Раҷъат
Раҷъат (арабӣ: الرجعة) ба маънои зинда шудани гурӯҳе аз мурдагон, пеш аз қиёмат аст. Раҷъат аз эътиқодоти махсуси имомия аст ва барои исботи он ба Қуръон ва ривоёт истинод кардаанд. Ҳамчунин онро аз заруриёти мазҳаби шиа дониста ва бар ҳаққонияти он иддаои иҷмоъ кардаанд. Бештари олимони имомия раҷъатро бо замони қиём ва зуҳури ҳазрати Маҳдӣ (а) ҳамзамон медонанд.
Имомия бо он ки асли раҷъатро бо истинод ба ривоёти мутавотир пазируфтаанд, аммо дар ҷузъиёту чигунагии он назарот мухталифе доранд.
Бархе бар ин боваранд ки раҷъаткунандагон бо ҳамон баданҳое, ки дар зиндагии дунё будаанд дубора раҷъат мекунанд. Бархе низ гуфтаанд бо бадани мисолӣ раҷъат мекунанд. Бархе низ муътақиданд, ки асли раҷъат маврид иттифоқ аст, вале илм ба ҷузъиёту чигунагии он назд Худо ва авлиёаш аст.
Бар асоси бархе ривоёт, нахустин касе ки раҷъат мекунад, Имом Ҳусайн (а) аст. Ҳамчунин бар пояи бархе ривоёт, Пайғамбар (с), Имом Алӣ (а) ва дигар имомон (а), муъминон ва шуҳадо, асҳоби Каҳф, Юшаъ, муъмини Оли Фиръавн ва бархе занон монанди Уммиайман, Ҳабоба Волибия, Сумая ва Сиёнаи Мошита, аз раҷъаткунандагонанд. Душманони Аҳли Байт (а), душманони паёмбарон ва низ мунофиқон аз ҷумла касонеанд, ки бо тавваҷуҳ ба бархе ривоёт, раҷъат мекунанд ва аз онҳо интиқом гирифта мешавад.
Осоре перомуни раҷъат нигориш ёфтааст. Китоби ал-Иқозу мин-ал-ҳуҷъати би-л-бурҳони ала-р-раҷъа, таълифи Ҳурри Омилӣ ва китоби аш-Шиату ва-р-раҷъа, асари Муҳаммадризо Табасии Наҷафӣ аз ҷумла ин осоранд.
Мафҳумшиносӣ ва ҷойгоҳ
Раҷъат ба маънои зинда шудани гурӯҳе аз мардум пас аз марг ва пеш аз қиёмат аст.[1] Ба гуфтаи Шайхи Муфид, раҷъат, назд шиа, бовар ба бозгашти Имом Алӣ (а) ва дигар имомони шиа (а) ба дунё, пас аз шаҳодати ҳазрати Маҳдӣ (а) ва ҳукумат кардани онҳо бар рӯи замин, бидуни ҷангу даргирӣ аст.[2] Раҷъат дар луғат ба маънои бозгашт аст[3] ва дар ривоёт бо унвон «ал-карра» (бозгашт) низ ба кор рафтааст.[4]
Раҷъат аз умури эътиқодӣ аст, ки аз тарафе бо имомат ва бо маҳдавият марбут аст ва аз тарафи дигар заминасози бовар ба маод ва савобу иқоб аст. Аз ин рӯ дар илми калом дар бораи исбот ва сиҳҳату сидқи бовар ба он, баҳс мешавад.[5] Ҳамчунин ин масаъла аз масоили мавриди ихтилофи шиа ва аҳл суннат аст.[6]
Наҳвае аз эътиқод ба раҷъатро ба яҳудият ва масиҳият низ нисбат додаанд. Барои намуна дар Таврот ба зинда шудан Банӣ Исроил ва ҳукумати ҳазрати Довуд ва бедор шудани бисёре аз амвот дар охируззамон ишора шудааст. Дар Инҷил низ бар раҷъати пайравони ҳазрати Исо ва салтанати вай дар қиёмати аввал, пеш аз қиёмати дувум сухан ба миён рафтааст.[7]
Бовар ба раҷъат аз нишонаҳои ташайюъ
Ба гуфтаи Ҳурри Омилӣ, бовар ба раҷъат аз вижагиҳо ва нишонаҳои шиа будан аст.[8] Шайхи Садуқ дар китоб ал-Эътиқодот гуфта аз эътиқодоти шиа ин аст, ки омӯзаи раҷъат ҳақ аст.[9] Олимоне ҳамчун Шайхи Муфид[10] Сайид Муртазо,[11] бар саҳеҳ будани эътиқод ба раҷъат, иддаои иҷмоъ кардаанд.
Бархе онро аз боварҳои мусаллам ва аз заруриёти мазҳаби шиа баршумурдаанд ва бархе дигар, агарчи онро аз заруриёт надонистаанд, вале инкори онро низ ҷоиз надонистаанд.[12] Барои намуна Аллома Маҷлисӣ дар китоби Ҳаққ-ул-яқин гуфтааст ки раҷъат аз иҷмоъиёт ва балки аз заруриёти мазҳаби шиа ба шумор меравад[13] ва инкори он баробар бо хуруҷ аз мазҳаби шиа аст.[14] Сайид Абдуллоҳи Шуббар низ эътиқод ба онро аз заруриёти мазҳаб шумурда ва мункири онро хориҷ аз мазҳаби шиа донистааст.[15] Ҳурри Омилӣ гуфтааст бовар ба раҷъат назди аксари олимони имомия аз заруриёт шумурда шудааст ва аз олимони машҳури шиа касе нест ки дар инкори он чизе гуфта ё навишта бошад.[16] Ба гуфтаи Лутфуллоҳ Софии Гулпойгонӣ, шиа ба наҳви иҷмол, қоил ба раҷъат аст ва инкори он муҷиби радди Қуръон ва ривоёт мутавотире аст, ки дар манобеи мутавотири ривоӣ омадааст.[17]
Албата бархе олимони шиа ҳамчун Сайид Муҳсини Амин, Муҳаммадҷаводи Муғния ва Муҳаммадризои Музаффар, бовар ба раҷъатро аз заруриёти мазҳаби шиа намедонанд ва бар ин назаранд, ки омӯзаи раҷъат ба воситаи ривоёте ки аз имомони шиа ворид шуда, исбот мегардад ва эътиқод ба он барои бовармандон ба сиҳҳати ин ривоёт, лозим аст.[18] Имом Хумайнӣ муътақид аст асли раҷъат зарурӣ аст; аммо хусусиёт ва чигунагии он зарурӣ нест ва далеле низ бар он вуҷуд надорад.[19]
Назароти мухталиф дар бораи чигунагии раҷъат
Ба гуфтаи Шайхи Муфид, имомия дар асли бовар ба раҷъат иттифоқи назар доранд; аммо дар маъно ва чигунагии он назароти мухталифе доранд.[20] Сайид Абдуллоҳ Шуббар гуфтааст эътиқод ба асли раҷъат воҷиб аст; аммо ба ҷузъиёту чигунагии он илм надорем ва илм ба он назди Худо ва авлиёаш аст.[21] Бархе муҳаддисон ва мутакаллимон бар ин боваранд, ки дар раҷъат ба монанди қиёмат, Худо бадани мурдагонро аз қабр, зинда карда ва маҳшур мегирданд.[22] Муртазо Мутаҳҳарӣ дар баёни дидгоҳи Файзи Кошонӣ, дар хусуси чигунагии раҷъат, гуфтааст ки аз назари вай раҷъат ба ин маъно нест, ки амвот бо ҳамон баданҳои унсуришон, ки дар дунё будаанд ба ин дунё раҷъат мекунанд; балки бозгашти арвоҳи онҳо дар ҷисми рақиқу шабаҳгуна монанди он чи аҳли мукошифа иддаои руъяти онро доранд, хоҳад буд.[23]
Имом Хумайнӣ муътақид аст, ки нафси раҷъаткунандагон, бадани мулкӣ (бадани дунёӣ) эҷод мекунанд ва бо ҳамон баданҳои мулкӣ ба дори дунё бозгашт мекунанд.[24] Муҳаммадалии Шоҳободӣ раҷъат ба дунёро бо бадани мисолӣ ё барзахӣ донистааст.[25] Муҳаммадбоқири Беҳбудӣ (1307 - 1393ҳ.ш.), мусаҳҳеҳи шиа, бар ин назар аст, ки раҷъат машҳуди ҳамагон нест ва тасвири он бар асоси бархестан аз гӯр, бардоште омиёна аст, ки бо мантиқи Қуръон ва ақл созгорӣ надорад. Ӯ муътақид аст раҷъати одамон, бар асоси ҳамин низоми таквинӣ аст, ки инсонҳо яъне нутфаҳои башарӣ аз сулби падарон вориди раҳими модарон шаванд ва баъд аз вилодат, хотираи гузаштаҳоро аз ёд бибаранд.[26]
Бархе олимон низ ривоёте ки дар боби раҷъат ворид шударо ба таъвил бурда ва гуфтаанд манзур аз раҷъат, бозгашти имомони шиа (а) бо ҷисмҳояшон ба дори дунё нест; балки мақсуд ин аст ки дар асри зуҳури ҳазрати Маҳдӣ (а), давлатҳои онҳо, қавонину амр ва наҳйҳояшон, бозгашт мекунад.[27] Сайид Муртазо ин дидгоҳро ба иддаи андаке аз имомия нисбат дода ва онро рад кардааст.[28]
Замони раҷъат
Аз назари бештари олимони имомия раҷъат бо қиём ва зуҳури ҳазрати Маҳдӣ (а) пайваста аст, аммо дар бораи замони вуқуъи он назароти мухталифе вуҷуд дорад.[29] Бештари олимон раҷъатро ҳамзамон бо қиёму зуҳури ҳазрати Маҳдӣ (а) донистаанд.[30]
Шайхи Муфид дар китоби ал-Иршод, раҷъатро аз нишонаҳои зуҳур донистааст.[31] Бо ин ҳол бархе муҳаққиқон аз ривоёте, ки дар он раҷъатҳои мутааддиде барои Имом Алӣ (а) зикр шуда,[32] чунин бардошт кардаанд ки раҷъат пас аз зуҳури ҳазрати Маҳдӣ (а) рух медиҳад.[33] Дар ривояте ба раҷъати Имом Ҳусайн (а) пеш аз зуҳури ҳазрати Маҳдӣ (а), ишора шудааст.[34] Дар ривояти дигаре, раҷъати Имом Ҳусайн (а), пас аз вафоти ҳазрати Маҳдӣ (а), гузориш шудааст.[35]
Дар Тафсири Қумӣ ривояте аз Имом Алӣ (а) нақл шуда ки вақте Пайғамбар (с) мардумро аз воқеаҳои замони раҷъат огоҳ кард, аз вай дар бораи замони он пурсиданд ва Худованд ояти 25 сураи Ҷин «قُلْ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً; Бигӯ ман намедонам он чи ба шумо ваъда дода шуда наздик аст ё Парвардигорам замоне барои он қарор медиҳад?»-ро ба ӯ ваҳй кард.[36] Бархе бо истинод ба ин ривоят бар ин боваранд, ки замони раҷъат бар касе маълум нест ва илми он назд Худованд аст.[ ниёзманди манба ]
Раҷъаткунандагон
Дар ривоёт аз афроди зиёдӣ ба унвони раҷъаткунандагон ёд шудааст:[37]
- Имомони шиа: бар асоси ривояте аз Имом Содиқ (а), аввалин касе ки раҷъат мекунад Имом Ҳусайн (а) аст ва ба муддати чил сол бар рӯи замин ҳукумат мекунад.[38] Ҳамчунин ривоятҳое дар бораи раҷъати Пайғамбар (с), Имом Алӣ (а)[39] ва дигар имомони шиа[40] нақл шудааст.
- Асҳоби имомон: ба гузориши бархе ривоёт, гурӯҳе аз асҳоби имомони маъсум (а) ва шиъёни онон низ раҷъат мекунанд.[41] Дар бархе ривоёт Салмон, Миқдод, Абудуҷонаи Ансорӣ ва Молики Аштар аз раҷъаткунандагон шумурда шудаанд.[42] Ҳамчунин дар ривояте нақл шуда, ки 70 нафар аз ёрони Имом Ҳусайн (а), ҳамроҳи вай раҷъат мекунанд.[43]
- Ақвоми паёмбарон: бар пояи бархе ривоёт гурӯҳе аз муъминони қавми ҳазрати Мӯсо, асҳоби Каҳф, Юшаъ ва муъмини Оли Фиръавн, аз раҷъаткунандагон ба шумор мераванд.[44]
- Шаҳидону муъминон: дар бархе ривоёт, шуҳадо ва муъминон аз ҷумлаи раҷъаткунандагон, муаррифӣ шудаанд.[45]
- Занони муъмин: дар ривояте 13 нафар аз занон монанди Уимиайман, Ҳабоба Волибия, Сумая модари Аммори Ёсир, Зубайда, Уммисаиди Ҳанафия ва Сиёнаи Мошита раҷъат мекунанд.[46]
- Душманони Аҳли Байт (а): мунофиқон ва душманони паёмбарон аз ҷумла касонеанд, ки бинобар ривоёт, раҷъат мекунанд ва аз онҳо интиқом гирифта мешавад.[47]
Далелҳо
Барои исботи ҳаққонияти ақида ба раҷъат ба далелҳои зер истинод шудааст:
Мустанадоти қуръонӣ
Бархе аз оёте, ки имомия барои исботи ҳаққонияти омӯзаи раҷъат ба он истидлол кардаанд ба шарҳи зер аст:
- Ояти «وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا; Рӯзе ки аз ҳар қавме як гурӯҳеро ки оёти моро такзиб мекунанд бар меангезем.»[48] Истидлол ба оят ингуна аст ки мутобиқи оят, Худо гурӯҳе аз мардумро маҳшур мегардонад ва на ҳамаи онҳоро ва ин маҳшур шудан наметавонад дар қиёмат бошад; чаро ки бо тавваҷуҳ ба ояти «وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا; ва ҳамаро барангезем ва касеро фурӯ нагузорем.»,[49] Худованд дар рӯзи қиёмат ҳамаи инсонҳоро маҳшур мегирданд, бинобар ин чунин бардошт мешавад, ки манзур аз ҳашр дар ояти 83 сураи Намл, зинда кардани мурдагон дар қиёмат нест; балки дар дунёст ва ин ҳамон раҷъат аст.[50] Дар Тафсири Қумӣ ривояте аз Имом Содиқ (а) зайли ин оят нақл шуда ва ба далолати он бар раҷъат тасреҳ шудааст.[51]
- Оёте, ки бар зинда шудани мурдагон, пеш аз қиёмат дар умматҳои гузашта далолат доранд. Монанди оёти 73, 243 ва 259 сураи Бақара.[52] Дар Таврот низ ба намунаҳое аз раҷъати одамон ишора шудааст: монанди зинда шудани кӯдаке ба дасти ал-Яшаъ[53] ва зинда шудани писаре ба дасти Илиё аз паёмбарони Банӣ Исроил.[54]
- Оёте монанди оёти 82 сураи Намл, 85 сураи Қасас, 157 сураи Оли Имрон, 21 сураи Саҷда, 11 сураи Ғофир, 20 сураи Моида, 159 сураи Нисо ва 95 сураи Анбиё ба кумаки ривоёте, ки дар тафсири онҳо ворид шудааст, бар раҷъат далолат мекунанд.[55]
Ривоёти мутавотир дар бораи раҷъат
Гуфта мешавад ривоёте, ки дар боби раҷъат ворид шуда мутавотири маънавӣ аст.[56] Аллома Маҷлисӣ дар китоби Ҳаққ-ул-яқин гуфтааст, ки беш аз 200 ҳадисро аз беш аз 40 нафар аз мусаннифони имомия ки дар 50 манбаи равоии муътабар нақл шударо дар бахше бо унвони «Боб-ур-раҷъа»-и китоби Биҳор-ул-анвор,[57] истихроҷ кардааст.[58] Ӯ ҳамчунин гуфтааст агар ривоёти раҷъат мутавотир набошад, пас дар ҳеҷ чизе иддаои тавотур имкон надорад.[59] Сайид Абдуллоҳи Шуббар низ аҳодисе, ки дар бораи раҷъати Имом Алӣ (а) ва Имом Ҳусайн (а) нақл шударо мутавотири маънавӣ ва аҳодисе, ки дар бораи раҷъати дигар имомони маъсум (а) нақл шударо наздик ба тавотур донистааст.[60] Дар бархе дуоҳову зиёратномаҳо монанди дуои аҳд, дуои даҳв-ул-арз, зиёрати ҷомеъаи кабира, зиёрати мутлақаи Имом Ҳусайн, зиёрати Оли Ёсин ва зиёрати Имоми Замон, низ матолибе вуҷуд дорад, ки бар раҷъат далолат мекунанд.[61]
Имкони ақлии раҷъат
Аз назари имомия раҷъат ҳам мумкин аст ва ҳам воқеъ шудааст.[62] Онҳо муътақиданд, ки анҷоми он барои Худо маҳол нест ва Ӯ қодир аст бар ин ки бархе бандагонашро пас аз марг ва пеш аз қиёмат, зинда кунад ва ба дунё бозгарданд ва чунин чизе бино ба гузориши Қуръон[63] дар бархе умматҳои гузашта низ воқеъ шудааст.[64] Бо ин ҳол бархе ҳам имкон ва ҳам вуқуъи раҷъатро напазируфтаанд[65] ва бархе фақат дар вуқуъи он тардид кардаанд.[66]
Фалсафаи раҷъат
Бархе аз нуктаҳое, ки бо тавваҷуҳ ба ривоёту сухани олимон ба унвони фалсафаи раҷъат баён шуда ба шарҳи зер аст:
- Интиқом аз ситамгарон ва осудахотирии муъминон: гуфта мешавад раҷъаткунандагон ду гурӯҳанд: гурӯҳе ки имон мустаҳкаме доранду Худо ононро ба дунё бармегардонад, то давлати ҳақро ба онон нишон диҳад ва азизашон мекунад ва гурӯҳи дигари ситамгаронанд, ки бо интиқом аз онон, хашми мазлумонро фурӯ менишонд.[67]
- Подоши солеҳон ва муҷозоти муҷримон: бар асоси бархе ривоёт, гурӯҳе аз мунофиқон ва ситамгарон, илова бар кайфари хосси худ дар қиёмат, бояд муҷозотҳое дар ин ҷаҳон, назири он чи ақвоми саркаше монанди фиръавниён, қавмҳои Оду Самуд ва қавми Лут диданд бубинанд. Танҳо роҳи он раҷъат аст.[68]
- Нусрати илоҳӣ: бар асоси ривоёте, ки зайли ояти «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ; Расулони худ ва аҳли имонро ҳам дар дунё нусрат медиҳем ва ҳам рӯзи қиёмат ки гувоҳон ба шаҳодат бархезанд.»,[69] нақл шудааст Худованд ба ваъдаи худ дар мавриди нусрати паёмбарон, имомон ва муъминон, пеш аз қиёмат ва ба ҳангоми қиёми ҳазрати Маҳдӣ (а) дар дунё, амал мекунад.[70]
- Такомули нуфус: ба нақл аз Тафсири намуна, гурӯҳе аз муъминони холис ки дар масири такомули маънавӣ бо мавонеъе дар зиндагии худ рӯбарӯ шудаанду такомули онҳо нотамом мондааст, ҳикмати Илоҳӣ эҷоб мекунад, ки сайри такомулии худро аз тариқи бозгашти дубора ба ин ҷаҳон идома диҳанд, шоҳиду нозири ҳукумати ҷаҳонии ҳақ ва адолат бошанд ва дар бинои ин ҳукумат шарик бошанд.[71]
- Тақвияти умеду омодагии мунтазирон: раҷъат ин умедро ба мардумон медиҳад, ки ҳатто агар мурданд, дар давлати Имом Маҳдӣ (а) зинда шаванду замони зуҳурро дарк кунанд. Ин умед, мардумонро ташвиқ мекунад то талош кунанд ҷузви муъминони холис қарор бигиранд.[72]
Китобшиносӣ
- Мақолаи аслӣ: Феҳристи китобҳо дар бораи раҷъат
Осори фаровоне дар мавзуи раҷъат аз сӯи олимони имомия нигориш ёфтааст. Дар мақолае бо унвони «Манбаъшиносии мавзуи раҷъат», ба 127 асар аз ин таълифот ишора шудааст.[73] Бархе аз китобҳое ки перомун «раҷъат» таълиф шудааст, иборатанд аз:
- Китоби ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъати би-л-бурҳони ала-р-раҷъа: таълифи шайх Ҳурри Омилӣ. Ҳурри Омилӣ дар ин китоб бо истиноди оёту ривоёт, ба исботи ҳаққонияти бовар ба раҷъат аз нигоҳи имомия пардохтааст. Нависанда ҳадафи худ аз таълифи ин китобро посух ба се даста аз шиаён: касоне ки дар ақида ба раҷъат таваққуф кардаанд, мункирони раҷъат ва касоне ки ривоёти воридшуда дар ин мавзуъро ба таъвил бурдаанд, муаррифӣ кардааст.[74]
- Китоби Раҷъат: навиштаи Аллома Маҷлисӣ. Ин китоб ба забони форсӣ нигошта шудааст. Аллома Маҷлисӣ дар ин китоб бо овардани чордаҳ ривоят дар заминаи зуҳури Имом Маҳдӣ (аҷ) ва мавзуи раҷъат, пардохтааст.[75]
- Китоби «аш-Шиату ва-р-раҷъа»: асари Муҳаммадризо Табасии Наҷафӣ. Нависанда дар ин китоб, ҷойгоҳи раҷъатро дар Қуръон, дуоҳо, зиёрот, иҷмоъи фуқаҳо ва сухани олимон баён кардааст.
- Китоби «ар-Раҷъату ави-л-авдати ила-л-ҳаёт-ид-дунёи баъд-ал-мавт»: таълифи Алӣ Мӯсо Каъбӣ. Нависанда дар ин китоб ба баёни далелҳои ривоӣ ва қуръонии раҷъат ва баёни имкони вуқуъии он пардохтааст.[76]
- Китоби «Бозгашт ба дунё дар поёни таърих (таҳлилу баррасии масаълаи раҷъат)»: навиштаи Худомуроди Салимиён. Ин китоб дар даҳ фасл шомили ин мабоҳис аст: Баррасии вожагонии раҷъат, раҷъат аз дидгоҳи мазоҳиби исломӣ; Замони раҷъат; Имкони вуқуъи раҷъат; Раҷъат дар охируззамон; Ишколҳо ва нақдҳову баррасии онҳо; Раҷъаткунандагон; Таклиф дар замони раҷъат; Муҷозот ва подош дар раҷъ[77]
Эзоҳ
- ↑ Ҳурри Омилӣ, ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъа, 1386ҳ.ш., саҳ.423
- ↑ Шайхи Муфид, Авоил-ул-мақолот, 1414ҳ.қ., саҳ.324
- ↑ Ибни Манзур, Лисон-ул-ъараб, зайли вожаи «раҷаъа»
- ↑ Барои намуна ниг.: Табарӣ, Далоил-ул-имома, 1413ҳ.қ., саҳ.542
- ↑ Ризвонӣ, Мавъудшиносӣ ва посух ба шубаҳот, 1388ҳ.ш., саҳ.661
- ↑ Музаффар, Бидоят-ул-маориф-ил-илоҳия, 1417ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.169
- ↑ Киёнифарид, «Раҷъат», саҳ.593
- ↑ Ҳурри Омилӣ, ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъа, 1386ҳ.ш., саҳ.101
- ↑ Шайхи Садуқ, ал-Эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.60
- ↑ Шайхи Муфид, Авоил-ул-мақолот, 1414ҳ.қ., саҳ.48
- ↑ Сайид Муртазо, Расоил-уш-Шариф ал-Муртазо, 1405ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.125
- ↑ Салимиён, Бозгашт ба дунё дар поёни таърих, 1387ҳ.ш., саҳ.39
- ↑ Аллома Маҷлисӣ, Ҳаққ-ул-яқин, интишороти исломия, ҷ.2, саҳ.335
- ↑ Аллома Маҷлисӣ, Ҳаққ-ул-яқин, интишороти исломия, ҷ.2, саҳ.354
- ↑ Шуббар, Ҳаққ-ул-яқин, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.337
- ↑ Ҳурри Омилӣ, ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъа, 1386ҳ.ш., саҳ.96
- ↑ Софии Гулпойгонӣ, Маҷмуат-ур-расоил, 1404ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.406
- ↑ Амин, Нақз-ул-вашиа, 1403ҳ.қ., саҳ.376; Муғния, ал-Ҷавомеъ-ул-фавориқ, 1414ҳ.қ., саҳ.300 - 302; Музаффар, Ақоид-уш-шиа, 1429ҳ.қ., саҳ.84
- ↑ Мӯсавии Ардабилӣ, Тақрироти фалсафа (тақрироти дарси фалсафаи Имом Хумайнӣ), 1381ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.197
- ↑ Шайхи Муфид, Авоил-ул-мақолот, 1414ҳ.қ., саҳ.46
- ↑ Шуббар, Ҳаққ-ул-яқин, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.337
- ↑ Барои намуна ниг.: Ҳурри Омилӣ, ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъа, 1386ҳ.ш., саҳ.95; Мутаҳҳарӣ, Маҷмуаи осор, 1390ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.562
- ↑ Мутаҳҳарӣ, Маҷмуаи осор, 1390ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.562
- ↑ Мӯсавии Ардабилӣ, Тақрироти фалсафа (тақрироти дарси фалсафаи Имом Хумайнӣ), 1381ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.197
- ↑ Муҳаммадӣ, «Фалсафаи раҷъат аз манзари Оятуллоҳ Шоҳободӣ», саҳ.85
- ↑ «رجعت در قرآن و اندیشه شیعیان», вебгоҳи осори устод Муҳаммадбоқири Беҳбудӣ
- ↑ Сайид Муртазо, Расоил-уш-Шариф ал-Муртазо, 1405ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.125; Ҳурри Омилӣ, ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъа, 1386ҳ.ш., саҳ.94
- ↑ Сайид Муртазо, Расоил-уш-Шариф ал-Муртазо, 1405ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.125
- ↑ Муҳаммадии Райшаҳрӣ, Донишномаи Имом Маҳдӣ (а) бар асоси Қуръон, ҳадис ва таърих, 1393ҳ.ш., ҷ.8, саҳ.77
- ↑ Барои намуна ниг.: Шайхи Муфид, Авоил-ул-мақолот, 1414ҳ.қ., саҳ.77; Сайид Муртазо, ар-Расоил-уш-Шариф, 1405ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.125; Табарсӣ, Маҷмаъ-ул-баён, 1414ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.367; Ҳурри Омилӣ, ал-Иқоз-ул-ҳаҷъа, 1386ҳ.ш., саҳ.38
- ↑ Шайхи Муфид, ал-Иршод, 1413ҳ.қ., саҳ.369 - 370
- ↑ Барои намуна ниг.: Ҳиллӣ, Мухтасар-ул-басоир, 1421ҳ.қ., саҳ.120 - 122
- ↑ Барои намуна ниг.: Каъбӣ, ар-Раҷъату ва-л-авда, 1426ҳ.қ., саҳ.55
- ↑ Айёшӣ, Тафсири ал-Айёшӣ, 1380ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.281
- ↑ Шайхи Муфид, ал-Ихтисос, 1413ҳ.қ., саҳ.257 - 258; Айёшӣ, Тафсири ал-Айёшӣ, 1380ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.326
- ↑ Қумӣ, Тафсири ал-Қумӣ, 1404ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.391
- ↑ Каъбӣ, ар-Раҷъату ва-л-авда, 1426ҳ.қ., саҳ.53 - 54
- ↑ Ҳиллии Омилӣ, Мухтасар-ул-басоир, 1421ҳ.қ., саҳ.91; Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.53, саҳ.64
- ↑ Барои намуна ниг.: Қумӣ, Тафсири ал-Қумӣ, 1404ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.147
- ↑ Қумӣ, Тафсири ал-Қумӣ, 1404ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.25; Ҳурри Омилӣ, ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъа, 1386ҳ.ш., саҳ.345; Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.53, саҳ.108 - 109
- ↑ Барои намуна ниг.: Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.8, саҳ.50 - 51
- ↑ Барои намуна ниг.: Айёшӣ, Тафсири ал-Айёшӣ, 1380ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.32; Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.53, саҳ.68
- ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.51, саҳ.56
- ↑ Айёшӣ, Тафсири ал-Айёшӣ, 1380ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.32
- ↑ Айёшӣ, Тафсири ал-Айёшӣ, 1380ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.112 - 113; Ҳиллии Омилӣ, Мухтасар-ул-басоир, 1421ҳ.қ., саҳ.93
- ↑ Табарӣ, Далоил-ул-имома, 1413ҳ.қ., саҳ.484
- ↑ Қумӣ, Тафсири ал-Қумӣ, 1404ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.385; Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.53, саҳ.24
- ↑ сураи Намл, ояти 83
- ↑ сураи Каҳф, ояти 47
- ↑ Барои намуна ниг.: Шайхи Муфид, Авоил-ул-мақолот, 1414ҳ.қ., саҳ.325; Табарсӣ, Маҷмаъ-ул-баён, 1415ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.405 - 406; Шуббар, Ҳаққ-ул-яқин, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.298 - 299; Муғния, ал-Ҷавомеъ-ул-фавориқ, 1414ҳ.қ., саҳ.300 - 301
- ↑ Қумӣ, Тафсири ал-Қумӣ, 1404ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.24
- ↑ Шайхи Муфид, Авоил-ул-мақолот, 1414ҳ.қ., саҳ.324 - 325
- ↑ Аҳди атиқ, Китоби дувуми подшоҳон, банди 32 - 38
- ↑ Аҳди атиқ, Китоби аввали подшоҳон, банди 17 ва 24
- ↑ Барои намуна ниг.: Шуббар, Ҳаққ-ул-яқин, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.299 - 304
- ↑ Ҳурри Омилӣ, ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъа, 1386ҳ.ш., саҳ.73 - 74; Шуббар, Ҳаққ-ул-яқин, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.305
- ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.53, саҳ.39
- ↑ Аллома Маҷлисӣ, Ҳаққ-ул-яқин, интишороти исломия, ҷ.2, саҳ.336
- ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.53, саҳ.123
- ↑ Шуббар, Ҳаққ-ул-яқин, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.337
- ↑ Барои намуна ниг.: Табарсӣ, ал-Эҳтиҷоҷ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.494; Қумӣ, Куллиёти мафотеҳ-ул-ҷинон, интишороти Усва, саҳ.249 ва 325 ва 524 ва 540 ва 548
- ↑ Барои намуна ниг.: Табарсӣ, Маҷмаъ-ул-баён, 1415ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.405
- ↑ Барои намуна ниг.: сураи Бақара, оёти 56 ва 73 ва 259
- ↑ Табарсӣ, Маҷмаъ-ул-баён, 1415ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.405
- ↑ Салимиён, Бозгашт ба дунё дар поёни таърих, 1387ҳ.ш., саҳ.59
- ↑ Барои намуна ниг.: Олусӣ, Тафсири рӯҳ-ул-маъонӣ, 1415ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.237
- ↑ Шайхи Муфид, Авоил-ул-мақолот, 1414ҳ.қ., саҳ.78; Шайхи Муфид, ал-Усул-ул-мухтора, 1413ҳ.қ., саҳ.153; Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.53, саҳ.39 ва 126
- ↑ Шайхи Муфид, ал-Усул-ул-мухтора, 1413ҳ.қ., саҳ.155; Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.53, саҳ.126 - 127; Макорими Шерозӣ, Тафсири намуна, 1374ҳ.ш., ҷ.15, саҳ.559
- ↑ сураи Ғофир, ояти 51
- ↑ Ҳурри Омилӣ, ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъа, 1386ҳ.ш., саҳ.345 - 346
- ↑ Макорими Шерозӣ, Тафсири намуна, 1374ҳ.ш., ҷ.15, саҳ.559
- ↑ Муҳаммадии Райшаҳрӣ, Донишномаи Имом Маҳдӣ, 1393ҳ.ш., ҷ.8, саҳ.50
- ↑ Зодҳуш, «Манбаъшиносии мавзуии раҷъат», саҳ.72 - 80
- ↑ Ҳурри Омилӣ, ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъа, 1386ҳ.ш., саҳ.44 - 45
- ↑ Аллома Маҷлисӣ, Раҷъат, 1386ҳ.ш., саҳ.50
- ↑ Каъбӣ, ар-Раҷъату ави-л-авдати ила-л-ҳаёт-ид-дунёи баъд-ал-мавт, 1426ҳ.қ., саҳ.105
- ↑ Салимиён, Бозгашт ба дунё дар поёни таърих, 1387ҳ.ш., саҳ.7 - 12
Сарчашма
- Қуръони Карим
- «Раҷъат дар Қуръон ва андешаи шиаён», вебгоҳи осори устоди Муҳаммадбоқири Беҳбудӣ.
- Айёшӣ, Муҳаммад ибни Масъуд, Тафсири ал-Айёшӣ, тасҳеҳи Сайид Ҳошим Расулии Маҳаллотӣ, Теҳрон, чопи аввал, 1380ҳ.қ.
- Аллома Маҷлисӣ, Муҳаммадбоқир, Биҳор-ул-анвор, Бейрут, Муассисат-ул-вафо, 1403ҳ.қ.
- Аллома Маҷлисӣ, Муҳаммадбоқир, Раҷъат, Қум, интишороти Далели мо, 1386ҳ.ш.
- Аллома Маҷлисӣ, Муҳаммадбоқир, Ҳаққ-ул-яқин, Қум, интишороти исломия, бе то.
- Амин, Сайид Муҳсин, Нақз-ул-вашиа, Бейрут, Муассисат-ул-аъламӣ ли-л-матбуот, 1403ҳ.қ.
- Зодҳуш, Муҳаммадризо, «Манбаъшиносии мавзуии раҷъат», китоби Моҳи дин, №62, озари 1381ҳ.ш.
- Ибни Манзур, Муҳаммад, Лисон-ул-ъараб, Бейрут, Дор-ус-содир, 1414ҳ.қ.
- Каъбӣ, Алӣ Мӯсо, ар-Раҷъату ави-л-авдати ила-л-ҳаёт-ид-дунёи баъд-ал-мавт, Қум, 1426ҳ.қ.
- Киёнифарид, Марям, «Раҷъат», дар Донишномаи ҷаҳони ислом, ҷилди 19, Теҳрон, Бунёди Доиратулмаорифи исломӣ, 1393ҳ.ш.
- Кулайнӣ, Муҳаммад ибни Яъқуб, ал-Кофӣ, тасҳеҳи Муҳаммади Охундӣ ва Алиакбари Охундӣ, Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, 1407ҳ.қ.
- Макорими Шерозӣ, Носир, Тафсири намуна, Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, 1374ҳ.ш.
- Музаффар, Муҳаммадризо, Ақоид-уш-шиа, Қум, Ансориён, 1429ҳ.қ.
- Музаффар, Муҳаммадризо, Бидоят-ул-маориф-ил-илоҳияти фи шарҳи ақоид-ил-имомия, таълиқаи Сайид Муҳсини Харрозӣ, Қум, Муассисат-ун-нашр-ил-исломӣ, 1417ҳ.қ.
- Мутаҳҳарӣ, Муртазо, Маҷмуаи осор, Қум, интишороти садро, 1390ҳ.ш.
- Муғния, Муҳаммадҷавод, ал-Ҷавомеъ-ул-фавориқ, Бейрут, Муассисаи Иззуддин, 1414ҳ.қ.
- Муҳаммадии Райшаҳрӣ, Муҳаммад, Донишномаи Имом Маҳдӣ (а) бар асоси Қуръон, ҳадис ва таърих, Қум, интишороти Дор-ул-ҳадис, 1393ҳ.ш.
- Муҳаммадӣ, Беҳзод, «Фалсафаи раҷъат аз манзари Оятуллоҳ Шоҳободӣ», Андешаи навин, №41, тобистони 1394ҳ.ш.
- Мӯсавии Ардабилӣ, Абдулғанӣ, Тақрироти фалсафа (тақрироти дарси фалсафаи Имом Хумайнӣ), Теҳрон, Муассисаи танзиму нашри осори Имом Хумайнӣ, 1381ҳ.ш.
- Олусӣ, Маҳмуд ибни Абдуллоҳ, Тафсири рӯҳ-ул-маъонӣ, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1415ҳ.қ.
- Ризвонӣ, Алиасғар, Мавъудшиносӣ ва посух ба шубаҳот, Қум, Масҷиди муқаддаси Ҷамкарон, 1388ҳ.ш.
- Сайид Муртазо, Алӣ ибни Ҳусайн, Расоил-уш-Шариф ал-Муртазо, Қум, Дор-ул-Қуръон-ил-карим, 1405ҳ.қ.
- Салимиён, Худомурод, Бозгашт ба дунё дар поёни таърих (таҳлилу баррасии масаълаи раҷъат), Қум, бӯстони китоб, 1387ҳ.ш.
- Софии Гулпойгонӣ, Лутфуллоҳ, Маҷмуат-ур-расоил, Қум, муассисаи Имом Содиқ (а), 1404ҳ.қ.
- Табарсӣ, Аҳмад ибни Алӣ, ал-Эҳтиҷоҷ, тасҳеҳи Муҳаммадбоқири Хирсон, Машҳад, нашри Муртазо, 1403ҳ.қ.
- Табарсӣ, фазл ибни Ҳасан, Маҷмаъ-ул-баён, Бейрут, интишорати ал-аъламӣ ли-л-матбуот, 1414ҳ.қ.
- Табарӣ, Муҳаммад ибни Ҷарир, Далоил-ул-имома, Қум, муассисаи ал-Беъса, чопи аввал, 1413ҳ.қ.
- Таврот.
- Шайхи Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад, Авоил-ул-мақолоти фи-л-мазоҳиби ва-л-мухторот, Бейрут, Дор-ул-Муфид, 1414ҳ.қ.
- Шайхи Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад, ал-Иршод, Қум, конгресси Шайхи Муфид, чопи аввал, 1413ҳ.қ.
- Шайхи Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад, ал-Ихтисос, Қум, конгресси Шайхи Муфид, чопи аввал, 1413ҳ.қ.
- Шайхи Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад, ал-Усул-ул-мухтора, Қум, конгресси Шайхи Муфид, чопи аввал, 1413ҳ.қ.
- Шайхи Садуқ, Муҳаммад ибни Алӣ, ал-Эътиқодот, Қум, конгресси Шайхи Муфид, 1414ҳ.қ.
- Шуббар, Абдуллоҳ, Ҳаққ-ул-яқини фии муъаррифаи усӯли аддӣн, Бейрут, Муассисат-ул-аъламӣ ли-л-матбуот, 1418ҳ.қ.
- Қумӣ, Алӣ ибни Иброҳим, Тафсири ал-Қумӣ, тасҳеҳи таййиби Мӯсавии Ҷазоирӣ, Қум, Дор-ул-китоб, чопи сеюм, 1404ҳ.қ.
- Қумӣ, Шайх Аббос, Куллиёти мафотеҳ-ул-ҷинон, Қум, интишороти Усва, бе то.
- Ҳиллии Омилӣ, Ҳасан ибни Сулаймон ибни Муҳаммад, Мухтасар-ул-басоир, Қум, Муассисат-ун-нашр-ил-исломӣ, чопи аввал, 1421ҳ.қ.
- Ҳурри Омилӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, ал-Иқозу мина-л-ҳаҷъати би-л-бурҳони ала-р-раҷъа, Қум, интишороти Далели мо, 1386ҳ.ш.