Jump to content

Şia

Az wikishia
In maqola dar borai şia ast. Baroi ittilo' az şiai duvozdahimomī, madxali imomijaro bubined.

Şia (arabī: الشیعه) jake az du mazhabi buzurgi dini Islom ast. Bar pojai in mazhab, Pajƣambari Islom (s) ba farmoni Xudovand, hazrati Alī (a)-ro ba çonişiniji bilofasli xud barguzidaast. Imomat az usuli mazhabi şia va vaçhi tamojuzi onon bo ahli sunnat ast. Tibqi in asl, imomro Xudovand ta'jin va ba vositai Pajƣambar (s) ba mardum muarrifī mekunad.

Hamai şiajon ba çuz Zajdija, imomro ma'sum medonand va bar in bovarand, ki oxirin imom, Mahdiji mav'ud (aççalallohu faraçah) ast, ki dar ƣajbat ba sar mebarad va rūze baroi barqaroriji adolat dar çahon, qijom xohad kard.

Barxe digar az bovarhoi kalomiji xosi şia iboratand az: husn va qubhi aqlī, tanzihi sifoti Xudo, amrun bajn-al-amrajn, in ki hamai sahoba odil nestand, taqija, tavassul va şafoat.

Dar mazhabi şia hamcun mazhabi ahli sunnat manobei istinboti ahkomi şar'ī iboratand az: Qur'on, sunnat, aql va içmo'. Albatta şiajon bar xilofi ahli sunnat, ilova bar sunnati Pajƣambar (s), sunnati imomon, ja'ne raftor va guftoraşonro niz huççat medonand.

Imrūza mazhabi şia se firqa dorad: imomija, ismoilija va Zajdija. Şiajoni imomī jo duvozdahimomī, beştarin çam'ijati şiajonro taşkil medihand. Onon ba imomati duvozdah imom e'tiqod dorand, ki oxirinaşon Mahdiji mav'ud (aççalalloh faraçah) ast.

Ismoilija, imomoni imomijaro to imomi şaşumi onho, ja'ne Imom Sodiq (a) mepazirand va pas az ū Ismoil farzandi Imom Sodiq (a) va Muhammad pisari Ismoilro imom medonand va mu'taqidand ū Mahdiji mav'ud ast. Zajdija, şumori imomonro mahdud namekunand va bar in bovarand, ki harjak az farzandoni hazrati Fotima (s) ki olim, zohid, şuço' va saxovatmand boşad va qijom kunad, imom ast.

Hukumathoi Oli Idris, Alavijoni Tabariston, Oli Buja, Zajdijoni Jaman, Fotimijon, Ismoilija, sarbadoroni Sabzavor, Safavija va Çumhuriji islomiji Eron az hukumathoi şi'iji çahoni Islom budaand.

Barasosi guzorişi ançumani din va zindagiji muassisai Pew, bajni 10 to 13 darsadi çam'ijati musulmononi çahon, şia hastand. Çam'ijati şiajonro hududi 154 to 200 million nafar taxmin zadaand. Beştari şiajon dar Eron, Pokiston, Hind va Iroq zindagī mekunand.

Ta'rif

Şia ba pajravoni Imom Alī (a) va kasone megūjand, ki mu'taqidand Pajƣambari Islom (s) ba sarohat Imom Alī (a)-ro çonişini bevositai xud qaror dod.[1] Şajxi Mufid bar in bovar ast, ki kalimai şia (شیعه) bo "alifu lom" ba kor ravad (الشیعه) faqat bar pajravoni Imom Alī (a) dalolat mekunad, ki ba vilojatu imomati bevositai vaj pas az Pajƣambar (s) e'tiqod dorand.[2] Dar muqobili in nazar, ahli sunnat megūjand Pajƣambar (s), çonişinaşro ta'jin nakarda bud va ba daleli içmo'i musulmonon dar baj'at bo Abubakr, ū çonişini Pajƣambar (s) ast.[3]

Ba guftai Rasuli Ça'farijon - ta'rixpaƶūhi şia, to cand qarn pas az pajdoişi Islom, ba dūstdoroni Ahli Bajt (a) va kasone, ki Imom Alī (a)-ro bar Usmon (xalifai sejum), muqaddam medonistand, ham şia meguftand.[4] Inonro, dar barobari gurūhi avval, ki şiai e'tiqodī[Joddoşt 1] budand, şiai muhabbatī (dūstdori Ahli Bajt) menomand.[5]

Şia dar luƣat ba ma'noi pajrav, jor va gurūh ast.[6]

Ta'rixcai pajdoiş

Dar borai ta'rixi pajdoişi şia, didgohhoi mutafovite vuçud dorad; az çumla: az zamoni hajoti Pajƣambari Islom (s), pas az moçaroi Saqifa, ba'd az qatli Usmon va pas az moçaroi hakamijat ba unvoni ta'rixi pajdoişi şia nom burda şudaast.[7] Barxe az ulamoi şia mu'taqidand az zamoni hajoti Pajƣambari Islom iddae az sahoba atrofi hazrati Alī (a) buda va şia dar hamon zamon vuçud doştaast.[8][Joddoşt 2] Inho ba ahodis[9] va guzorişhoi ta'rixie[10] istinod mekunand, ki bar asosi onho dar zamoni Pajƣambar ba şiajoni Alī (a) başorat doda şuda va jo az kasone ba unvoni şiajoni Alī jod şudaast.[11] In gurūh pas az rehlati Pajƣambar (s), ba tasmimi şūroi Saqifa dar xususi xalifa intixob kardani Abubakr, e'tiroz doştand va az baj'at bo Abubakr ba unvoni xalifa xuddorī mekardand.[12] Ba guftai Noşī Akbar dar kitobi Masoil-ul-imoma, az zamoni hazrati Alī (a), şiai e'tiqodī vuçud doştaast.[13]

Nazarijai imomat

Naviştori aslī: Imomat

Didgohi şiajon dar borai imomatro vaçhi muştaraki firqahoi şia medonand.[14] Imomat çojgohe bisjor muhim va mehvarī dar mabohisi kalomiji şia dorad.[15] Ba bovari şiajon imom bolotarin marça'i tafsiri ahkomi dinī pas az Pajƣambar ast.[16] Dar rivojoti şiajon çojgohi imom ba hadde ast, ki agar kase biduni in ki imomaşro bişnosad bimirad, kofir az dunjo raftaast.[17]

Pajƣambar (s):
«مَنْ ماتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّة»

«Har kas bimirad va imomi zamonaşro naşinosad ba margi çohilī (marg dar holi kufr) az dunjo raftaast.»[18]



Zarurati nass bar imom

Naviştori aslī: Nass bar imom

Şiajon mu'taqidand imomat az usuli e'tiqodiji din va mansabi Ilohī ast; ja'ne pajƣambaron nametavonand intixobi imomro ba mardum voguzor kunand va bar onho voçib ast, ki çonişini xudro ta'in kunand.[19] Az in rū, mutakallimoni şia (ba çuzi Zajdija)[20] bar zarurati «nasb»-i imom (tavassuti Pajƣambar jo imomi peşin) ta'kid mekunand[21] va «nass» (suxan jo fe'le, ki ba sarohat bar ma'noi maddi nazar dalolat kunad)-ro[22] tanho rohi şinoxti imom medonand.[23]

Daleli onho in ast, ki imom bojad ma'sum boşad va faqat Xudo az ismati insonho xabar dorad;[24] zero ismat, sifati darunī ast va az zohiri odamon nametavon ba ismataşon paj burd.[25] Binobar in zarurat dorad, ki Xudo imomro ta'in va az tariqi Pajƣambar ba mardum muarrifī kunad.[26]

Dar kitobhoi kalomiji şia, dar borai zarurati vuçudi imom dar çomea daloili naqlī va aqliji cande matrah meşavad.[27] Ojati «Ul-ul-amr» va hadisi «Man mota» az daloili naqliji şiajon bar zarurati vuçudi imom ast.[28] Istinod ba qoidai lutf ham az daloili aqliji onon ast. Dar tabjini in dalel naviştaand: az jak taraf vuçudi imom sabab meşavad mardumi beştar ba to'ati Xudo rūj biovarand va kamtar ba samti gunohon biravand; az tarafi digar tibqi qoidai lutf, ançom dodani har kore, ki sababi cunin cize bişavad, bar Xudovand voçib ast. Binobar in, nasbi imom bar Xudovand voçib ast.[29]

Ismati imom

Naviştori aslī: Ismati imomon

Şiajon ba ismati imomon e'tiqod dorand va onro şarti imomat medonand.[30] Onho dar in zamina ba daloili naqlī va aqlī[31] istinod mekunand, ki ojati «Ul-ul-amr»,[32] ojati «Ibtiloi Ibrohim»[33] va hadisi Saqalajn az on çumla ast.[34]

Az mijoni şiajon, Zajdija ba ismati hamai imomon bovar nadorand. Ba aqidai inon tanho «Ashobi Kiso», ja'ne Pajƣambar (s), Alī (a), Fotima (s), Hasan (a) va Husajn (a) ma'sumand[35] va baqijai imomon, monandi digar mardum, az xato ma'sum nestand.[36]

Mas'alai çonişiniji Pajƣambar

Şiajon mu'taqidand, ki Pajƣambari Islom (s) Imom Alī (a)-ro ba unvoni çonişini xud ba mardum muarrifī karda va imomatro haqqi viƶai ū va farzandonaş donistaast.[37] Albatta az in mijon, Zajdijon, imomati Abubakr va Umarro ham paziruftaand, ammo haminho ham Imom Alī (a)-ro az in du şoistatar medonand va megūjand musulmonon dar intixobi Umaru Abubakr ba unvoni imom, iştiboh kardand, ammo cun Imom Alī (a) ba on rizojat dod, imomati onhoro niz mepazirem.[38]

Mutakallimoni şia baroi isboti çonişiniji bilofasli Imom Alī (a) pas az Pajƣambar, ba ojot va rivojote istinod mekunand, ki az on mijon ojati Vilojat, hadisi Ƣadir va hadisi Manzalat ast.[39]

Firqahoi şia

Naviştori aslī: Firqahoi şia

Muhimtarin firqahoi şiaro imomija, zajdija, ismoilija, ƣolijon, kajsonija va to andozae voqifija medonand.[40] Barxe az in firqaho xud şoxahoi muxtalif dorand, monandi Zajdija, ki to dah şoxa ham baroi on zikr şudaast;[41] va kajsonija, ki onro ba cahor şoxa taqsim kardaand.[42] Hamin sabab şudaast, ki az firqahoi mutaaddide ba unvoni firqahoi şia jod şavad.[43] Albatta bisjore az firqahoi şia az bajn raftaand va imrūza tanho se mazhabi imomija, zajdija va ismoilija pajravon dorand.[44]

Kajsonija pajravoni Muhammadi Hanafija budand. Onho pas az Imom Alī (a), Imom Hasan (a) va Imom Husajn (a), Muhammadi Hanafija pisari digari imom Alī (a)-ro imom medonistand va bar in bovar budand, ki Muhammad Hanafija namurda, hamon Mahdiji mav'ud ast va dar kūhi Razvo ba sar mebarad.[45]

Voqifija ba kasone megūjand, ki pas az şahodati Imom Kozim (a), dar ū tavaqquf kardand; ja'ne ūro oxirin imom medonistand.[46] Ƣolijon ham gurūhe budand, ki dar xususi maqomi imomoni şia, zijodaravī mekardand; ja'ne ba uluhijati onon e'tiqod doştand, onhoro maxluq namedonistand va ba Xudovand taşbeh mekardand.[47]

Duvozdahimomī

Naviştori aslī: Imomija

Şiai duvozdahimomī jo isnoaşarī buzurgtarin firqai mazhabi şia ast.[48] Tibqi mazhabi imomija, pas az Pajƣambari Islom (s), duvozdah imom vuçud dorad, ki naxustinaşon Imom Alī (a) va oxirinaşon Imom Mahdī (aççalallohu faraçah) ast,[49] ki hanuz zinda ast, dar ƣajbat qaror dorad va rūze baroi barqaroriji adolat dar zamin zuhur xohad kard.[50]

Raç'at va bado' az bovarhoi viƶai şiajoni duvozdahimomija ast.[51] Tibqi omūzai raç'at, pas az zuhuri Imom Mahdī (a), barxe az murdagon zinda xohand şud. In murdagon ham nekūkoronu şiajonro şomil meşavand va ham duşmanoni Ahli Bajtro, ki qaror ast sazoi a'molaşonro dar hamin dunjo ham bubinand.[52] Bado' ham, ja'ne Xudo goh ba xotiri maslihate, amrero, ki baroi Pajƣambar jo imom oşkor karda bud, taƣjir medihad va cizi digare çojguzini on mekunad.[53]

Muhimtarin mutakallimoni imomija iboratand az: Şajx Mufid (336 jo 338 – 413h.q.), Şajx Tusī (385 – 460h.q.), Xoça Nasiriddini Tusī (597 – 673h.q.) va Alloma Hillī (648 – 726h.q.).[54] Barçastatarin faqehoni imomijai ham inho hastand: Şajx Tusī, Muhaqqiqi Hillī, Alloma Hillī, Şahidi Avval, Şahidi Sonī, Koşifulƣito, Mirzoi Qumī va Şajx Murtazo Ansorī.[55]

Beştari şiajoni Eron, ki hududi 90 darsadi çam'ijati in kişvarro taşkil medihand, duvozdahimomī hastand.[56]

Zajdija

Naviştori aslī: Zajdija

Mazhabi Zajdija ba Zajd farzandi Imom Saççod (a) nisbat dorad.[57] Bar pojai in mazhab tanho imomati Imom Alī (a), Imom Hasan (a) va Imom Husajn (a) ba surati intisobī va tavassuti Pajƣambar budaast.[58] Ba çuz in se imom har kase az nasli hazrati Zahro (s) qijom kunad va olimu zohidu saxovatmand va şuço' boşad, imom ast.[59]

Zajdija dar xususi imomati Abubakr va Umar du mavze' dorand: barxe az onho ba imomati in du bovar dorand va barxe digar onro namepazirand.[60] Didgohi zajdijoni imrūzi Jaman, ba didgohi gurūhi naxust nazdik ast.[61]

Çorudija, solehija va sulajmonija se firqai asliji Zajdija budaand.[62] Ba guftai Şahristonī - navisandai kitobi al-Milalu va-n-nihal, beştari Zajdijon dar kalom az mu'tazila va dar fiqh az mazhabi hanafī, az mazohibi fiqhiji cahorgonai ahli sunnat, ta'sir paziruftaand.[63]

Ba guzorişi kitobi Atlasi şia, Zajdijon 35 to 40 darsadi çam'ijati bistmillioniji Jamanro taşkil medihand.[64]

Ismoilija

Naviştori aslī: Ismoilija

Ismoilija, firqae az şiajon ast, ki pas az Imom Sodiq (a), Ismoil pisari buzurgi ūro imom medonad va imomati Imom Kozim (a) va digar imomoni imomijaro namepazirad.[65] Ismoilijon bar in bovar budand, ki imomat haft davra dorad va har davra bo jak «notiq» oƣoz meşavad, ki şariate nav meovarad va dar har davra pas az ū haft imom imomat mekunand.[66]

Notiqhoi şaş davrai naxusti imomat, hamon pajƣambaroni ulul'azmand, ki iboratand az: Odam, Nūh, Ibrohim, Muso, Iso va hazrati Muhammad (s).[67] Muhammadi Maktum pisari Ismoil, haftumin imom az davrai şaşumi imomat ast, ki bo Pajƣambari Islom oƣoz şudaast. Ū hamon Mahdiji mav'ud ast, ki vaqte qijom kunad, notiqi davrai haftumi imomat ham xohad bud.[68] Megūjand barxe az in omūzaho dar davrai hukumati fotimijon, ducori taƣirote şud.[69]

Muhimtarin viƶagiji ismoilijaro botinigarī medonand; caroki onho ojot, ahodis, maorif va ahkomi islomiro ta'vil mekunand va ma'noe xilofi zohiri onho bardoşt mekunand. Ba bovari onho ojoti Qur'on va rivojot zohir va botin dorand. Imom botini onhoro medonad va falsafai imomat, ta'limi botini din va bajoni maorifi botinī ast.[70]

Qozī Nu'monro buzurgtarin faqehi ismoilija[71] va kitobaş “Daoim-ul-Islom” manbai asliji fiqhii in mazhab donistaand.[72] Abuhotami Rozī, Nosir Xisrav va gurūhe ba nomi ixvonussaforo niz az andeşmandoni barçastai ismoilija şumoridaand.[73] Rasoili Ixvon-us-safo va A'lom-un-nubuvvat naviştai Abuhotami Rozī, az muhimtarin kitobhoi falsafiji onon ast.[74]

Ismoilijai imrūzro ba du gurūhi oqoxonija va buhra taqsim mekunand, ki bozmondagoni du şoxa az fotimijoni Misr ja'ne nazorija va musta'lavija hastand.[75] Guruhi naxustro hududi jak million nafar medonand, ki umdatan dar kişvarhoi Osijoie cun Hind, Pokiston, Afƣoniston, Toçikiston va Eron zindagī mekunand.[76] Şumori gurūhi duvumro ham hududi pançsad hazor nafar taxmin zadaand, ki beş az 80 darsadaşon dar Hind sukunat dorand.[77]

Beştari şiajoni Toçikiston az gurūhi oqoxonija buda ƣoliban sokini vilojati Badaxşon va şahri Duşanbe guzoriş şudaand.[78]

Mahdavijat

Naviştori aslī: Mahdavijat

Mahdavijatro omūzae muştarak mijoni hamai mazohibi islomī medonand,[79] ammo in andeşa dar mazhabi şia çojgohi viƶae dorad va dar rivojot, kitobho va maqoloti bisjore az on suxan omadaast.[80]

Firqahoi şia bo vuçudi iştiroki nazar dar asli vuçudi Mahdī, dar çuz'ijot va misdoqi on ixtilof dorand. Şiajoni duvozdahimomī bar in bovarand, ki Mahdī pisari Imom Hasani Askarī (a), imomi duvozdahum va hamon Mahdiji Mav'ud (aççalallohu faraçah) ast va dar ƣajbat ba sar mebarad.[81] Ismoilija Muhammadi Maktum pisari Ismoil pisari Imom Sodiq (a)-ro Mahdī Mav'ud medonand.[82] Zajdija ba çihati on ki qijomro az şaroiti imom medonand, ba intizor va ƣajbat e'tiqod nadorand.[83] Onho har imomero Mahdī va munçī mepindorand.[84]

Digar didgohhoi kalomiji muhim

Şiajon dar ajni hamfikr budan bo digar musulmonon dar usuli din, ja'ne tavhid, nabuvvat va maod, bovarhoe ham dorand, ki onhoro az hamai ahli sunnat jo barxe az onho xos megardonad. On bovarho guzaşta az du mas'alai imomat va mahdavijat, iborat ast az: husn va qubhi aqlī, tanzihi sifoti Xudo, amrun bajn-al-amrajn, odil nabudani hamai sahoba, taqija, tavassul va şafoat.

Olimoni şia monandi olimoni mu'tazila husn va qubhro aqlī medonand.[85] Husn va qubhi aqlī ba in ma'no ast, ki a'mol bo sarfi nazar az in ki Xudo ba xubī jo badiji onho hukm kunad, ba lihozi aqlī ba xubu bad taqsim meşavand.[86] In suxan bar xilofi didgohi aşoira ast, ki husn va qubhro şar'ī medonand;[87] ja'ne megūjand xubu bad vuçudi voqeī nadorad va e'tiborī ast. Binobar in harci Xudo ba on amr kunad, xub va harci az on nahj kunad, bad ast.[88]

Nazarijai “Tanzihi sifot”, dar muqobili du didgohi “ta'til” va “taşbih” qaror dorad, ki avvalī megūjad heç sifatero nabojad ba Xudo nisbat dod va digarī Xudoro dar sifotaş ba digar maxluqot taşbih mekunad.[89] Tibqi mazhabi şia metavon barxe az sifoti musbatro, ki dar xususi maxluqot ba kor meravad, ba Xudovand nisbat dod, ammo nabojad Ūro dar nahvai barxūrdorī az in sifot monandi maxluqot donist.[90] Baroi misol bojad guft hamon tavr, ki inson ilm, qudrat va hajot dorad, Xudovand niz az in sifot barxūrdorast, ammo ilm, qudrat va hajoti Xudovand, monandi ilm, qudrat va hajoti inson nest.[91]

Tibqi nazarijai amrun bajn-al-amrajn, inson na on guna ki mu'tazila mepindorand, mavçude komilan muxtor ast va na, cunon ki ahli hadis megūjand, komilan maçbur ast,[92] balki inson dar ançom dodani af'olaş ixtijor dorad, ammo iroda va qudrataş mustaqil nest va ba irodai Xudo vobastaast.[93] Az mijoni şiajon zajdiho monandi mu'tazila meandeşand.[94]

Mutakallimoni şia barxilofi nazari mutakallimoni ahli sunnat,[95] e'tiqod nadorand, ki hamai sahobai Pajƣambar odiland[96] va megūjand sirfi musohibat bo Pajƣambar daleli adolat nest.[97]

Ba çuz Zajdijon,[98] digar şiajon taqijaro çoiz medonand; ja'ne mu'taqidand dar mavoride, ki ibrozi aqida mumkin ast ba sadama didan az çonibi muxolifon munçar şavad, metavonem aqidai xudro oşkor nakunem va suxane barxilofi on bigūem.[99]

Tavassul garci dar digari firaqi islomī ham mafhume roiç budaast, nazd şia çojgohi muhimtare dorad.[100] Şiajon bar xilofi barxe az ahli sunnat az çumla vahhobijon,[101] matlub medonand, ki inson baroi istiçobati duo va taqarrub ba Xudo, avlijoi Xudoro vosita qaror dihad.[102] Tavassul bo şafoat pajvandi muhkam dorad.[103] Ba guftai Şajx Mufid murod az şafoat in ast, ki Pajƣambar va imomon metavonand dar rūzi qijomat şafe'i gunohkoron şavand va Xudo ba vositai şafoati onon bisjore az gunohkoronro naçot medihad.[104]

Fiqh

Naviştori aslī: Fiqh

Qur'on va sunnati Pajƣambar (s) nazdi hamai şiajon, ba unvoni du manbai asliji ahkomi şar'ī mu'tabar ast,[105] ammo onho dar zaminai nahvai istifoda az in du va hamcunin digar manobei fiqh ixtilofi nazar dorand.

Beştari şiajon, ja'ne imomija va zajdija, hamcun ahli sunnat, ilova bar Qur'on va sunnati Pajƣambar, aql va içmo'ro niz huççat medonand,[106] ammo ismoilija cunin nazare nadorand. Binobar mazhabi ismoilija, taqlid az heç muçtahide çoiz nest va ahkomi şar'iro bojad ba surati mustaqim az Qur'on, sunnati Pajƣambar va ta'limoti imomon darjoft kard.[107]

Zajdija dar xususi sunnat, tanho raftor va guftori Pajƣambarro huççat medonand va ba manobei hadisiji ahli sunnat hamcun sihohi sitta ruçu' mekunand,[108] ammo imomija va ismoilija ahodisero ham, ki az imomonaşon naql şudaast, az manobei fiqh ba şumor meovarand.[109]

Hamcunin zajdija monandi ahli sunnat qijos va istehsonro niz huççat medonand,[110] ammo inho nazdi şiajoni imomija va ismoilī mu'tabar nest.[111] Albatta zajdijon dar barxe az ahkomi ixtilofiji bajni imomija va ahli sunnat, fatvoi şiajonro tarçeh dodaand, az çumla, barxilofi ahli sunnat iborati hajja alo xajril amalro çuz'i azon medonand va guftani “as-salotu xajrun min-an-navm” (namoz behtar az xob ast)-ro dar azon harom medonand.[112]

Dar xususi izdivoçi muvaqqat ham, ki az masoili ixtilofiji bajni imomija va ahli sunnat ast, ismoilija va zajdija bo ahli sunnat muvofiqand;[113] ja'ne bar xilofi imomija, ki izdivoçi muvaqqatro çoiz medonad, ba harom budani on ra'j medihand.[114]

Çam'ijat va parokandagiji çuƣrofijoī

Tibqi omori muntaşirşuda dar soli 2014 m. şiajoni kişvarhoi Eron, Ozarbojçon, Bahrajn, Iroq va Lubnon beş az pançoh darsadi çam'ijati kişvari xudro taşkil medihand.[115]

“Ançumani din va zindagiji umumiji Piju”, şumori şiajoni çahonro bajni 154 to 200 million nafar va barobar bo 10 to 13 darsadi musulmonon e'lom kardaast.[116] Albatta barxe in omorro ƣajrivoqeī donista va çam'ijati voqeiji şiajonro beş az sesad million, ja'ne 19 darsadi çam'ijati musulmononi çahon, donistaand.[117]

Bar pojai guzorişi “Ançumani din va zindagiji umumiji piju”, 68 to 80 darsadi şiajon dar cahor kişvari Eron, Iroq, Pokiston va Hind zindagī mekunand. Eron 66 to 70 million şia dorad, ki barobar bo 37 to 40 darsadi kulli şiajoni çahon ast. Dar harjak az kişvarhoi Pokiston, Hind va Iroq ham beş az 16 million nafar şia zindagī mekunand.[118]

Dar Eron, Ozarbojçon, Bahrajn va Iroq, çam'ijati ƣolib şia ast.[119] Dar xovari mijona, şimoli Afriqo, mintaqai Osijo-Uqjonusija, Amriko, Kanada[120] va Cin[121] ham şia zindagī mekunad.

Hukumatho

Hukumathoi Oli Idris, Alavijoni Tabariston, Oli Buja, Zajdijoni Jaman, Fotimijon, Ismoilijai Alamut, Sarbadoroni Sabzavor, Safavija va Çumhuriji islomiji Eron az hukumathoi şi'iji çahoni Islom budaand.

Hukumati Oli Idris dar Marokeş va baxşe az Alçazoirro[122] naxustin hukumate ba şumor ovardaand, ki şiajon taşkil dodand.[123] In hukumat dar soli 172h.q. ba dasti Idris naberai Imom Hasani Muçtabo (a) taşkil şud va hududi du qarn davom joft.[124] Hukumati Alavijon zajdī budand.[125] Zajdijon hamcunin az soli 284h.q.to soli 1382h.q. bar Jaman hukumat mekardand.[126] Hukumathoi fotimijon va ismoilijai Alamut, mazhabi ismoilī doştand.[127] Dar xususi Oli Buja ixtilofi nazar hast. Barxe onhoro zajdimazhab medonand; gurūhe megūjand imomī budaand va ba bovari kasone ham onho ibtido zajdimazhab budand va ba'dho ba mazhabi imomija daromadand.[128]

Sultonmuhammadi Xudobanda maşhur ba Ulçojtu (hukumat 703 – 716h.q.) ham baroi muddate mazhabi şiai duvozdahimomiro mazhabi rasmiji hukumataş e'lom kard, ammo bar asari fişori taşkiloti davlatiaş, ki bar pojai mazhabi ahli sunnat bud, dubora mazhabi ahli sunnatro rasmī e'lom kard.[129]

Hukumati Sarbadoron dar Sabzavorro ham hukumate şi'ī medonand.[130] Albatta ba guftai Rasuli Ça'farijon, mazhabi rahbaron va hokimoni Sarbadoron daqiqan ma'lum nest, ammo ravşan ast, ki rahbaroni mazhabiji onho sufijone bo garoişhoi şi'ī budaand.[131] Xoça Alī Muajid - oxirin hokimi Sarbadoron,[132] imomijaro mazhabi rasmiji davlati xud e'lom kard.[133]

Dar hukumati Safavija, ki dar soli 907h.q. ba dasti Şohismoil ta'sis şud, mazhabi şiai duvozdahimomī rasmijat joft.[134] In hukumat mazhabi imomijaro dar Eron gustariş dod va Eronro ba kişvare komilan şi'ī tabdil kard.[135]

Dar Çumhuriji islomiji Eron ham usuli mazhab va fiqhi şiai duvozdahimomī mabno qaror giriftaast.[136]

Mutoliai beştar

Kitobi şia dar Islom, naviştai Allomai Tabotaboī; in kitob bo hadafi muarrifiji mazhabi şia - ba xusus baroi muxotaboni ƣajrimusulmon - ba zaboni forsī navişta şudaast. Dar in asar, matolibi lozim baroi şinoxti şia ba zabone soda va muxtasar bajon şudaast. Kitobi şia dar Islom, ba zabonhoi muxtalif, az çumla zaboni toçikī, tarçuma şudaast.

Çustorhoi vobasta

Nigorxona

Ezoh

  1. Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.131
  2. Şajxi Mufid, Avoil-ul-maqolot, 1413h.q., sah.35
  3. Nig.: "Şarh-ul-mavoqif, 1325h.q., ç.8, sah.354
  4. Nig.: Ça'farjon, Ta'rixi taşajju' dar Eron az oƣoz to tulū'i davlati safavī, 1390h.ş., sah.22 va 27
  5. Nig.: Ça'farjon, Ta'rixi taşajju' dar Eron az oƣoz to tulū'i davlati safavī, 1390h.ş., sah.28
  6. Farohidī, "al-Ajn" zajli "şaj'" va "şav'"
  7. Muharramī, Ta'rixi taşajju', 1382h.ş., sah.43 - 44; Gurūhi ta'rixi Paƶūhişgohi havza va donişgoh, Ta'rixi taşajju', 1389h.ş., sah.20 – 22; Fajjoz, Pajdoiş va gustarişi taşajju', 1382h.ş., sah.49 – 53
  8. Nig.: Tabotabojī, Şia dar Islom, 1388h.ş., ç.1, sah.29; Sobirī, Ta'rixi farqi islomī, 1388h.ş., sah.18 to 20
  9. Baroi namuna nig.: Sujutī, ad-Durr-ul-mansur, 1404h.q., ç.6, sah.379
  10. Ibni Asokir, Ta'rixu madinat-id-Dimişq, dor-ul-fikr li-t-tab'i va-n-naşri va-t-tavzi', ç.42, sah.332
  11. Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1388h.ş., sah.20
  12. Tabotabojī, Şia dar Islom, 1388h.ş., sah.32-33
  13. nig.: Noşī Akbar, Masoil-ul-imoma, 1971, sah.22-23
  14. Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.131
  15. Ansorī, «Imomat (imomat nazd imomija)», sah.137; Sultonī, Ta'rix va aqoidi zajdija, 1390h.ş., sah.256 va 257
  16. Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismoilija, 1393h.ş., sah.213
  17. Nig.: Kulajnī, Kofī, 1407h.q., ç.2, sah.21
  18. Taftozonī, Şarh-ul-maqosid, ç.5, sah.239
  19. Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.131
  20. Amirxonī, «Nazarijai nass az didgohi mutakallimoni imomī», sah.13
  21. Amirxonī, «Nazarijai nass az didgohi mutakallimoni imomī», sah.29; Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismo'ilija, 1393h.ş., sah.105; Hamcunin nig.: Şajxi Mufid, Avoil-ul-maqolot, 1413h.q., sah.40 va 41
  22. Amirxonī, «Nazarijai nass az didgohi mutakallimoni imomī», sah.13
  23. Amirxonī, «Nazarijai nass az didgohi mutakallimoni imomī», sah.11; Hamcunin nig.: Şajxi Mufid, Avoil-ul-maqolot, 1413h.q., sah.38; Rabboniji Gulpojgonī, Daromade bar ilmi kalom, 1387h.ş., sah.181
  24. Nig.: Şajxi Tūsī, al-Iqtisod, 1406h.q./1986m, sah.312; Rabboniji Gulpojgonī, Daromade bar ilmi kalom, 1387h.ş., sah.181
  25. Nig.: Şajxi Tūsī, al-Iqtisod, 1406h.q./1986m, sah.312
  26. Nig.: Şajxi Tūsī, al-Iqtisod, 1406h.q./1986m, sah.312; Rabboniji Gulpojgonī, Daromade bar ilmi kalom, 1387h.ş., sah.181
  27. Baroi namuna nig.: Şajxi Mufid, al-Ifsoh, 1412h.q., sah.28 va 29; Sultonī, Ta'rix va aqoidi zajdija, 1390h.ş., sah.260 to 263
  28. Nig.: Şajxi Mufid, al-Ifsoh, 1412h.q., sah.28
  29. Nig.: Alloma Hillī, Kaşf-ul-murod, 1417h.q., sah.491
  30. Nig.: Alloma Hillī, Kaşf-ul-murod, 1417h.q., sah.492; Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismo'ilija, 1393h.ş., sah.105
  31. Baroi mutoliai daloili aqliji imomija nig.: Alloma Hillī, Kaşf-ul-murod, 1417h.q., sah.492 – 494; Subhonī, al-Ilohijot, 1384h.ş./1426h.q., sah.26 – 45
  32. Alloma Hillī, Kaşf-ul-murod, 1417h.q., sah.493; Subhonī, al-Ilohijot, 1384h.ş./1426h.q., sah.125-130
  33. Subhonī, al-Ilohijot, 1384h.ş./1426h.q., sah.117-125
  34. Nig.: Subhonī, Azvou alo aqoid-iş-şiat-il-imomijja, 1421h.q., sah.389 – 394
  35. Sultonī, Ta'rix va aqoidi zajdija, 1390h.ş., sah.278
  36. Sultonī, Ta'rix va aqoidi zajdija, 1390h.ş., sah.279
  37. Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.131; nig.: Alloma Hillī, Kaşf-ul-murod, 1417h.q., sah.497
  38. Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.141-143
  39. Baroi namuna nig.: Alloma Hillī, Kaşf-ul-murod, 1417h.q., sah.498-501; Şajxi Mufid, al-Ifsoh, 1412h.q., sah.32, 33, 134
  40. Nig.: Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1388h.ş., ç.2, sah.32
  41. Nig.: Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1388h.ş., ç.2, sah.95-104
  42. Nig.: Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.132-136
  43. Baroi namuna nig.: Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.131-171
  44. Tabotabojī, Şia dar Islom, 1383h.ş., sah.66
  45. Tabotabojī, Şia dar Islom, 1383h.ş., sah.64
  46. Tabotabojī, Şia dar Islom, 1383h.ş., sah.65
  47. Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.154
  48. Çabrailī, Sajri tatavvuri kalomi şia, 1396h.ş., sah.46; Tabotabojī, Şia dar Islom, 1383h.ş., sah.66
  49. Tabotabojī, Şia dar Islom, 1383h.ş., sah.197-199
  50. Tabotabojī, Şia dar Islom, 1383h.ş., sah.230-231
  51. Rabboniji Gulpojgonī, Daromade ba şiaşinosī, 1392h.ş., sah.273; Tabotabojī, al-Mizon, 1417h.q., ç.2, sah.106
  52. Rabboniji Gulpojgonī, Daromade ba şiaşinosī, 1392h.ş., sah.273
  53. Tabotabojī, al-Mizon, 1393h.q., ç.11, sah.381; Şajxi Mufid, Tasheh-ul-e'tiqod, 1413h.q., sah.65
  54. Koşifī, Kalomi şia, 1387h.ş., sah.52
  55. Makorimi Şerozī, Doirat-ul-maorifi fiqhi muqoran, 1427h.q., ç.1, sah.260 to 264
  56. Taqizoda Dovarī, Guzorişe az omori çam'ijati şiajoni kişvarhoi çahon, 1390h.ş., sah.29
  57. Hajns, Taşajju', 1389h.ş., sah.357
  58. Sultonī, Ta'rix va aqoidi zidija, 1390h.ş., sah.287 va 288; Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1388h.ş., ç.2, sah.86
  59. Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.137-138
  60. Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1388h.ş., ç.2, sah.95
  61. Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1388h.ş., ç.2, sah.95
  62. Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1388h.ş., ç.2, sah.102
  63. Nig.: Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.143
  64. Nig.: Rasuli Ça'farjon, Atlasi şia, 1387h.ş., sah.466
  65. Şahristonī, al-Milalu va-n-nihal, 1375h.ş., ç.1, sah.170-171
  66. Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismo'ilija, 1393h.ş., sah.165
  67. Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismo'ilija, 1393h.ş., sah.165; Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1384h.ş., ç.2, sah.151
  68. Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1384h.ş., ç.2, sah.151-152; Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismo'ilija, 1393h.ş., sah.165
  69. Nig.: Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismo'ilija, 1393h.ş., sah.162
  70. Nig.: Birinçkor, Oşnoī bo firaq va mazohibi islomī, 1389h.ş., sah.95
  71. Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismo'ilija, 1393h.ş., sah.212
  72. Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismo'ilija, 1393h.ş., sah.212
  73. Nig.: Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1384h.ş., ç.2, sah.153
  74. Nig.: Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1384h.ş., ç.2, sah.154 va 161
  75. Maşkur, Farhangi firaqi islomī, 1372h.ş., sah.53,
  76. Daftarī, "Ismoilija", sah.701
  77. Daftarī, "Buhra", sah.813
  78. Guzorişi bajnalmilaliji ozodiji din 2020: Toçikiston
  79. Sadr, Bahsu havl-al-Mahdī, 1417h.q./1996m, sah.15; Hakimī, Xurşedi maƣrib, 1386h.ş., sah.90
  80. Hakimī, Xurşedi maƣrib, 1386h.ş., sah.91
  81. Tabotaboī, Şia dar Islom, 1383h.ş., sah.230-231
  82. Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1384h.ş., ç.2, sah.152
  83. Sultonī, Ta'rix va aqoidi zajdija, 1390h.ş., sah.291
  84. Sultonī, Ta'rix va aqoidi zajdija, 1390h.ş., sah.294
  85. Rabboniji Gulpojgonī, Daromade bar ilmi kalom, 1387h.ş., sah.296; Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1388h.ş., ç.2, sah.88
  86. Muzaffar, Usul-ul-fiqh, 1430h.q., ç.2, sah.271
  87. Muzaffar, Usul-ul-fiqh, 1430h.q., ç.2, sah.271
  88. Muzaffar, Usul-ul-fiqh, 1430h.q., ç.2, sah.271
  89. Rabboniji Gulpojgonī, Daromade bar ilmi kalom, 1387h.ş., sah.172-173
  90. Rabboniji Gulpojgonī, Daromade bar ilmi kalom, 1387h.ş., sah.172; Tabotabojī, Şia dar Islom, 1383h.ş., sah.125-126
  91. Tabotabojī, Şia dar Islom, 1383h.ş., sah.125-126
  92. Rabboniji Gulpojgonī, Daromade bar ilmi kalom, 1387h.ş., sah.277
  93. Rabboniji Gulpojgonī, Daromade bar ilmi kalom, 1387h.ş., sah.273
  94. Sultonī, Ta'rix va aqoidi zidija, 1390h.ş., sah.216
  95. Ibni Asir, Usud-ul-ƣoba, 1409h.q., ç.1, sah.10; Ibni Abdulbar, al-Istiob, 1992m/1412h.q., ç.1, sah.2
  96. Şahidi Sonī, ar-Riojatu fi ilm-id-diroja, 1408h.q., sah.343; Amin, A'jon-uş-şia, 1419h.q./1998m, ç.1, sah.161; Rabboniji Gulpojgonī, Daromade bar ilmi kalom, 1387h.ş., sah.209 va 210
  97. Şahidi Sonī, ar-Riojatu fi ilm-id-diroja, 1408h.q., sah.343; Amin, A'jon-uş-şia, 1419h.q./1998m, ç.1, sah.161
  98. Sobirī, Ta'rixi firaqi islomī, 1388h.ş., ç.2, sah.87
  99. Subhonī, "Taqija", sah.891-892; Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismoilija, 1393h.ş., sah.87
  100. Pokatcī, "Tavassul", sah.362
  101. Subhonī, "Tavassul", sah.541
  102. Subhonī, "Tavassul", sah.540
  103. Pokatcī, "Tavassul", sah.362
  104. Nig.: Şajxi Mufid, Avoil-ul-maqolot, 1413h.q., sah.47
  105. Nig.: Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismoilija, 1393h.ş., sah.212; Muzaffar, Usul-ul-fiqh, 1430h.q., ç.1, sah.54 va 64; Rahmatī va Hoşimī, «Zajdija (fiqhi zajdija)», sah.98
  106. Nig.: Muzaffar, Usul-ul-fiqh, 1430h.q., ç.1, sah.51; Rahmatī va Hoşimī, «Zajdija (fiqhi zajdija)», sah.98-99
  107. Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismoilija, 1393h.ş., sah.214
  108. Rahmatī va Hoşimī, «Zajdija (fiqhi zajdija)», sah.98-99
  109. Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismoilija, 1393h.ş., sah.212; Muzaffar, Usul-ul-fiqh, 1430h.q., ç.1, sah.51
  110. Rahmatī va Hoşimī, «Zajdija (fiqhi zajdija)», sah.98-99
  111. Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismoilija, 1393h.ş., sah.213-214
  112. Rahmatī va Hoşimī, «Zajdija (fiqhi zajdija)», sah.98
  113. Daftarī, Ta'rix va sunnathoi ismoilija, 1393h.ş., sah.214; Rahmatī va Hoşimī, «Zajdija (fiqhi zajdija)», sah.98
  114. Rahmatī va Hoşimī, «Zajdija (fiqhi zajdija)», sah.98
  115. FT_14.06.17_ShiaSunni
  116. Ançumani din va zindagiji umumiji Piju, Naqşai çam'ijati musulmononi çahon, 1393h.ş., sah.19
  117. Nig.: Ançumani din va zindagiji umumiji Piju, Naqşai çam'ijati musulmononi çahon, 1393h.ş., sah.11
  118. Nig.: Ançumani din va zindagiji umumiji Piju, Naqşai çam'ijati musulmononi çahon, 1393h.ş., sah.19
  119. Ançumani din va zindagiji umumiji Piju, Naqşai çam'ijati musulmononi çahon, 1393h.ş., sah.20
  120. Ançumani din va zindagiji umumiji Piju, Naqşai çam'ijati musulmononi çahon, 1393h.ş., sah.19-20
  121. 中国的穆斯林都是来自哪些教派、 中国海洋大学 (Musulmononi Cin az kadom mazhabhojand, Donişgohi Uqjonusi Cin)
  122. Saççodī, "Oli Idris", sah.561
  123. Saççodī, "Oli Idris", sah.564
  124. Saççodī, "Oli Idris", sah.561-562
  125. Culunigar va Şohmurodī, Davlathoi şi'ī dar ta'rix, 1395h.ş., sah.51
  126. Rasuli Ça'farjon, Atlasi şia, 1387h.ş., sah.462
  127. Culunigar va Şohmurodī, Davlathoi şi'ī dar ta'rix, 1395h.ş., sah.155-157
  128. Culunigar va Şohmurodī, Davlathoi şi'ī dar ta'rix, 1395h.ş., sah.125-130
  129. Ça'farijon, Ta'rixi taşajju' dar Eron (az oƣoz to davlati safavī), 1390h.ş., sah.694
  130. Ça'farijon, Ta'rixi taşajju' dar Eron (az oƣoz to davlati safavī), 1390h.ş., sah.776
  131. Nig.: Ça'farijon, Ta'rixi taşajju' dar Eron (az oƣoz to davlati safavī), 1390h.ş., sah.777-780
  132. Ça'farijon, Ta'rixi taşajju' dar Eron (az oƣoz to davlati safavī), 1390h.ş., sah.778
  133. Ça'farijon, Ta'rixi taşajju' dar Eron (az oƣoz to davlati safavī), 1390h.ş., sah.781
  134. Hajns, Taşajju', 1389h.ş., sah.156-157
  135. Culunigar va Şohmurodī, Davlathoi şi'ī dar ta'rix, 1395h.ş., sah.276-277
  136. Qosimī va Karimī, «Çumhuriji islomiji Eron», sah.765 va 766

Joddoşt:

  1. Kasone ki e'tiqod dorand hazrati Alī (a) az çonibi Xudoi mutaol ba imomat mansub şudaast.
  2. Oƣozi pajdoişi şiaro ki baroi avvalin bor ba şiai Alī alajhissalom (avvalin peşvo az peşvojoni Ahli Bajt alajhimussalom) ma'ruf şudand hamon zamoni hajoti Pajƣambari akram (s) bojad donist. Pajombar (s) dar avvalin rūzhoi be'sat ma'murijat joft ki xeşoni nazdiktari xudro ba dini xud da'vat kunad va Alī (a)-ro ki peş az hama islomro paziruft ba unvoni vazir va vasiju çonişini xeş muarrifī kard va tabiī ast, ki ūro ba hamai joroni xudaş muarrifī kard va fazoili ū va moçaroi Ƣadir va monandi on; joroni Pajombar (s)-ro ki şeftagoni fazilat va haqiqat budand bar in vo medoşt, ki Alī alajhissalomro dūst doşta ba girdaş çam' şuda va az vaj pajravī kunand. Inon ba unvoni şia şinoxta şudand. Tabotaboī, Şia dar Islom, sah.30 - 31

Sarcaşma

  • Allomai Hillī, Kaşf-ul-murod fi şarhi taçrid-il-e'tiqod, tahqiq va ta'liqi Hasan Hasanzodai Omulī, Qum, Muassisat-un-naşr-il-islomī, copi haftum, 1417h.q.
  • Amin, Sajidmuhsin, A'jon-uş-şia, tahqiqi Hasan Amin, Bejrut, doruttaorif, 1419h.q./1998 m.
  • Amirxonī, Alī, «Nazarijai nas az didgohi mutakallimoni imomī», imomatpaƶūhī, №10, 1392h.ş.
  • Ansorī, Hasan, «imomat (imomat nazd imomija)», Doiratulmaorifi buzurgi islomī, ç.10, Tehron, Markazi Doirholmaorfi buzurgi islomī, copi avval, 1380h.ş.
  • Ançumani din va zindagiji umumiji Piju, Naqşai çam'ijati musulmononi çahon, tarçumai Mahmudi Taqizodai Dovarī, Qum, intişoroti şiaşinosī, copi avval, 1393h.ş.
  • Birinçkor, Rizo, Oşnoī bo firaq va mazohibi islomī, Qum, kitobi Toho, copi cahorum, 1389h.ş.
  • Daftarī, Farhod, «Bahra», Donişnomai çahoni islom, ç.4, Tehron, Bunjodi Doiratulmaorifi islomī, copi avval, 1377h.ş.
  • Daftarī, Farhod, «Ismo'ilija», Doiratulmaorifi buzurgi islomī, ç.8, Tehron, Markazi Doiratulmaorfi buzurgi islomī, copi avval, 1377h.ş.
  • Daftarī, Farhod, Ta'rix va sunnathoi ismo'ilija, tarçumai Fariduni Badraī, Tehron, furūzoni rūz, copi avval, 1393h.ş.
  • Ibni Abdulbar, Jusuf ibni Abdulloh, al-Istiob fi ma'rifat-il-ashob, tahqiqi Alī Muhamad al-Baçovī, Bejrut, dorulçil, 1992m/1412h.q.
  • Ibni asir, Alī ibni Muhamad, Usud-ul-ƣoba fi ma'rrifat-is-sahoba, Dor-ul-fikr, Bejrut, 1409h.q./1989m.
  • Ibni Asokir, Alī ibni Hasan, Ta'rixu madinati Dimişq, tahqiqi Aliji Şerī, Dorulfikri littab'i va-n-naşr va-t-tavzi', at-tab'at-il-ulo, be to.
  • Içī, Mirsajidşarif, Şarh-ul-mavoqif, tashehi Badruddini Na'sonī, Qum, Şarifi Razī, copi avval, 1325h.q.
  • Koşifī, Muhammadrizo, Kalomi şia: mohijat, muxtassot va manobe', Tehron, sozmoni intişoroti Paƶūhişgohi farhangu andeşai islomī, copi sejum, 1387h.ş.
  • Qosimiji Turkī, Mahmadalī va Çavodi Karimī, «Çumhuriji islomiji Eron», Donişnomai çahoni Islom, ç.10, Tehron, bunjodi doiratulma'orifi islomī, copi avval, 1385h.ş.
  • Makorimi Şerozī, Nosir, Doiratulmaorifi fiqhi muqoran, Qum, Madrisai Imom Alī ibni Abitolib (a), copi avval, 1427h.q.
  • Maşkur, Muhammadçavod, Farhangi firaqi islomī, Maşhad, Bunjodi paƶūhişhoi islomiji Ostoni qudsi razavī, copi duvum, 1372h.ş.
  • Muzaffar, Muhammadrizo, Usul-ul-fiqh, Qum, Daftari intişoroti islomī, copi pançum, 1430h.ş.
  • Musavī, Sajidsodiq, Tamomi Nahçulbaloƣa, Tehron, Muassisat-ul-Imom Sohib-iz-zamon, 1418h.q.
  • Mufid, Muhamad ibni Muhamad, Avoil-ul-maqolot fi-l-mazohibi va-l-muxtorot, Qum, al-Mu'tamar-il-olami li aş-Şajx al-Mufid, 1413h.q.
  • Mufid, Muhamad ibni Muhamad, al-Ifsoh fi imomati Amiralmu'minin alajhissalom, Qum, Muassisat-ul-be'sat, copi avval, 1412h.q.
  • Mufid, Muhamad ibni Muhamad, Tashehu e'tiqodot-il-imomijja, tahqiqi Husajni Dargohī, Qum, al-Mu'tamar-il-olami li aş-Şajx al-Mufid, 1371h.ş.
  • Muharramī, Ƣulomhasan, Ta'rixi taşajju' az oƣoz to pojoni ƣajbati suƣro, Qum, Muassisai omūzişī va paƶūhişiji Imom Xumajnī, copi duvvum, 1382h.ş.
  • Noşī Akbar, Masoil-ul-imomat, Muqtatafotu min-al-kitob-il-avsati fi-l-maqolot, tahqiq: Jusufi Fon Es, Bejrut, 1971 m.
  • Pokatcī, Ahmad, «Tavassul», Doiratulmaorifi buzurgi islomī, ç.16, Tehron, Markazi Doiratulmaorifi buzurgi islomī, copi avval, 1387h.ş.
  • Rabboniji Gulpojgonī, Alī, Daromade ba şiaşinosī, Qum, Markazi bajnalmilaliji tarçuma va naşri al-Mustafo, copi cahorum, 1392h.ş.
  • Rabboniji Gulpojgonī, Alī, Daromade bar ilmi kalom, Qum, Dor-ul-fikr, copi avval, 1387h.ş.
  • Rahmatī, Muhammadkozm va Sajidrizoi hoşimī, «Zajdija», Donişnomai çahoni Islom, ç.22, Tehron, bunjodi Doiratulmaorifi islomī, copi avval, 1396h.ş.
  • Sadr, Sajid Muhammadboqir, Bahsu havl-al-Mahdī, tahqiqi Abdulçabbori Şarora, Qum, Markazi al-Ƣadiru li-d-dirosot-il-islomijja, 1417h.q./1996m.
  • Saççodī, Sodiq, «Oli Idris», Doiratulmaorifi buzurgi islomī, ç.1, Tehron, Markazi Doiratulmaorfi buzurgi islomī, copi avval, 1374h.ş.
  • Sobirī, Husajn, Ta'rixi firaqi islomī, Tehron, SMT, copi pançum, 1384h.ş.
  • Subhonī, Ça'far, «Tavassul», Donişnomai çahoni Islom, ç.8, Tehron, bunjodi Doiratulmaorifi islomī, copi avval, 1383ş.
  • Subhonī, Ça'far, «Taqija», Donişnomai çahoni Islom, ç.7, Tehron, bunjodi Doiratulmaorifi islomī, copi avval, 1382h.ş.
  • Subhonī, Ça'far, Azvou alo aqoid-iş-şia-il-imomijati va torixihim, Tehron, maş'ar, 1421h.q.
  • Subhonī, Ça'far, al-Ilohijotu alo huda-l-kitobi va-s-sunnati va-l-aql, ba qalami Hasani Makkiji Omilī, Qum, Muassisai Imom Sodiq, copi şaşum, 1386 şi /1426h.q.
  • Sultonī, Mustafo, Ta'rix va aqoidi zajdija, Qum, naşri adjon, copi avval, 1390h.ş.
  • Sujutī, Abdurrahmon ibni Abibakr, ad-Durr-ul-mansur fi-t-tafsiri bi-lma'sur, Qum, Maktabatu Ojatullah al-Uzmo al-Mar'aşī an-Naçafī, 1404h.q.
  • Tabotabojī, Sajid Muhammadhusajn, al-Mizon fi tafsir-il-Quron, Qum, intişoroti islomī, copi pançum, 1417h.q.
  • Tabotabojī, Sajid Muhammadhusajn, Şia dar Islom, Qum, daftari intişoroti islomī, copi şonzdahum, 1383h.ş.
  • Taqizodai Dovarī, Mahmud, Guzorişe az omori çam'ijatiji şiajoni kişvarhoi çahon bar asosi manobei interentī va maktub, Qum, intişoroti şiaşinosī, copi avval, 1390h.ş.
  • Fajjoz, Abdulloh, Pajdoiş va gustarişi taşajju', tarçumai Sajid Çavodi Xotamī, Sabzavor, intişoroti Ibni Jamin, copi avval, 1382h.ş.
  • Farohidī, Xalil ibni Ahmad, al-A'ajn, tashehi Mahdiji Maxzumī va Ibrohimi Somiroī, Qum, naşri Hiçrat, 1410h.q.
  • Hakimī, Muhammadrizo, Xuşed maƣrib, Qum, Daleli mo, copi bistu haştum, 1386h.ş.
  • Halm, Hajns, Taşajju', tarçumai Muhammadtaqiji Akbarī, Qum, naşri adjon, copi duvum, 1389h.ş.
  • Çabrailī, Muhammadsafar, Sajri tatavvuri kalomi şia, daftari duvvum: az asri ƣajbat to Xoça Nasiri Tūsī, Tehron, intişoroti Paƶūhişgohi farhang va andeşai islomī, copi pançum, 1396h.ş.
  • Ça'farjon, Rasul, Atlasi şia, Tehron, sozmoni çuƣrofijoiji neruhoi musallah, copi pançum, 1391h.ş.
  • Ça'farjon, Rasul, Ta'rixi taşajju' dar Eron az oƣoz to tulū'i davlati safavī, Tehron, naşri ilm, copi cahorum, 1390h.ş.
  • Culunigar, Mahmadalī va Sajid Mas'udi şohmurodī, Davlathoi şi'ī dar ta'rix, Qum, Paƶūhişgohi ulum va farhangi islomī, copi avval, 1395h.ş.
  • Şajxi Tūsī, Muhammad ibni Hasan, al-Iqtisod fimo jataallaqu bi-l-e'tiqod, Bejrut, dorulazvo', copi duvum, 1406h.q./1986 m.
  • Şahidi Sonī, Zajnuddin ibni Alī, ar-Riojatu fi ilm-id-diroja, tahqiqi Abdulhusajn Mahmadaliji Baqqol, Qum, Maktabatu Ojatullah al-Uzmo al-Mar'aşī an-Naçafī, 1408h.q.
  • Şahristonī, Muhamadi ibni Abdukarim, al-Milalu va-n-nihal, tahqiqi Muhamad ibni Fathullohi Badaron, Qum, aş-Şarif ar-Razī, 1375h.ş.
  • FT_14.06.17_ShiaSunni