Тавҳиди зотӣ
Тавҳиди зотӣ (форсӣ: توحید ذاتی) аз ақсоми тавҳид аст ва ба маънои ягонагӣ ва яктоии Худованд мебошад. Тавҳиди зотӣ, дар истилоҳи роиҷи мутакаллимон, ба маънои шарик ва ҳамто надоштани Худо аст; аммо аз назари бархе уламо, ин мафҳум, илова бар маънои мазкур, ҳамчунин ба маънои ҷузъ ва таркиб надоштани зоти Худованд аст.
Оятҳое монанди «وَ لَم یَکُن لَهُ کُفُوًا أَحَد [Ва лам якун лаҳу куфуван аҳад]» ва «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْء [Лайса камислиҳи шайъ]» ба маънои нафйи мисл ва шарик, ва ояти «قُلْ هُوَ اللّٰهُ أَحَد [Қул ҳува-л-лоҳу аҳад]» нозир ба нафйи таркиб ва ҷузъ аз Худо дониста шудаанд.
Имом Алӣ (а) дар номае ба Имом Ҳасан (а), барои шарик надоштани Худованд чунин истидлол кардааст: Агар Худо шарике медошт, пайғамбарони ӯ назди ту меомаданд ва осори подшоҳӣ ва қудрати ӯро медидӣ ва аз ӯ ва осораш огоҳ мешудӣ; дар ҳоле ки ҳамаи пайғамбарон ба як Худо даъват кардаанд.
Дар китобҳои каломӣ, барои исботи ҳар ду маънои тавҳиди зотӣ далелҳои ақлӣ матраҳ шудааст.
Ҷойгоҳ
Тавҳиди зотӣ аз маротиб ва ақсоми тавҳиди назарӣ буда[1][Ёддошт 1] ва аз усули маорифи исломӣ ва олитарин андешаҳои башарӣ шумурда мешавад, ки ба гуфтаи Муртазо Мутаҳҳарӣ, ба вижа дар мактаби шиа таҷаллӣ ёфтааст.[2] Дар фалсафаи исломӣ, аз тавҳиди зотӣ бо унвони «тавҳид дар воҷибулвуҷуд» ёд мешавад.[3] Бархе аз муҳаққиқон бар ин боваранд, ки инсон ба ҳар андозае ки тавҳиди зотӣ пайдо кунад, ба ҳамон андоза тавҳиди афъолӣ ва тавҳиди сифотӣ пайдо мекунад. Намешавад як солик тавҳиди афъолӣ дошта бошад бидуни тавҳиди зотӣ.
Касе ки тавҳиди афъолиро мушоҳида мекунад, барои он аст, ки зоти ӯ тағйир кардааст ва бидуни он ки огоҳ бошад (ноогоҳона), тавҳиди зотиро дар марҳилаи заифе мефаҳмад ва эҳсос мекунад.[4]
Маъношиносӣ
Тавҳиди зотӣ дар истилоҳи роиҷи мутакаллимон ба ин маъност, ки Худованд якто аст ва мисл, монанд ва шарике надорад.[5] Муртазо Мутаҳҳарӣ гуфтааст, тавҳиди зотӣ иборат аст аз шинохт ва эътиқод ба ваҳдат ва яктоии зоти Худованд.[6] Дар муқобили тавҳиди зотӣ, ширки зотӣ қарор дорад, ки эътиқод ба он боиси хориҷ шудан аз Ислом ва бор шудани аҳкоми мушрик бар қоили он мегардад.[7]
Маънои дигаре аз тавҳиди зотӣ
Тавҳиди зотӣ гоҳе ба маънои фарохтар ба кор рафта, илова бар надоштани мислу монанд, басотати Худо(яъне нафйи таркиб аз Худо)-ро низ дар бар мегирад. Бар асоси ин маъно, тавҳиди зотӣ ду марҳила ва маъно дорад:
- Худованд ягона ва воҳид аст ва шарик, мисл ва монанд надорад. Аз ин марҳила бо унвони «тавҳиди воҳидӣ» ёд мешавад.
- Худованд якто ва аҳад аст ва аз ҳар ҷиҳат басит мебошад; яъне ҳеҷ ҷузъе надорад ва мураккаб аз аҷзои хориҷӣ ё ақлӣ ва зеҳнӣ нест. Ин марҳиларо «тавҳиди аҳадӣ» меноманд.[8] Абдуллоҳ Ҷаводӣ Омулӣ, файласуф ва муфассири шиа, гуфтааст: Худованд ягона ва якто аст; «ягона» яъне шарик ва мисл надорад, ва «якто» яъне басит аст ва ҷузъ надорад.[9] Дар истилоҳи файласуфон, аз ин ваҳдат бо унвони «ваҳдати ҳаққа» ёд мешавад, ки дар он на тааддуд ва такассур роҳ дорад ва на таркиб.[10]
Гуфта мешавад, оятҳое монанди «وَ لَم یَکُن لَهُ کُفُوًا أَحَد [Ва лам якун лаҳу куфуван аҳад]»[11] ва «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْء [Лайса камислиҳи шайъ]»[12] ба маънои аввали тавҳиди зотӣ, яъне нафйи мисл ва шарик ишора доранд, ва ояти «قُلْ هُوَ اللّٰهُ أَحَد [Қул ҳува-л-лоҳу аҳад]» нозир ба маънои дуюм, яъне нафйи таркиб аст.[13]
Далелҳои тавҳиди зотӣ
Мутакаллимон ва файласуфони мусалмон барои нафйи мисл ва монанд доштани Худо ва нафйи таркиб аз Ӯ, далелҳои гуногуне ироа кардаанд,[14] ки бархе аз онҳо иборатанд аз:
Далелҳои мислу монанд надоштани Худованд
Мутакаллимон шарик ва мисл надоштани Худовандро аз тариқи воҷибулвуҷуд будани Худо исбот кардаанд: Агар воҷибулвуҷуди дигаре ғайр аз Худованд вуҷуд дошта бошад, он ду ё аз ҳам тамоюз ва тафовут доранд ё тамоюз надоранд. Агар байни он ду ҳеҷ тамоюз ва фарқе набошад, яке маҳсуб мешавад ва фарзияи ду будан ботил мегардад ва ин худ бар шарик надоштани Худо далолат мекунад. Аммо агар миёни он ду тамоюз бошад, сабаби мураккаб будани онҳо мешавад, ки дар мавриди воҷибулвуҷуд ботил ва маҳол аст; зеро таркиб бар мумкинулвуҷуд будан далолат мекунад, дар ҳоле ки фарз ин буд, ки Худованд воҷибулвуҷуд аст.[15]
Имом Алӣ (а) дар номаи худ ба Имом Ҳасан (а), барои шарик надоштани Худованд чунин истидлол кардааст: Агар Худо шарике медошт, пайғамбарони ӯ назди ту меомаданд ва осори подшоҳӣ ва қудрати ӯро медидӣ ва аз афъол ва вижагиҳои ӯ огоҳ мешудӣ.[16] Носир Макорими Шерозӣ, муфассир ва фақеҳи шиа, дар тавзеҳи ин истидлол гуфтааст: Агар Худо шарик ва ҳамтое медошт, ӯ бояд ҳаким мебуд. Ҳаким низ бояд бандагонашро аз вуҷудаш огоҳ созад ва дастуроташро аз тариқи расулонаш ба гӯши мардум расонад; аммо ҳамаи пайғамбарон мардумро ба Худои воҳид даъват кардаанд. Нуктаи дигар ин аст, ки агар Худои дигаре вуҷуд медошт, бояд осори қудрат ва подшоҳии ӯ дар ҷаҳон намоён мешуд; аммо ҷаҳон маҷмӯаи воҳид ва мунтазам аст ва ваҳдати ҷаҳон бар ягонагӣ ва ҳамто надоштани Худо далолат мекунад.[17]
Муҳаммадтақӣ Мисбоҳи Яздӣ низ ба нақл аз ҳукамои мусалмон, бо истифода аз бурҳони сиддиқин, далеле барои исботи ягонагии зоти Худо баён кардааст ва онро мутақантарин бурҳон донистааст.[18]
Далели нафйи таркиб аз Худованд
Далели нафйи таркиб аз зоти Худованд чунин баён шудааст: Ҳар мавҷуди мураккаб, ба аҷзои худ ниёзманд аст ва ҳар ҷузъе аз таркиб ғайр аз худи он таркиб аст. Аз сӯи дигар, ниёзмандӣ ба дигарӣ аз вижагиҳои мумкинулвуҷуд аст, дар ҳоле ки Худованд воҷибулвуҷуд аст. Бинобар ин, ҳар гуна таркиб (чи таркиби хориҷӣ ва чи зеҳнӣ) аз Худованд нафй мешавад.[19]
Эзоҳ
- ↑ Ҷаводӣ Омулӣ, Тавҳид дар Қуръон, 1395ҳ.ш., саҳ.201
- ↑ Мутаҳҳарӣ, Маҷмуаи осор, 1390ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.101
- ↑ Ниг.: Мисбоҳи Яздӣ, Омӯзиши фалсафа, 1401ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.433–434
- ↑ Ҳусайнӣ Теҳронӣ, Гулшани асрор шарҳе бар ал-Ҳикмат-ул-мутаолия, ҷ.1, саҳ.186
- ↑ Субҳонӣ, ал-Илоҳиёт ало ҳуда-л-китоб ва-с-сунна ва-л-ақл, 1413ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.11; Ҷаводӣ Омулӣ, Тавҳид дар Қуръон, 1395ҳ.ш., саҳ.201
- ↑ Мутаҳҳарӣ, Маҷмуаи осор, 1390ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.99
- ↑ Ҷаводӣ Омулӣ, Тавҳид дар Қуръон, 1395ҳ.ш., саҳ.578
- ↑ Ҷаводӣ Омулӣ, Тавҳид дар Қуръон, 1395ҳ.ш., саҳ.201–202; Субҳонӣ, ал-Илоҳиёт ало ҳуда-л-китоб ва-с-сунна ва-л-ақл, 1413ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.11 ва 29; Раббонӣ Гулпойгонӣ, Каломи татбиқӣ (1), 1399ҳ.ш., саҳ.41
- ↑ Ҷаводӣ Омулӣ, Тавҳид дар Қуръон, 1395ҳ.ш., саҳ.223
- ↑ Раббонӣ Гулпойгонӣ, Каломи татбиқӣ (1), 1399ҳ.ш., саҳ.42
- ↑ Сураи Тавҳид, ояти 4
- ↑ Сураи Шӯро, ояти 11
- ↑ Ҷаводӣ Омулӣ, Тавҳид дар Қуръон, 1395ҳ.ш., саҳ.221–222; Субҳонӣ, ал-Илоҳиёт ало ҳуда-л-китоб ва-с-сунна ва-л-ақл, 1413ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.11
- ↑ Барои намуна ниг.: Мусавӣ, «Тавҳиди зотӣ», саҳ.63–68
- ↑ Аллома Ҳиллӣ, Кашф-ул-мурод, 1413ҳ.қ., саҳ.291
- ↑ Наҳҷ-ул-балоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, нома 31, саҳ.396
- ↑ Макорими Шерозӣ, Паёми Амиралмуъминин (а), 1386ҳ.ш., ҷ.9, саҳ.546
- ↑ Мисбоҳи Яздӣ, Омӯзиши фалсафа, 1401ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.434
- ↑ Аллома Ҳиллӣ, Кашф-ул-мурод, 1413ҳ.қ., саҳ.292
Ёддошт
- ↑ Тавҳиди назарӣ марбут ба ҳавзаи шинохт ва эътиқод аст ва ба ин маъност, ки инсон ба ягонагии Худо эътиқод дошта бошад. Дар муқобили он, тавҳиди амалӣ қарор дорад, ки ба ҳавзаи амали инсон марбут аст. (Мутаҳҳарӣ, Маҷмуаи осор, 1390ҳ.ш., ҷ.26, саҳ.97)
Сарчашма
- Аллома Ҳиллӣ, Ҳасан ибни Юсуф, Кашф-ул-мурод фи шарҳи Таҷрид-ул-эътиқод, Қум, Ҷомеаи мударрисини Ҳавзаи илмияи Қум, 1413ҳ.қ.
- Макорими Шерозӣ, Носир, Паёми Имом Амири Мӯъминон (а), Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, чопи аввал, 1386ҳ.ш.
- Мисбоҳи Яздӣ, Муҳаммадтақӣ, Омӯзиши фалсафа, Қум, Интишороти Муассисаи омӯзишӣ ва пажӯҳишии Имом Хумайнӣ, 1401ҳ.ш.
- Мусавӣ, Сайид Ҷобир, «Тавҳиди зотӣ», дар Донишномаи каломи исломӣ, ҷ.3, Қум, Муассисаи Имом Содиқ (а), 1403ҳ.қ.
- Мутаҳҳарӣ, Муртазо, Маҷмуаи осор, Теҳрон, Интишороти Садро, 1390ҳ.ш.
- Наҳҷ-ул-балоға, гирдоваранда: Сайид Ризӣ, таҳқиқ: Субҳӣ Солеҳ, Қум, Ҳиҷрат, чопи аввал, 1414ҳ.қ.
- Раббонӣ Гулпойгонӣ, Алӣ, Каломи татбиқӣ (1): Тавҳид, сифот ва адли Илоҳӣ, Қум, Ҷомеъат-ул-Мустафо (с), чопи панҷум, 1399ҳ.ш.
- Субҳонӣ, Ҷаъфар, ал-Илоҳиёт ало ҳуда-л-китоб ва-с-сунна ва-л-ақл, Қум, Муассисаи Имом Содиқ (а), 1413ҳ.қ.
- Ҳусайнӣ Теҳронӣ, Сайид Муҳаммадмуҳсин, Гулшани асрор шарҳе бар ал-Ҳикмат-ул-мутаолия, ҷ.1, саҳ.186. گلشن اسرار ج۱ - شرحی بر الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة
- Ҷаводӣ Омулӣ, Абдуллоҳ, Тавҳид дар Қуръон: Тафсири мавзуии Қуръони карим, таҳқиқ ва танзими Ҳайдаралӣ Айюбӣ, Қум, Маркази нашри Исро, чопи ҳаштум, 1395ҳ.ш.