.қ., саҳ.49; Сайид Муртазо, Расоил-уш-шариф ал-Муртазо, 1405ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.280; Шайх Тӯсӣ, ал-Иқтисод-ул-ҳодӣ, 1400ҳ.қ., саҳ.140; Наҷафӣ, Ҷавоҳир-ул-калом, 1362ҳ.ш., ҷ.21, саҳ.228; Ҷамъе аз нависандагон, Фарҳанги фиқҳи форсӣ, 1387ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.763
- ↑ Субҳонӣ, ал-Имон ва-л-куфр фи-л-китоб ва-с-сунна, 1416ҳ.қ., саҳ.49
- ↑ Сайид Муртазо, Расоил-уш-шариф ал-Муртазо, 1405ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.280; Шайх Тӯсӣ, ал-Иқтисод-ул-ҳодӣ, 1400ҳ.қ., саҳ.140
- ↑ Роғиб Исфаҳонӣ, Муфрадоти Роғиб, 1412ҳ.қ., зери вожаи «Куфр»
- ↑ Ҷавҳарӣ, ас-Сиҳоҳ, 1404ҳ.қ., зери вожаи «Куфр»
- ↑ Ибни Манзур, Лисон-ул-араб, 1414ҳ.қ., зери вожаи «Куфр»
- ↑ Сандуқдор, «Аҳкоми кофирон ва муртадон дар фиқҳи исломӣ», саҳ.3
- ↑ Мусавии Ардабилӣ, Фиқҳ-ул-ҳудуд ва-т-таъзирот, 1427ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.44–46
- ↑ Наҷафӣ, Ҷавоҳир-ул-калом, 1362ҳ.ш., ҷ.21, саҳ.228
- ↑ Мишкинӣ, Мусталаҳот-ул-фиқҳ, 1392ҳ.ш., саҳ.470
- ↑ Ҷамъе аз нависандагон, Фарҳанги фиқҳи форсӣ, 1387ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.763
- ↑ Барои намуна ниг.: Наҷафӣ, Ҷавоҳир-ул-калом, 1362ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.41–42
- ↑ Ҷаннотӣ, Таҳорат-ул-китобӣ фи фатва-с-Сайид ал-Ҳаким, 1390ҳ.қ., саҳ.20
- ↑ Муҳаққиқ Каракӣ, Ҷомеъ-ул-мақосид, 1414ҳ.қ., ҷ.12, саҳ.391
- ↑ Барои намуна ниг.: Ваҳид Хуросонӣ, Тавзеҳ-ул-масоил, 1421ҳ.қ., саҳ.660; Систонӣ, Тавзеҳ-ул-масоил, 1415ҳ.қ., саҳ.501
- ↑ Шаҳиди Сонӣ, ар-Равзат-ул-баҳия фи шарҳи Лумъат-уд-димашқия, 1410ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.208
- ↑ Ғаравии Табрезӣ, ат-Танқеҳ (тақрироти дарси хориҷи фиқҳи Оятуллоҳ Сайид Абулқосим Хӯӣ), 1407ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.58–59
- ↑ Барои намуна ниг.: Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.278–279; Ҳурри Омилӣ, Васоил-уш-шиа, 1416ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.69 ва ҷ.11, саҳ.30 ва ҷ.17, саҳ.96
- ↑ Ғаравии Табрезӣ, ат-Танқеҳ (тақрироти дарси хориҷи фиқҳи Оятуллоҳ Сайид Абулқосим Хӯӣ), 1407ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.59; Мишкинӣ, Мусталаҳот-ул-фиқҳ, 1392ҳ.ш., саҳ.279
- ↑ Барои намуна ниг.: Кошифулғито, Асл-уш-шиа ва усулуҳо, 1413ҳ.қ., саҳ.62; Ғаравии Табрезӣ, ат-Танқеҳ (тақрироти дарси хориҷи фиқҳи Оятуллоҳ Сайид Абулқосим Хӯӣ), 1407ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.58–59; Хумайнӣ, Китоб-ут-таҳора, 1398ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.323
- ↑ Барои намуна ниг.: Муҳаққиқ Ҳиллӣ, Шароеъ-ул-ислом, 1408ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.45; Шаҳиди Аввал, ад-Дурус-уш-шаръия, 1417ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.51; Аллома Ҳиллӣ, Таҳрир-ул-аҳком, 1420ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.150; Ҷамъе аз нависандагон, Мавсуат-ул-фиқҳият-ил-кувайтия, 1404–1427ҳ.қ., ҷ.14, саҳ.164
- ↑ Барои намуна ниг.: Муқаддас Ардабилӣ, Маҷмаъ-ул-фоида ва-л-бурҳон, 1403ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.199
- ↑ Ҳамадонӣ, Мисбоҳ-ул-фақеҳ, 1376ҳ.ш., ҷ.7, саҳ.276; Таботабоии Яздӣ, ал-Урват-ул-вусқо, 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.144
- ↑ Ҳусайнӣ Омилӣ, Мифтоҳ-ул-карома, Дор эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, ҷ.1, саҳ.143
- ↑ Барои намуна ниг.: Шайх Тӯсӣ, ал-Мабсут, ҷ.1, саҳ.14; Шаҳиди Сонӣ, Масолик-ул-афҳом, 1413ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.82; Баҳронӣ, ал-Ҳадоиқ-ун-нозира, 1405ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.421 ва ҷ.22, саҳ.199; Таботабоии Яздӣ, ал-Урват-ул-вусқо, 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.145
- ↑ Баҳронӣ, ал-Ҳадоиқ-ун-нозира, 1405ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.421
- ↑ Баҳронӣ, ал-Ҳадоиқ-ун-нозира, 1405ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.421
- ↑ Таботабоии Яздӣ, ал-Урват-ул-вусқо, 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.145
- ↑ Барои намуна ниг.: Шайх Ансорӣ, Китоб-ут-таҳора, 1415ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.325; Хӯӣ, Мисбоҳ-ул-фақоҳа, 1417ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.236; Имом Хумайнӣ, Китоб-ут-таҳора, 1398ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.635
- ↑ Файюмӣ, зери «Такфир»
- ↑ Абдулмунъим, Муъҷам-ул-мусталаҳот ва-л-алфоз-ил-фиқҳия, Дор-ул-фазила, ҷ.1, саҳ.487
- ↑ Барои намуна ниг.: Муҳаққиқ Каракӣ, Ҷомеъ-ул-мақосид, 1414ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.164; Шайх Ансорӣ, Китоб-ут-таҳора, 1415ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.325; Хӯӣ, Мисбоҳ-ул-фақоҳа, 1417ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.236; Имом Хумайнӣ, Китоб-ут-таҳора, 1398ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.635
- ↑ Ибни Идрис Ҳиллӣ, ас-Сароир, 1410ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.529; Шаҳиди Сонӣ, ар-Равзат-ул-баҳия, 1410ҳ.қ., ҷ.9, саҳ.175
- ↑ Ҷузайрӣ, ал-Фиқҳ ала-л-мазоҳиб-ил-арбаа, 1410ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.194–195
- ↑ Ҷамъе аз нависандагон, ал-Мавсуат-ул-фиқҳият-ил-кувайтия, 1404–1427ҳ.қ., ҷ.22, саҳ.186
- ↑ Барои намуна ниг.: Мунҷид, Мавқеъ-ул-ислом суолун ва ҷавоб, 1430ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.938; Рафоӣ, ат-Тавассул ило ҳақиқат-ит-тавассул, 1399ҳ.қ., саҳ.185
Ёддошт
- ↑ Муҷаббира гурӯҳе ҳастанд, ки афъоли ихтиёрии инсонро инкор мекунанд ва онро танҳо ба Худованд нисбат медиҳанд (Шаҳрастонӣ, ал-Милал ва-н-ниҳал, 1364ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.97).
Сарчашма
- Абдулмунъим, Маҳмуд Абдурраҳмон, Муъҷам-ул-мусталаҳот ва-л-алфоз-ил-фиқҳия, Қоҳира, Дор-ул-фазила, 1419ҳ.қ.
- Аллома Ҳиллӣ, Ҳасан ибни Юсуф, Таҳрир-ул-аҳком-иш-шаръия ало мазҳаб-ил-имомия, тасҳеҳ: Иброҳим Баҳодурӣ, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, 1420ҳ.қ.
- Баҳронӣ, Юсуф ибни Аҳмад, ал-Ҳадоиқ-ун-нозира фи аҳком-ил-итратат-ит-тоҳира, таҳқиқ: Муҳаммад Тақии Иравонӣ, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, 1405ҳ.қ.
- Бобулҳавоиҷӣ, Сора, «Куфр дар Қуръон», дар Доиратулмаорифи Ташайюъ, ҷилди 14, Теҳрон, Интишороти Ҳикмат, 1390ҳ.ш.
- Ваҳид Хуросонӣ, Ҳусайн, Тавзеҳ-ул-масоил, Қум, Мактабату Боқир-ул-улум, 1421ҳ.қ.
- Ибни Зуҳра, Ҳамза ибни Алӣ, Ғунят-ун-нузуъ, тасҳеҳ: Иброҳим Баҳодурӣ, Қум, Муассисаи Имом Содиқ (а), 1375ҳ.ш.
- Ибни Идрис, Муҳаммад ибни Аҳмад, ас-Сароир: ал-Ҳовӣ литаҳрир-ил-фатово, Қум, Дафтари нашри исломӣ, 1410ҳ.қ.
- Ибни Манзур, Муҳаммад ибни Макрам, Лисон-ул-араб, Бейрут, Дор-ул-фикр ли-т-табоа ва-н-нашр ва-т-тавзиъ, 1414ҳ.қ.
- Имом Хумайнӣ, Сайид Рӯҳуллоҳ, Китоб-ут-таҳора, Теҳрон, Муассисаи танзим ва нашри осори Имом Хумайнӣ (р), 1398ҳ.ш.
- Кошифулғито, Муҳаммадҳусайн, Асл-уш-шиа ва усулуҳо, Бейрут, Муассисат-ул-аъламӣ ли-л-матбуот, 1416ҳ.қ.
- Кошифулғито, Муҳаммадҳусайн, Асл-уш-шиа ва усулуҳо, Бейрут, Муассисат-ул-аъламӣ ли-л-матбуот, чопи чаҳорум, 1413ҳ.қ.
- Кулайнӣ, Муҳаммад ибни Яъқуб, ал-Кофӣ, тасҳеҳ: Алиакбар Ғаффорӣ, Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, 1407ҳ.қ.
- Мишкинӣ, Алӣ, Мусталаҳот-ул-фиқҳ, Қум, Нашри Ҳодӣ, 1392ҳ.ш.
- Мунҷид, Муҳаммадсолеҳ, Мавқеъ-ул-ислом суолун ва ҷавоб, беҷо, бено, 1430ҳ.қ.
- Мусавии Ардабилӣ, Сайид Абдулкарим, Фиқҳ-ул-ҳудуд ва-т-таъзирот, Қум, Ҷомеъаи Муфид, Муассисаи нашр, 1427ҳ.қ.
- Муқаддас Ардабилӣ, Аҳмад ибни Аҳмад, Маҷмаъ-ул-фоида ва-л-бурҳон фи шарҳи Иршод-ул-азҳон, тасҳеҳ: Муҷтабо Ироқӣ, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, 1404ҳ.қ.
- Муҳаққиқ Каракӣ, Алӣ ибни Ҳусайн, Ҷомеъ-ул-мақосид фи шарҳи-л-Мақосид, Қум, Муассисаи Оли Байт, 1414ҳ.қ.
- Муҳаққиқ Ҳиллӣ, Ҷаъфар ибни Ҳасан, Шароеъ-ул-ислом фи масоил-ил-ҳалол ва-л-ҳаром, Қум, Муассисаи Исмоилиён, 1408ҳ.қ.
- Наҷафӣ, Муҳаммадҳасан, Ҷавоҳир-ул-калом фи шарҳи Шароеъ-ул-ислом, муҳаққиқ: Иброҳим Султонинажад, Бейрут, Дор эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, 1404ҳ.қ.
- Омулӣ, Муҳаммадтақӣ, Мисбоҳ-ул-ҳудо фи шарҳ-ил-Урват-ул-вусқо, Теҳрон, бено, чопи аввал, 1380ҳ.қ.
- Рафоӣ, Муҳаммаднасиб, ат-Тавассул ило ҳақиқат-ит-тавассул, Бейрут, Дор Лубнон ли-т-табоа ва-н-нашр, чопи сеюм, 1399ҳ.қ.
- Роғиб Исфаҳонӣ, Ҳусайн ибни Муҳаммад, Муфрадот фи ғариб-ил-Қуръон, Бейрут, Дор-ул-қалам, 1412ҳ.қ.
- Рӯҳонӣ, Маҳмуд, ал-Муъҷам-ул-иҳсоӣ ли-л-алфоз-ил-Қуръон-ил-карим, Машҳад, Остон Қудси Разавӣ, 1368ҳ.ш.
- Рӯҳонӣ, Сайид Муҳаммадсодиқ, Фиқҳ-ус-Содиқ, Қум, Оини дониш, 1392ҳ.ш.
- Сайид Муртазо, Алӣ ибни Ҳусайн, Расоил-уш-шариф ал-Муртазо, Қум, Дор-ул-Қуръон-ил-карим, 1405ҳ.қ.
- Сандуқдор, Замон, «Аҳкоми кофирон ва муртадон дар фиқҳи исломӣ», Конфронси миллии андешаҳои навин ва хилоқ дар мудирият, ҳисобдорӣ ва мутолеоти ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ, соли 1397ҳ.ш.
- Систонӣ, Сайид Алӣ, Тавзеҳ-ул-масоил, Қум, Интишороти Меҳр, 1415ҳ.қ.
- Субҳонӣ Табрезӣ, Ҷаъфар, ал-Имон ва-л-куфр фи-л-китоб ва-с-сунна, Қум, Муассисаи Имом Содиқ (а), 1416ҳ.қ.
- Таботабоии Яздӣ, Сайид Муҳаммадкозим, ал-Урват-ул-вусқо, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, чопи аввал, 1417ҳ.қ.
- Таботабоӣ, Сайид Муҳаммадҳусайн, ал-Мизон фи тафсир-ил-Қуръон, Қум, Интишороти Исмоилиён, 1363ҳ.ш.
- Хӯӣ, Абулқосим, Мавсуат-ул-Имоми Хӯӣ, Қум, Эҳёи осори Имом Хӯӣ, 1418ҳ.қ.
- Хӯӣ, Абулқосим, Мисбоҳ-ул-фақоҳа, Қум, Нашри Ансориён, 1417ҳ.қ.
- Хӯӣ, Сайид Абулқосим, Мавсуат-ул-Имоми Хӯӣ, Қум, Муассисаи эҳёи осори Имом Хӯӣ, 1418ҳ.қ.
- Шайх Ансорӣ, Муртазо, Китоб-ут-таҳора, Қум, Конфронси ҷаҳонии бузургдошти Шайх Ансорӣ, 1415ҳ.қ.
- Шайх Баҳоӣ, Муҳаммад ибни Ҳусайн, Ҳурмату забоиҳи аҳл-ил-китоб, Бейрут, Муассисат-ул-аъламӣ ли-л-матбуот, 1410ҳ.қ.
- Шайх Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад, ал-Муқнаъа, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, 1410ҳ.қ.
- Шайх Тӯсӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, ал-Иқтисод-ул-ҳодӣ, Теҳрон, Мактабату Чиҳилсутун-ил-омма ва мадрасатуҳо, 1400ҳ.қ.
- Шайх Тӯсӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, ал-Мабсут фи фиқҳ-ил-имомия, Теҳрон, Мактабат-ул-муртазавия, 1387ҳ.қ.
- Шайх Тӯсӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, ал-Хилоф, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, 1407ҳ.қ.
- Шаҳиди Аввал, Муҳаммад ибни Маккӣ, ад-Дурус-уш-шаръия фи фиқҳ-ил-имомия, Қум, Дафтари интишороти исломӣ, 1417ҳ.қ.
- Шаҳиди Сонӣ, Зайнуддин ибни Алӣ, Масолик-ул-афҳом, Қум, Муассисаи маорифи исломия, 1413ҳ.қ.
- Шаҳиди Сонӣ, Зайнуддин ибни Алӣ, ар-Равзат-ул-баҳия фи шарҳи Лумъат-уд-димашқия, таълиқа: Сайид Муҳаммад Калонтар, Қум, Интишороти Доварӣ, 1410ҳ.қ.
- Ғаравии Табрезӣ, Алӣ, ат-Танқеҳ фи шарҳ-ил-Урват-ул-вусқо (тақрироти дарси хориҷи фиқҳи Оятуллоҳ Сайид Абулқосим Хӯӣ), Қум, Нашри Лутфӣ, 1407ҳ.қ.
- Ҳаким, Сайид Маҳсон, Мустамсак-ул-Урват-ул-вусқо, Қум, Муассисаи Дор-ут-тафсир, 1416ҳ.қ.
- Ҳамадонӣ, Ризо, Мисбоҳ-ул-фақеҳ, таҳқиқ: Муҳаммад Боқирӣ, Қум, ал-Муассисат-ул-ҷаъфария ли эҳё-ит-турос, 1376ҳ.ш.
- Ҳурри Омилӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, Васоил-уш-шиа, тасҳеҳ: Сайид Муҳаммадризо Ҳусайнӣ Ҷалолӣ, Қум, Муассисаи Оли Байт (а), 1416ҳ.қ.
- Ҳусайнӣ Омилӣ, Сайид Муҳаммадҷавод, Мифтоҳ-ул-карома, Бейрут, Дор эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, бето.
- Ҷавҳарӣ, Исмоил ибни Ҳаммод, ас-Сиҳоҳ: Тоҷ-ул-луға ва сиҳоҳ-ул-арабия, таҳқиқ: Аҳмад Абдулғафур Аттор, Бейрут, Дор-ул-илм ли-л-малоин, 1404ҳ.қ.
- Ҷамъе аз нависандагон, Мавсуат-ул-фиқҳият-ил-кувайтия, Кувайт, Дор-ус-салосил, 1404–1427ҳ.қ.
- Ҷамъе аз нависандагон, Фарҳанги фиқҳи форсӣ, Қум, Муассисаи Доиратулмаорифи фиқҳи исломӣ, 1387ҳ.ш.
- Ҷаннотӣ, Муҳаммадиброҳим, Таҳорат-ул-китобӣ фи фатва-с-Сайид ал-Ҳаким, Наҷаф, Матбаъаи Қазо, 1390ҳ.қ.
- Ҷузайрӣ, Абдурраҳмон, ал-Фиқҳ ала-л-мазоҳиб-ил-арбаа, беҷо, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1424ҳ.қ.