Мусо (пайғамбар)
 | |
| Нақш | Пайғамбар |
|---|---|
| Зодрӯз | ҳудуди 250 сол баъд аз ҳазрати Иброҳим (а) |
| Зодгоҳ | Миср |
| Лақабҳо | Калимуллоҳ |
| хешу табор | |
| Тули умр | 250 сол |
| Пайғамбарон | |
| Одам (а) . Нӯҳ (а) . Идрис (а) . Ҳуд (а) . Солеҳ (а) . Иброҳим (а) . Лут (а) . Исмоил (а) . Алясаъ (а) . Зулкифл (а) . Илёс (а) . Юнус (а) . Исҳоқ (а) . Яъқуб (а) . Юсуф (а) . Шуайб (а) . Мусо (а) . Ҳорун (а) . Довуд (а) . Сулаймон (а) . Айюб (а) . Закариё (а) . Яҳё (а) . Исо (а) . Муҳаммад (с) | |
Мусо (а) (форсӣ: موسی (ع)) аз пайғамбарони улул-азм ва соҳиби шариат ва пешвои Банӣ Исроил аст. Ҳикояҳо ва мӯъҷизоти ҳазрати Мусо дар Қуръон бештар аз ҳар пайғамбари дигар зикр шудаанд. Яке аз лақабҳои асосии Мусо "Калимуллоҳ" мебошад, ки сабаби машҳур шудани ӯ бо ин лақабро дар он донистаанд, ки Худованд бо вай бевосита сухан мегуфт.
Қисме аз ҳикояҳои Қуръон дар бораи Мусо иборатанд аз ҳамроҳии ӯ бо яке аз авлиёи Илоҳӣ, ки тибқи ривоёти шиа, Хизр будааст ва достони андохтани Мусо ба дарё. Тибқи ин достон, модари Мусо аз тарси кушта шудани фарзандаш тавассути сарбозони Фиръавн, ӯро дар як сандуқ гузошт ва ба дарё андохт. Мусо ба қасри Фиръавн расид ва дар он ҷо парвариш ёфт. Ҳодисаи даргирии Мусо бо шахси қибтӣ низ яке аз ҳикояҳои қуръонӣ аст, ки тибқи он, шахси қибтӣ кушта шуд ва Мусо (а) маҷбур гардид аз Миср фирор кунад ва ба Мадян равад.
Ҳазрати Мусо (а) дар Мадян бо духтари Шӯайб пайғамбар издивоҷ кард ва даҳ сол ба чӯпонӣ машғул шуд. Ӯ дар чиҳилсолагӣ дар сарзамини Тур ваҳйи Илоҳиро дарёфт кард ва ба пайғамбарӣ расид ва таълимот ва дастуроте, аз ҷумла тавҳид, лозим будани ибодати Худованд, адои намоз ва масоили маъодро қабул намуд. Ӯ ҳамроҳи бародараш Ҳорун назди Фиръавн рафт, то озодии Банӣ Исроилро аз ӯ бихоҳад; аммо Фиръавн бо вуҷуди дидани мӯъҷизаҳои Мусо, ҳақ будани ӯро напазируфт ва ба озору азияти Банӣ Исроил идома дод. Мусо ба фармони Худованд, ҳамроҳи Банӣ Исроил ва бо мӯъҷизаи шикофтани баҳр аз Миср хориҷ шуд. Мӯъҷизаҳои дигари ӯ низ дар Қуръон ва ривоёти маъсумон зикр шудаанд, аз ҷумла табдил шудани асо ба мор ва "Яди Байзо".
Шиаён бар ин назаранд, ки ҳамаи пайғамбарон, аз ҷумла ҳазрати Мусо, аз ибтидои таваллуд то поёни умр аз гуноҳ маъсум ҳастанд; аммо бархе аз тафсиргарони аҳли суннат бо истинод ба баъзе воқеаҳои зиндагии Мусо, ки дар Қуръон зикр шудаанд, аз ҷумла куштани шахси қибтӣ ва партофтани лавҳҳо бо ғазаб, исмати ӯро зери шубҳа бурдаанд. Муфассирони шиа бо зикри далелҳо шарҳ додаанд, ки ин мавридҳо радкунандаи исмати ҳазрати Мусо нестанд.
Осори ҳунарӣ ва таълифоти зиёде дар бораи ҳазрати Мусо, зиндагӣ ва нубуввати ӯ эҷод ва нашр шудаанд, ки аз ҷумлаи онҳо тасвири миниётураи Маҳмуди Фаршчиён дар бораи табдил шудани асои Мусо ба мор мебошад. Шоироне мисли Саъдии Шерозӣ, Мавлоно, Иқболи Лоҳурӣ ва Парвини Эътисомӣ низ шеърҳое дар бораи Мусо сурудаанд. Филмҳое низ дар бораи ҳазрати Мусо таҳия шудаанд, ки филми синамоии "Даҳ фармон" аз ҷумлаи онҳо мебошад.
Мусо бузургтарин пайғамбари Банӣ Исроил
Мӯсо ибни Имрон[۱] бузургтарин пайғамбари Банӣ-Исроил ва пешвои он қавм буд,[۲] ки онҳоро аз асорати мисриён озод кард ва ба сӯи замини ваъдашуда раҳсипор намуд.[۳]
Ҳазрати Мӯсо (а) яке аз панҷ пайғамбари улу-л-азм,[۴] яъне соҳиби шариат,[۵] буд. Номи Мӯсо (а) 136 маротиба дар Қуръон зикр шудааст,[۶] ва мӯъҷизаҳои зиёде аз ӯ дар Қуръон нақл гардидааст.[۷] Қуръон қиссаҳои зиндагии Мӯсоро бештар аз дигар пайғамбарон зикр кардааст.[۸] Ӯ домоди ҳазрати Шуъайб буд.[۹] Ҳазрати Юшаъ васӣ ва ҷонишини Мӯсо (а) буд.[۱۰]
«Вазкур фил-китоби Мӯсо иннаҳу кона мухласан ва кона расулан набия... ва қаррабноҳу наҷия»
«Ва дар ин китоб (Қуръон) саргузашти Мӯсоро ёд кун, бешубҳа, ӯ инсони ихлосшуда ва фиристодае (ба ҳайси) пайғамбар буд... Ва ӯро наздик гардонидем, дар ҳоле ки бо ӯ роз гуфтем.»[۱۱]
Қуръон Мӯсо (а)-ро расул ва набӣ муаррифӣ намуда,[۱۲] ва ӯро ба сабаби рисолаташ ва гуфтугӯяш бо Худованд бар қавмаш бартар донистааст.[۱۳] Лавҳаву Таврот бар ҳазрати Мӯсо нозил шуд.[۱۵] Ӯ соҳиби китоби осмонӣ ва шариат буд,[۱۶] ва шариати ӯ дар байни адёни илоҳӣ наздиктарин шариат ба ислом дониста шудааст.[۱۷]
Ба гуфтаи Муҳаммадҳусайн Фазлуллоҳ, аз донишмандони шиа, рисолати ҳазрати Мӯсо ба гурӯҳ ё ҷойи муайяне маҳдуд набуд, балки ҷаҳонӣ ва умумист.[۱۸] Аммо баъзе муҳаққиқон, асосан бар пояи оятҳои Қуръон ва Таврот, бар ин назаранд, ки мухотаби дини яҳуд ва китоби Таврот фақат қавми Банӣ-Исроил (фарзандони Яъқуб) буда, хитобе ба дигар умматҳо надорад.[۱۹]
Сухан гуфтан бо Худованд
- Мақолаҳои асосӣ: Гуфтугӯи ҳазрати Мусо бо Худованд ва Калимуллоҳ
Сифати «Калимуллоҳ» (ба маънои касе, ки Худо бо ӯ сухан гуфт) махсуси ҳазрати Мусо (а) дониста шудааст.[۲۰] Албатта, баъзеҳо бар ин назаранд, ки Худованд дар меъроҷ бо паёмбари ислом низ бевосита сухан гуфтааст.[۲۱]
Худованд бо ҳазрати Мусо (а) ба таври мустақим сухан гуфт.[۲۲] Носир Макорими Шерозӣ бар он аст, ки Худованд мавҷҳои садо ва калимотро дар фазо ё ҷисмҳо меофарид ва сухан гуфтанаш чунин буд.[۲۳] Дар муқобил, Сайид Муҳаммадҳусайн Таботабоӣ бар ин назар аст, ки Худованд чигунагии сухан гуфтанашро зикр накардааст ва мо низ наметавонем чигунагии ин гуфтугӯро аз таъбирҳои Қуръон ба даст оварем.[۲۴] Ба гуфтаи ӯ, сухан гуфтан Худо бо Мусо бо восита[۲۵] ва як амри ҳақиқӣ буд, ки гарчи асарҳои оддӣ дошт, бе ниёз ба аъзову ҷавореҳи моддӣ, мисли даҳон, сурат гирифтааст.[۲۶]
Зиндагиномаи ҳазрати Мусо (а)
Ҳазрати Мусо (а), фарзанди Имрон, аз насли Левӣ ибни Яъқуб дониста мешавад.[۲۷] Номи падараш дар Таврот Умром (Амром) омадааст, ки дар лаҳҷаи арабӣ ба сурати Имрон даромада, мусалмонон низ ӯро бо ҳамин ном мешиносанд.[۲۸] Таваллуди ҳазрати Мусо (а) тақрибан ۲۵۰ сол пас аз вафоти ҳазрати Иброҳим (а) рух додааст.[۲۹] Масъудӣ дар китоби Исбот-ул-васия фосилаи байни Мусо ва Иброҳим (а)-ро ۴۶۸ сол гуфтааст.[۳۰]
Таваллуд ва кӯдакии ҳазрати Мусо (а) то фирор аз Миср
Ҳазрати Мусо (а) дар давроне ба дунё омад, ки Фиръавн фармон дода буд, ҳамаи писарони навзоди Бани Исроилро бикушанд ва духтарони онҳоро асир гиранд.[۳۱] Тибқи Таврот, Фиръавн аз афзоиши қудрати Бани Исроил ва муттаҳид шудани онҳо бо душманонаш тарс дошт ва ба ҳамин далел, амри қатли писарони онҳоро содир кард.[۳۲] Носир Макорими Шерозӣ, тафсиргари шиа, бар ин назар аст, ки мувофиқи оятҳои Қуръон, Фиръавн барои заиф гардонидани Бани Исроил писарони онҳоро мекушт.[۳۳] Баъзеҳо сабаби ин фармонро хоби Фиръавн медонанд. Ӯ дар хоб дид, ки оташе аз самти Байтулмуқаддас ба сӯи Миср меояд ва ҳамаи мисриёнро месӯзонад, дар ҳоле ки ба Бани Исроил ҳеҷ осебе намерасонад.[۳۴] Ба ривояти дигар, Фиръавн хоб дид, ки писаре аз Бани Исроил ба дунё меояд ва подшоҳии ӯро аз байн мебарад.[۳۵]
Тибқи Қуръон, пас аз таваллуди ҳазрати Мусо (а), Худо ба модари ӯ (Юкообод[۳۶]) ваҳй кард, ки фарзандашро шир диҳад ва вақте аз ҷонаш тарсидӣ,[۳۷] ӯро дар сандуқе гузошта,[۳۸] ба дарё (рӯдхона) андоз ва ҳеҷ нигарон набош ва натарс.[۳۹]
Модари Мусо пас аз чанд муддати шир додан (бар асоси Таврот, се моҳ[۴۰]) аз тарси хатар ӯро дар сандуқе гузошта, ба дарё (рӯдхона) партофт[۴۱] ва духтарашро барои назорат аз паси он фиристод.[۴۲] Худованд барои оромиши дили модари Мусо ба ӯ нерӯ дод[۴۳] ва ваъда дод, ки фарзандашро ба ӯ бармегардонад ва ӯро аз пайғамбарон қарор медиҳад.[۴۴]
Шахсе аз хонадони Фиръавн Мусоро аз об гирифт.[۴۵] Таврот ин шахсро духтари Фиръавн медонад.[۴۶] Вале бар пояи Қуръон, ҳамсари Фиръавн (Осия[۴۷]) ӯро «нури чашми худ ва Фиръавн» хонда, умед дошт, ки ӯ барояш судманд бошад ё ҳатто ӯро фарзандхонда бигирад.[۴۸]
Баъд аз наҷот ёфтани Мусо (а), ӯ шири ҳеҷ зани дигарро қабул накард, то ин ки бо тавсияи хоҳари Мусо, модарашро оварданд ва ба ҳамин тартиб, ӯ назди модараш бозгашт.[۴۹] Носир Макорими Шерозӣ бо истинод ба Қуръон бар ин назар аст, ки Мусо дар хона ва назди хонаводааш бузург шуд, аммо баъзан назди ҳамсари Фиръавн низ мебурданд.[۵۰] Ҳамчунин, аз гуфтори Фиръавн, ки ба Мусо гуфт: «Оё мо туро дар кӯдакӣ назди худ тарбия накардем؟»[۵۱] метавон дарёфт, ки ӯ як муддат дар қасри Фиръавн зиндагӣ кардааст.[۵۰] Тибқи Таврот низ, Мусо дар кӯдакӣ назди модараш буд ва вақте бузург шуд, ба қасри Фиръавн рафт.[۵۲]
Гуфта шудааст, ки номи «Мусо» ба ин далел ба ӯ гузошта шуд, ки ӯро аз байни об ва дарахт гирифтанд. «Му» дар забони қибтӣ ба маънои «об» ва «со» ба маънои «дарахт» аст.[۵۳]
Мусо дар ҷавонӣ дар задухӯрди як марди исроилӣ бо як мисрӣ (қибтӣ) ширкат кард ва бо як мушт шахси мисриро кушт.[۵۴] Пас аз ин ҳодиса, маъмурони Фиръавн қасди қатли ӯро гирифтанд[۵۵] ва Мусо барои наҷот аз Миср фирор кард.[۵۶]
Зиндагӣ дар Мадян, пайғамбарӣ ва бозгашт ба Миср
Ҳазрати Мӯсо (а) пас аз даргирӣ бо марди қибтӣ ва куштани ӯ, барои наҷот аз таъқиби маъмурони ҳукуматӣ ба Мадян фирор кард.[۵۷] Дар он ҷо ба ду духтари чӯпон (бо номҳои Сафуро ва Лиё[۵۸]) кӯмак кард, то чорвои худро об диҳанд.[۵۹] Падари ин духтарон, ки дар ривоятҳо ва таърих ҳазрати Шуъайб дониста шудааст,[۶۰] пас аз шунидани саргузашти Мӯсо ӯро ба назди худ хонд[۶۱] ва ба ӯ пешниҳоди кор ва издивоҷ бо духтарашро дод.[۶۲]
Ҳазрати Мӯсо (а) дар Мадян монд ва бо духтари Шуъайб издивоҷ кард ва нигоҳубини гӯсфандони ӯро ба уҳда гирифт.[۶۳] Бар асоси он чӣ дар Қуръон ва тафсирҳои шиа омадааст, Мӯсо даҳ сол дар Мадян дар канори Шуъайб зиндагӣ кард ва ба чӯпонӣ машғул буд.[۶۴] Пас аз он, ӯ дар роҳи бозгашт ба Миср, шабона бо хонаводааш роҳро гум кард[۶۵] ва дар он ҳангом оташе аз самти Тӯри Сино дид ва барои гирифтани хабар ё қисме аз он оташ ба сӯи он рафт.[۶۶]
Вақте ба назди оташ расид, аз тарафи рост ва аз байни дарахт садое омад: «Эй Мӯсо, Ман Худои Парвардигори ҷаҳониён ҳастам.»[۶۷] «Танҳо Маро ибодат кун ва намозро барои ёди Ман барпо дор.»[۶۸]
Ҳазрати Мӯсо (а) дар кӯҳи Тӯри Сино ба пайғамбарӣ баргузида шуд.[۶۹] Худованд ба ӯ амр кард, ки асояшро бияндозад.[۷۰] Вақте ӯ ин корро кард, асо ба мори бузурге табдил ёфт.[۷۱] Ба ӯ дастур дода шуд, ки натарсад ва онро бардорад, зеро дубора ба шакли аввалаи худ бармегардад.[۷۲] Ҳамчунин, ба ӯ амр шуд, ки дасташро дар гиребонаш гузорад, ки ногаҳон дасти ӯ сафед ва нуронӣ шуд.[۷۳] Ин мӯъҷизаҳо барои омодасозии Мӯсо (а) барои муқобила бо Фиръавн дониста мешаванд.[۷۴]
Оғози даъват ва хориҷ шудани Бани Исроил аз Миср
Бар асоси оятҳои Қуръон, Худо ҳазрати Мӯсо (а)-ро барои ҳидояти Фиръавн ва қавмаш фиристод.[۷۵] Мӯсо (а) ба Худо гуфт, ки метарсад, ки ӯро такзиб мекунанд[۷۶] ва тоқати инкор ва дашномҳои онҳоро надорад.[۷۷] Вай забонашро равон намедонист[۷۸] ва медонист, ки Фиръавниён ӯро барои қатли марди қибтӣ гунаҳкор медонанд.[۷۹] Пас аз Худо хост, ки Ҳорунро низ ҳамроҳи ӯ бифиристад.[۸۰]
Ҳазрати Мӯсо (а) ҳамроҳи бародараш Ҳорун назди Фиръавн рафтанд[۸۱] ва аз ӯ хостанд, ки Бани Исроилро озод кунад.[۸۲] Мӯсо барои исботи ҳаққонияти рисолати худ мӯъҷизаҳои худро нишон дод: асояш ба мор табдил ёфт ва дасти ӯ нуронӣ шуд.[۸۳] Вале Фиръавн ӯро муттаҳам ба ҷодугарӣ кард.[۸۴]
Дар ниҳоят, маҷлисе барои муқобила бо ҷодугарони Фиръавн ташкил шуд. Мӯсо (а) бо мӯъҷизаи худ ҷодуи онҳо барҳам зад ва ҷодугарон ба ӯ имон оварданд.[۸۵] Бо вуҷуди ин, Фиръавн таслим нашуд ва Худованд балое бар сари мисриён нозил кард.[۸۶]
Худованд ба Мӯсо амр кард, ки шабона бо Бани Исроил аз Миср хориҷ шавад.[۸۷] Пас аз баромадан, Фиръавн бо лашкараш ба таъқиби онҳо пардохт.[۸۸] Дар як нуқта, Бани Исроил аз як тараф бо баҳр ва аз тарафи дигар бо лашкари Фиръавн муҳосира шуданд.[۸۹]
Бо амри Худо, Мӯсо (а) асояшро ба баҳр зад ва роҳи хушке дар миёни об кушода шуд.[۹۰] Бани Исроил нагҷот ёфтанд,[۹۱] аммо Фиръавн ва лашкараш дар об ғарқ шуданд.[۹۲]
Ҳиҷрат ба сарзамини мавъуд
Ҳазрати Мӯсо (а) пас аз наҷоти Бани Исроил ба Миқот рафт.[۹۳] Дар ҳузури ӯ, Бани Исроил дар набудани ӯ гӯсолаеро аз тилло сохта, парастиш карданд.[۹۴] Вақте Мӯсо (а) ин манзараро дид, лавҳҳое, ки дар кӯҳи Тӯри Сино бар ӯ нозил шуда буданд, ба замин зада шикаст.[۹۵]
Худованд Бани Исроилро мавохиза кард.[۹۶] Мӯсо (а) 70 тан аз сарони Бани Исроилро бо худ ба Миқот бурд.[۹۷] Баъзе аз онҳо ба Худо гуфтанд, ки танҳо вақте ба ӯ имон меоранд, ки ӯро бо чашми худ бубинанд.[۹۸]
Барои нишон додани нотавонии онҳо, Худо барқ ва садои шадиде фиристод, ки ҳамаи онҳоро нобуд кард.[۹۹] Баъзе ин садамаро азоб донистаанд.[۱۰۰] Мӯсо (а) ба Худо гуфт: «Оё моро барои кори нодонҳоямон ҳалок мекунӣ?»[۱۰۱] ва аз Худо хост, ки онҳоро зинда кунад. Худованд дуои ӯро пазируфт ва онҳоро дубора зинда кард.[۱۰۲]
Саргардонӣ дар биёбон
Пас аз марги Фиръавн, Бани Исроил барои расидан ба сарзамини муқаддас (бархе онро Шом донистаанд[۱۰۳]) бояд бо мардони қавӣ мубориза мекарданд.[۱۰۴] Аммо онҳо аз ҷанг саркашӣ карда, гуфтанд: «Ту ва Худоят биравед, биҷангед, мо ҳамин ҷо мемонем.»[۱۰۵]
Худованд ҷазо дод ва вуруд ба сарзамини муқаддасро барои 40 сол барояшон манъ кард.[۱۰۶] Дар ин муддат онҳо дар биёбон саргардон монданд.[۱۰۷]
Дар ин давра, Худованд барои ҳифзи онҳо абрро соябон қарор дод,[۱۰۹] ва «манн ва салво» фиристод, то аз гуруснагӣ наҷот ёбанд.[۱۱۰]
Ҳазрати Мӯсо (а) аз Худо об талаб кард ва Худо амр кард, ки асояшро ба санге бизанад. Бо ин кор, 12 чашмаи об, ба теъдоди қабилаҳои Бани Исроил, ҷорӣ шуд.[۱۱۱]
Вафоти ҳазрати Мӯсо (а)
Ҳазрати Мӯсо (а) дар давраи саргардонии Бани Исроил[۱۱۵] ва дар синни ۱۲۰[۱۱۶] ё ۱۲۶-солагӣ[۱۱۷] вафот кард.
Бар асоси ривояте аз Паёмбар (с), ӯ ۱۲۶ сол зиндагӣ кардааст.[۱۱۸] Марги ӯро тақрибан 1700 сол пеш аз мелоди Масеҳ донистаанд.[۱۱۹]
Гуфта мешавад, ки қабри ӯ номаълум боқӣ мондааст.[۱۲۰]
Нубувват
Ҳазрати Мӯсо (а) дар чиҳилсолагӣ,[121] дар Тӯри Сино[122] ва аз миёни дарахте мавриди хитоби ваҳй қарор гирифт[123] ва дар он ҷо ба пайғамбарӣ баргузида шуд.[124] Ӯ аз пайғамбарони Улул-азм буд.[125] Баъзе муфассирон бар асоси таъбири Қуръон «Ва ана-хтартука; Ман туро барои рисолат интихоб кардам»[126] бовар доранд, ки Мӯсо дар ҳамон ҷо ва бо ҳамин таъбир ба пайғамбарӣ мабъус шуд.[127] Худованд пас аз эълони рисолат, ба ӯ дастурҳое дод:
Даҳ Фармон:
1. Ман Худованд, Худои ту ҳастам.
2. Ту бояд ба ҷуз Ман, дигар худоён надошта бошӣ.
3. Аз номи Ман, ки Худои туст, суиистифода макун.
4. Рӯзи шанбе (Сабт)-ро ба ёд дошта бош ва онро муқаддас бидор.
5. Падару модаратро эҳтиром кун.
6. Қатл макун.
7. Зино макун.
8. Дуздӣ макун.
9. Дурӯғ нагӯ.
10. Ба моли ва номуси дигарон чашми тамаъ надошта бош.
Даҳ Фармон ва Таврот
Даҳ Фармон дастурҳое буданд, ки бар лавҳаҳо навишта шуда, бар ҳазрати Мӯсо (а) нозил гардид.[133] Манзур аз Таврот китобҳои панҷгонаи Мӯсо (а) аст. Яҳудиён ин китобҳоро нозилшуда бар ҳазрати Мӯсо (а) медонанд.[134] Ин асфор (китобҳо) иборатанд аз: Сафари Таквин (Пайдоиш), Хуруҷ, Ловиён, Аъдод ва Таквин.[135] Албатта, гоҳе Таврот ба кулли Китоби муқаддаси яҳудиён низ итлоқ мешавад.[136] Мусалмонон мӯътақиданд, ки Таврот таҳриф шудааст.[137]
Шариати Мӯсо (а)
Муфассирон, бо таваҷҷуҳ ба баъзе оятҳои Қуръон, ҳазрати Мӯсо (а)-ро аз пайғамбароне донистаанд, ки соҳиби китоб ва шариат буд.[138] Шариат дар маънои хос, ба маънои одоб ва муқарраротест, ки Худованд барои бандагонаш ташриъ кардааст ва шомили аҳкоми фиқҳӣ ва ахлоқӣ мешавад.[139]
Шариати Мӯсо (а) дар Қуръон:
Муфассирон дар бораи шариати ҳазрати Мӯсо (а) ба се дастаи оятҳо истинод кардаанд:[140]
1. Дастае аз оятҳо[141] фиристодани Мӯсо (а) ба сӯи Фиръавн ва Қибтиёнро баён кардааст.[142]
2. Дастаи дигар бар ин далолат доранд, ки фиристодани Мӯсо (а) ба сӯи Банӣ Исроил ҳамроҳ бо китоб будааст.[143] Баъзе муфассирон манзур аз «китоб» дар ин оятҳоро Таврот донистаанд.[144]
3. Баъзе дигар бар умумияти даъвати Мӯсо (а)[147] ва мӯътабар будани шариати ӯ, на танҳо барои Банӣ Исроил, балки барои тамоми инсонҳо далолат мекунанд.[148]
Шариати Мӯсо (а) дар Таврот:
Ба гуфтаи баъзе муҳаққиқон, шариати Мӯсо (а) иборат аз 613 ҳукми шаръӣ мебошад.[149] Аз ин теъдод, 248 ҳукм дар бораи воҷибот ва 365 ҳукм марбут ба муҳаррамот (мамнуоти шаръӣ) аст.[150] Яке аз манобеи аслие, ки яҳудиён одоб ва аҳкоми шаръии худро аз он мегиранд, аҳкоми Мӯсо (а) аст, ки дар Таврот, бахусус дар се китоби Ловиён, Аъдод ва Таквин зикр шудааст.[151]
Мӯъҷизоти Мӯсо (а)
Бар асоси ояти 101 сураи Исро ва ояти 12 сураи Намл, ҳазрати Мӯсо (а) нуҳ нишона ва мӯъҷиза дошт. Муфассирони исломӣ дар бораи ин мӯъҷизот ихтилофи назар доранд.[170] Ба назари Аллома Таботабоӣ ва Макорим Шерозӣ, ин мӯъҷизот иборатанд аз:
1. Табдил шудани асо ба мори азим
2. Яди Байзо (дасти нуронӣ ва дурахшон)
3. Фиристода шудани тӯфон
4. Милх (кузид)
5. Қурбоқъа (ғӯкҳо)
6. Шапуш
7. Хун
8. Қаҳтӣ
9. Камбуди меваҳо
Ин нуҳ мӯъҷиза, мӯъҷизаҳое буданд, ки ҳазрати Мӯсо (а) дар муқобили Фиръавн ва барои даъвати ӯ овард. Аммо дар асл, мӯъҷизоти ӯ беш аз ин буд.[172]
Дар Қуръон, 16 мӯъҷиза аз мӯъҷизоти ҳазрати Мӯсо (а) зикр шудааст, ки баъзе аз онҳо дар оятҳои гуногун такрор шудаанд:
Шикастани дарё (17 оят)
Табдили асо ба мори азим (8 оят)
Дурахшон шудани даст (Яди Байзо) (5 оят)
Бардоштани кӯҳ бар сари Банӣ Исроил (4 оят)
Фуруд омадани соиқа (барқ ва раъду барқ) бар Банӣ Исроил (3 оят)
Фиристода шудани "Манн ва Салво" (таъоми осмонӣ) барои Банӣ Исроил (3 оят)
Истифода аз абрҳо барои соябон
Олуда шудани рӯдхонаи Нил ба хун
Хушксолӣ ва гуруснагӣ
Табдили асо ба мор
Мӯъҷизаи табдили асои ҳазрати Мӯсо (а) ба мор, дар панҷ сураи Қуръон ва ҳашт оят зикр шудааст.[187] Бар асоси оятҳои Қуръон, асои Мӯсо (а) дар се ҳодиса ба мор табдил шуд:
1. Дар кӯҳи Тӯри Сино, ки асо ба мори зудҳаракат (ҷонн ё ҳайя) табдил шуд.[188]
2. Дар назди Фиръавн, ки асо ба мори бузург (субъон) табдил шуд.[193]
3. Дар рақобат бо ҷодугарон, ки мори Мӯсо (а) ҳамаи ресмонҳои ҷодугаронро фурӯ бурд ва боиси имон овардани онҳо шуд.[196]
Шикастани дарё (Баҳри Сурх)
Бар асоси ояти 50 сураи Бақара, Худованд дарёро барои наҷоти Банӣ Исроил шикофт ва онҳоро наҷот дод, дар ҳоле ки пайравони Фиръавн ғарқ шуданд.[207] Дар ин оят, шеваи шикастани дарё баён нашудааст; аммо дар ояти 63 сураи Шуаро омадааст, ки Худованд ба Мӯсо ваҳй кард, то асояшро ба дарё бизанад. Вақте Мӯсо ин корро кард, дарё шикаста шуд ва обҳо бар рӯи ҳам қарор гирифтанд.[208] Ҳамчунин, дар ояти дигар ба ғарқ шудани Фиръавн ишора шудааст.[209]
Қиссаи Мӯсо ва Хизр
Қиссаи Хизр ва Мӯсо достони Қуръонӣ дар бораи мулоқот ва ҳамроҳии ҳазрати Мӯсо (а) бо Хизр аст.[210] Дар ин достон, ҳазрати Мӯсо (а) пас аз ёфтани шахсе, ки Қуръон аз ӯ бо таъбири «бандае аз бандагони Мо, ки ба ӯ раҳмат ва илм дода шуд» ёд мекунад, хоҳони ҳамроҳӣ ва омӯзиш аз ӯ мешавад.[211] Дар ривоятҳои шиа, ин шахс ҳазрати Хизр (а) муаррифӣ шудааст.[212]
Ҳамроҳӣ ба дархост ва исрори ҳазрати Мӯсо (а) буд.[213] Хизр бо вуҷуди мухолифати аввалия, бо ин шарт, ки Мӯсо (а) ҳеҷ суоле напурсад, ҳамроҳиро қабул мекунад.[214] Дар ин ҳамроҳӣ, Хизр се амал анҷом дод: сӯрох кардани киштӣ,[215] куштани як навҷавон[216] ва таҷдиди бинои як девор.[217] Ҳазрати Мӯсо (а) дар ҳар се маврид эътироз кард,[218] ва ҳамин сабаби ҷудоии онҳо шуд.[219] Хизр дар ниҳоят, далели корҳояшро баён кард.[220] Ин достон як бор дар Қуръон нақл шуда ва миёни муфассирон, мутакаллимон ва урафо баҳсу гуфтугӯҳои бисёре дар хусуси он вуҷуд дорад.[221]
Исмат(маъсумият)-и Мӯсо (а)
Ба гуфтаи Сайид Муртазо, бар хилофи аҳли суннат, шиа ҳамаи пайғамбаронро аз ибтидои таваллуд то поёни умр, аз ҳама гуна гуноҳон маъсум медонад.[222]
Куштани қибтӣ
Кушта шудани қибтӣ, дар ҷараёни даргирии шахси қибтӣ бо марде аз Банӣ Исроил, ба дасти ҳазрати Мӯсо (а) иттифоқ афтод.[223] Ин достон дар ояти 15 сураи Қасас баён шудааст.[224]
Бархе мӯътақиданд, ки куштани қибтӣ бо исмат (маъсумият)-и ҳазрати Мӯсо (а) носозгор аст[225] ва ба ин тартиб истидлол кардаанд:
Агар марди қибтӣ сазовори қатл буд, чаро тибқи ояти 15 сураи Қасас, ҳазрати Мӯсо (а) пас аз анҷоми ин кор гуфт: «Ин аз амали шайтон аст»[226] ва дар ояти баъдӣ гуфт: «Худоё, бар худ ситам кардам, маро биёмурз»;[227] ҳамчунин дар ояти 20 сураи Шуаро гуфт: «Ман он корро анҷом додам, дар ҳоле ки аз ноогоҳон будам»?[228]
Агар қибтӣ сазовори қатл набуд, ҳазрати Мӯсо (а) шахси бегуноҳеро кушта ва маъсият карда аст ва ин бо маъсум будани ӯ носозгор аст.[229]
Дар муқобил, муфассирон мӯътақиданд, ки марди қибтӣ сазовори қатл буд ва куштани ӯ гуноҳ ҳисоб намешуд; аммо беҳтар буд, ки ҳазрати Мӯсо (а) қатли ӯро ба таъхир меандохт, зеро ин кор боис ба мушкилоти зиёде барои ӯ ва берун рафтанаш аз Миср шуд. Онҳо ин амали ҳазрати Мӯсо (а)-ро тарки авло (партов кардани беҳтар)-медонанд ва мегӯянд, истиғфори ӯ низ барои ҳамин тарки авло буд.[230]
Партофтани лавҳҳо бо ғазаб
Яке аз умуре, ки бар асоси он ба исмати ҳазрати Мӯсо (а) нуқс задаанд, рафторҳои ӯ дар вокуниш ба гӯсола-парастии қавмаш пас аз баргаштан аз кӯҳи Тӯр аст.[232] Дар ояти 150 сураи Аъроф омадааст, вақте ҳазрати Мӯсо (а) аз кӯҳи Тӯр ба сӯи қавмаш баргашт ва гӯсола-парастии онҳоро дид, лавҳҳое, ки дар даст дошт, ба замин андохт ва аз рӯи хашм сари бародарашро гирифт ва ба сӯи худ кашид.[233]
Пасхӯҳои муфассирон:
1. Фазл ибни Ҳасан Табарсӣ, нависандаи тафсири Муҷмаъул-Байон, мӯътақид аст, ки ҳазрати Мӯсо (а) мехост бо ин рафтораш нишон диҳад, ки аз кирдори онҳо сахт хашмгин аст ва ба ин шева, зиштии амалашонро ба онҳо бифаҳмонад, то дигар чунин корҳоеро муртакиб нашаванд ва ин бо исмати ӯ мунофот надорад.[235]
2. Аллома Таботабоӣ ихтилофи байни Мӯсо ва Ҳорунро бо исмати ин ду пайғамбар носозгор намедонад. Ӯ истидлол кардааст, ки ин андоза аз ихтилоф ночиз аст ва ношӣ аз ихтилофи салиқа ва масир аст ва исмат, танҳо, ба аҳком ва дастурҳои илоҳӣ ихтисос дорад.[236]
3. Замахшарӣ, муфассири аҳли суннат, мӯътақид аст, ки ғазаб ва хашми ҳазрати Мӯсо (а) дар ин ҷо барои Худо ва аз рӯи ғайрати динӣ буд.[237]
Осори ҳунарӣ дар бораи ҳазрати Мӯсо (а)
Дар асрҳои гуногун осори ҳунарии бисёре барои ҳазрати Мӯсо (а) сохта шудааст; [242] аз ҷумла чанд филми синамоӣ тавлид шудааст, ки машҳуртарини онҳо филми "Даҳ фармон" дар соли 1956 милодӣ мебошад, ки онро яке аз бузургтарин филмҳои таърихи синамо мешуморанд. [243] Филми дигари маъруф дар бораи ҳазрати Мӯсо (а) "Хуруҷ: Худоён ва подшоҳон" аст, ки дар соли 2007 сохта шудааст. [244]
Филмҳои тасвирӣ низ дар ин замина таҳия шудаанд; аз ҷумла филми тасвирии мусиқавии "Шоҳзодаи Миср", ки дар соли 1998 милодӣ сохта шудааст. [245]
Қолинҳои тасвирии зиёде низ дар Эрон бо мавзӯи Мӯсо (а) ва воқеаҳои зиндагии ӯ бофта шудаанд. [246] Ҳайкали Мӯсо аз дигар осори маъруфи ҳунарӣ дар бораи Мӯсо (а) мебошад, ки аз ҷониби Микеланҷело дар асри XVI (16) сохта шудааст ва имрӯз дар шаҳри Рими Италия қарор дорад. [247] Расмҳои зиёде низ аз ҳазрати Мӯсо кашида шудаанд. [248]
Мӯсо (а) дар шеъри форсӣ
Саъдии Шерозӣ ба достони дархости дидани Худо аз ҷониби ҳазрати Мӯсо (а) ва посухи "Лан тарани" (Ҳаргиз Маро нахоҳӣ дид), [249] чунин ишора кардааст:
Мӯсои тӯри ишқам дар водии таманно,
Муҷруҳи "лан тарани", чун худ ҳазор дорам. [250]
Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар ашъораш кушта шудани фарзандони банӣ-Исроил ва бузург шудани Мӯсо (а) дар хонаи фиръавнро чунин баён мекунад:
Сад ҳазорон тифл мекушт ӯ бурун,
Мӯсо андар садри хона дар дарун. [251]
Иқболи Лоҳурӣ низ ба бахши дигаре аз зиндагии Мӯсо (а) ишора кардааст:
Ҷонам малул гашт зи фиръавн ва зулми ӯ,
Он нури ҷайби Мӯсои Имронам орзуст. [252]
Парвин Эътисомӣ шеъре бо номи "Лутфи Ҳақ" дар бораи модари Мӯсо дорад ва дар он низ ба Мӯсо (а) ишора кардааст. [253] Шоирони дигар, аз ҷумла Ҳофиз [254] ва Шаҳрияр [255] низ дар ашъори худ аз Мӯсо (а) ёд кардаанд.
Мӯсо ва чӯпон
![Миниатюраи «Мӯсо ва чӯпон», асари Ҳусейн Беҳзод.]
Мавлоно достони муноҷоти чӯпон бо Худоро нақл мекунад, ки бо забон ва ҳоли худ бо Худо сухан мегӯяд:
Дид Мӯсо як чӯпонеро ба роҳ,
К-ӯ ҳаме гуфт: "Эй гузинандаи Илоҳ!
Ту куҷоӣ, то шавам ман чокарат,
Чорақат дӯзам, кунам шонаи сарат". [256]
Мӯсо бо шунидани суханони чӯпон ба хашм омад:
Ин чӣ ҷоҷ аст, ин чӣ куфр асту фишор?!
Панбае андар даҳони худ фишор!
Ганди куфри ту ҷаҳонро ганда кард,
Куфри ту дибои динро ҷанда кард. [257]
Чӯпон пушаймон шуд ва гуфт:
"Гуфт, эй Мӯсо, даҳонам дӯхтӣ,
В-аз пушаймонии ту ҷонам сӯхтӣ".
Аз ғам "ҷомаро бидарид ва оҳе кард тӯф,
сар ниҳод андар биёбоне ва рафт". [258]
Аммо Худо Мӯсоро бозхост ва ба ӯ гуфт:
"Бандаи моро зи мо кардӣ ҷудо". [259]
Ба ӯ ёдрас кард:
"Ту барои васл кардан омадаӣ." [260]
Сипас, Мавлоно дидгоҳи худро чунин баён мекунад:
"Мо забонро нангарем ва қолро,
Мо равонро бингарем ва ҳолро.
Нозири қалбем, агар хошиъ бувад,
Гарчи гуфтии лафз нохозиъ равад". [261]
Дар ниҳоят, бо таъбири "Ин хато сад савоб авлотар аст", [262]
аз чӯпон дифоъ мекунад. Бо вуҷуди ин, баъзе муҳаққиқони Қуръон бар ин назаранд, ки ин достон сарчашмаи динӣ ва қуръонӣ надорад ва ҳатто бо таълимоти Қуръон мухолиф аст. [263]
Таҳқиқоти инфиродӣ (тақрирҳо)
Китобҳои зиёде дар бораи ҳазрати Мӯсо, достонҳои зиндагӣ ва мӯъҷизаҳои ӯ ба забонҳои форсӣ, арабӣ ва англисӣ нашр шудаанд. Бахше аз ин осор барои кӯдакону навҷавонон навишта шудааст. Баъзе аз ин асарҳо чунинанд:
"Таърихи пайғамбарон: Ҳазрати Мӯсо", навиштаи Муҳаммадбоқир Маҷлисӣ – Ин китоб ҷилди чорум аз маҷмӯаи даҳҷилдаи "Таърихи пайғамбарон" мебошад;
"Рисолати ҳазрати Мӯсо (а) дар Таврот ва Қуръон", навиштаи Муртазо Зоҳидзода, дар 164 саҳифа ба забони форсӣ;
"Қиссаи Мӯсо (а): Тафсири ирфонӣ бар асоси оятҳои Қуръони Маҷид", навиштаи Муинуддини ибни Муҳаммад Фараҳӣ, ки бо унвони "Иъҷози Мӯсавӣ" дар Ҳиндустон нашр шудааст; [264]
"Ал-Убур: Қиссаи сайидино Мӯсо", навиштаи Камол ас-Сайид, дар 112 саҳифа, ба забони арабӣ;
"Асоӣ ки мор шуд: Қиссаи Мӯсо", навиштаи Беҳрӯз Ризоӣ Каҳриз, коркарди графикӣ аз Козим Толоӣ ва тасвиргарии Нилуфар Буруманд ва Ғуломалӣ Мактубӣ, дар 16 саҳифа ба забони форсӣ, барои кӯдакон.