Зиёрати қабрҳо

Зиёрати қабрҳо (форсӣ: زیارت قبرها) ба маънои ҳузур назди қабрҳои даргузаштагон, барои эҳтиром ва бузургдошти онон аст. Олимони мусалмон ба пайравӣ аз оятҳои Қуръон ва аҳодис, зиёрати қабрҳо, бахусус қабрҳои паёмбарон ва инсони солеҳро амре машруъ дониста ва барои он фазилатҳо ва фоидаҳо баён кардаанд. Албатта дар ин миён, ваҳҳобиён зиёрати қабрҳоро ҳаром медонанд.

Фақеҳони мусалмонон, ба ҷуз ваҳҳобиён, иттифоқи назар доранд, ки зиёрати қабрҳо барои мардон мустаҳаб аст; аммо дар бораи ҳукми зиёрати қабрҳо барои занон ихтилофи назар вуҷуд дорад. Бештари олимони имомия ба мустаҳаб будани зиёрати қабрҳо барои занон мисли мардон фатво додаанд. Ҳамчунин машҳур миёни олимони аҳли суннат ин аст, ки зиёрати қабрҳо барои занон макруҳ аст.

Мафҳумшиносӣ ва ҷойгоҳ

Зиёрати қабрҳо ба маънои ҳозир шудан назди қабрҳои даргузаштагон, бо мақсади эҳтиром ва бузургдошти онон аст. Дар истилоҳи динӣ низ ба ҳузур ёфтан назди қабрҳои паёмбарон, имомон (а) ва имомзодаҳо ва ҳамчунин инсонҳои солеҳ гуфта мешавад, ки бо маросими махсусе чун эҳтиром, тавассул ва табаррук ба онон анҷом мегирад. Гуфта мешавад эҳтиром ба қабрҳои даргузаштагон, бахусус қабрҳои бузургони дин, собиқаи тӯлонӣ дорад ва мардумони ҷаҳон аз замонҳои хеле қадим мурдагони худро гиромӣ медоштанд ва ба зиёрати қабрҳои онон мерафтанд. Дар фарҳанги исломӣ низ ба гуфтаи Ҷаъфари Субҳонӣ, зиёрати қабри Пайғамбар (с), Аҳли Байти ӯ ва қабрҳои муъминон аз усули фарҳанги исломӣ ба шумор меравад.

Зиёрати аҳли қабрҳо дар охирин панҷшанбеи соли шамсӣ дар қабристоне дар шаҳри Арои Эрон (28 исфанди 1399ҳ.ш.)

Аз Зиёуддини Муқаддасӣ, фақеҳ ва муаррихи ҳанбалӣ (ваф. 663ҳ.қ.), нақл шуда, ки бо истинод ба бархе ривоятҳо таъкид кардааст, мусалмонон дар ҳамаи маконҳо ва замонҳо ба зиёрати қабрҳо мерафтанд ва барои мурдагони худ Қуръон мехонданд. Ӯ ин суннатро иҷмоъӣ дониста ва гуфтааст, ки касе онро инкор накардааст. Зиёрати қабрҳо ва рафтан бар сари мазори фавтидагон дар рӯзҳои панҷшанбе, ҷумъа ва идҳои саиди Фитр ва Қурбон аз суннатҳое аст, ки дар бархе кишварҳои исломӣ мисли Эрон, Афғонистон ва Тоҷикистон маъруф ва роиҷ аст. Қироати Фотиҳа ва хондани Қуръон, шустани сангҳои қабрҳо, равшан кардани шамъ, гузоштани гул бар рӯи қабрҳо, тақсими хайроту назрот ва эҳдои савоби он ба фавтидагон ва ғайра аз ҷумла одобест, ки бархе аз мардум дар зиёрати қабрҳои азизони худ анҷом медиҳанд.

Машруият ва осори зиёрати қабрҳо

Олимони мусалмон ба пайравӣ аз оятҳои Қуръон ва аҳодис, зиёрати қабрҳо, бахусус қабрҳои паёмбарон ва инсонҳои солеҳро амре машруъ дониста ва барои он фазилатҳо ва фоидаҳо баён кардаанд. Ёди марг ва охират, тақарруб ба Худованд, риққат ва нармдилӣ, аз ҷумла осорест, ки барои зиёрати қабрҳо баршумурдаанд. Ҳамчунин гуфтаанд бар асари зиёрати қабрҳо, зоир метавонад кӯтоҳ будани зиндагиро ба ёд оварад ва ҳамин ёдоварӣ мумкин аст ӯро ба риояи меъёрҳои ахлоқӣ ҳидоят кунад. Илова бар ин, соҳибони қабрҳо низ аз дуо ва талаби мағфироте, ки зоирон дар ҳаққи онон мекунанд, баҳраманд мегарданд.

Дар ривояте аз Имом Содиқ (а) нақл шудааст, ки қабрҳои муъминон ва муъминотро зиёрат кунед; зеро ки онон бо шумо унс мегиранд ва агар аз онон дур шавед, ба ваҳшат меафтанд. Ҳамчунин дар ривояти дигар ба нақл аз ӯ омадааст, ки мурдагони худро зиёрат кунед, зеро ки онон бо зиёрати шумо шод мешаванд ва ҳар яке аз шумо назди қабри падару модари худ, пас аз дуо кардан барои онон, ҳоҷатҳои худро талаб намояд.

Далелҳои машруият

Олимони мусалмон барои исботи машруияти зиёрати қабрҳо, бахусус зиёрати қабри Пайғамбар (с) ва муъминон ба далелҳои зерин истинод кардаанд:

• Қуръон: ояти 84 сураи Тавба ба воқеаи манъ ва наҳйи Пайғамбар (с) аз намозгузорӣ бар ҷанозаи мунофиқон ва дуо кардан барои онҳо ва истодан дар канори қабрҳои онон ишора дорад. Ба назари муфассирон, ин наҳй аз намозгузорӣ бар ҷанозаи мунофиқон ва истодан дар канори қабри онон далолат мекунад, ки истодан назди қабр ва дуохонӣ ибодате машруъ аст; вагарна Худованд танҳо аз анҷоми он дар канори қабри мунофиқон наҳй намекард.
• Суннати Пайғамбар (с): зиёрати қабрҳо аз ҳамон садри Ислом амале машруъ ва роиҷ будааст. Ба гузориши Ибни Шабба дар китоби «Торих-ул-Мадинат-ил-мунаввара», Ҳазрати Муҳаммад (с) замоне ки аз фатҳи Макка ба сӯи Мадина бозмегашт, ба зиёрати қабри модараш Омина рафт ва гуфт: «Ин қабри модари ман аст, аз Худованд иҷозати зиёрати ӯро хостам ва Ӯ ба ман иҷозат дод». Ҳамчунин нақл шудааст, ки ӯ ба зиёрати қабрҳои шаҳидони ҷанги Уҳуд ва зиёрати қабрҳои муъминон дар қабристони Бақеъ мерафт.
• Сираи имомони маъсум (а): дар манобеи таърихӣ гузоришҳои фаровоне аз сираи амалии имомон (а) дар зиёрати қабрҳо нақл шудааст. Барои намуна нақл шудааст, ки Ҳазрати Фотимаи Заҳро (с) ҳар ҷумъа ба зиёрати қабри Ҳамза ибни Абдулмутталиб мерафт ва дар он ҷо намоз мехонд ва гиря мекард. Ба нақл аз Имом Муҳаммади Боқир (а), Имом Ҳусайн (а) ҳар шаби ҷумъа ба зиёрати қабри Имом Ҳасани Муҷтабо (а) мерафт. Дар ривояте аз Имом Ризо (а) низ нақл шудааст, ки Имом Саҷҷод (а) ба зиёрати қабри Имом Алӣ (а) мерафт, канори қабр меистод, гиря мекард ва салом медод. Ҳамчунин дар манобеи ривоии шиа, аҳодиси фаровоне дар фазилат ва мустаҳаб будани зиёрати қабри Ҳазрати Муҳаммад (с), имомони шиа (а) ва қабри муъминон ворид шудааст.

• Амали саҳоба ва тобеин: дар манобеи таърихӣ ва ривоӣ гузоришҳое аз зиёрати қабрҳо аз ҷониби бархе саҳоба ва тобеин нақл шудааст, ки бар ҷавози зиёрати қабрҳо назди онон ишорат дорад.
• Иҷмои уламои мусалмон: машруияти зиёрати қабри Пайғамбар (с) ва қабри муъминон ва солеҳон ҳамчунин мавриди иҷмои уламои мусалмон аст. Қозӣ Аёз (ваф. 544ҳ.қ.), олиму фақеҳи моликӣ, дар китоби «аш-Шифо битаърифи ҳуқуқ-ил-Мустафо» гуфтааст, зиёрати қабри Пайғамбар (с) аз фазоил ва суннатҳои исломист, ки ҳамаи мусалмонон бар машруияти он иҷмоъ кардаанд.
• Сираи мусалмонон: сираи мусалмонон аз ҳамон замони Пайғамбар (с) бар он буд, ки ба зиёрати қабрҳои муъминон мерафтанд ва барои онон дуо мекарданд. Абӯбакри Кошонӣ, аз фақеҳони аҳли суннат дар қарни шашуми ҳиҷрӣ, бо истинод ба ин ҳадиси Пайғамбар (с): «Наҳайтукум ан зиёрат-ил-қубур фазуруҳо; Пеш аз ин шуморо аз зиёрати қабрҳо наҳй карда будам, аммо акнун зиёрат кунед», гуфтааст, ки пас аз он ки Пайғамбар (с) ба зиёрати қабрҳо иҷозат дод, мусалмонон онро машруъ донистанд ва аз ҳамон замон то ба имрӯз ба он аҳамият додаанд.

Одоби зиёрати қабрҳо

Насби лавҳаи «Салом ба аҳли қабрҳо» дар қабристоне дар Эрон (2019м)

Олимони мусалмон, бо таваҷҷӯҳ ба суннати Ҳазрати Муҳаммад (с) ва имомони маъсум (а), барои зиёрати қабрҳо одоб ва мустаҳабботеро баён кардаанд, ки бархе аз онҳо ба шарҳи зерин аст:

• Рафтан ба зиёрати қабрҳо дар рӯзи панҷшанбе, бахусус дар ғуруби он рӯз;
• Гузоштани даст бар рӯи қабр ва рӯ ба қибла будан;
• Хондани ҳафт маротиба сураи Қадр;
• Хондани Ояталкурсӣ ва се маротиба сураи Тавҳид;
• Хондани Фотиҳа ва Муаввизатайн;
• Резондан ва пошидани об бар рӯи қабр;
• Дуо ва талаби раҳмат барои соҳиби қабр.
• Салом додан ба мурдагон: Аллома Маҷлисӣ дар Биҳор-ул-анвор дар зикри одоби зиёрати муъминон, ҳадисеро нақл мекунад, ки Имом Алӣ (а) дар зиёрати аҳли қабр чунин мегуфт:

“ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ اَلسَّلاَمُ عَلَی أَهْلِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مِنْ أَهْلِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ یا أَهْلَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ بِحَقِّ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ کَیفَ وَجَدْتُمْ قَوْلَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مِنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ یا لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ بِحَقِّ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ اِغْفِرْ لِمَنْ قَالَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اُحْشُرْنَا فِی زُمْرَةِ مَنْ قَالَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ عَلِی وَلِی اَللَّهِ

«Бисмиллоҳи-р-раҳмони-р-раҳим. Ассалому ала аҳли ла илаҳа иллаллоҳ мин аҳли ла илаҳа иллаллоҳ. Ё аҳла ла илаҳа иллаллоҳ, биҳаққи ла илаҳа иллаллоҳ, кайфа ваҷадтум қавла ла илаҳа иллаллоҳ мин ла илаҳа иллаллоҳ? Ё ла илаҳа иллаллоҳ, биҳаққи ла илаҳа иллаллоҳ, ихфир лиман қола ла илаҳа иллаллоҳ ва уҳшурно фӣ зумрати ман қола ла илаҳа иллаллоҳ, Муҳаммадун расулуллоҳ, Алӣ валийюллоҳ».

”

Зиёрати қабрҳо барои занон

Дар ҷавоз ва мустаҳаб будани зиёрати қабрҳо барои мардон, миёни уламои мусалмон ихтилофе нест; аммо машруият ва ҷавози шаръии он барои занон, мавриди ихтилоф аст:

• Дидгоҳи Имомия: зиёрати қабрҳо барои занон, назди фақеҳи имомия мустаҳаб аст ва Соҳиби Ҳадаиқ барои он иддаои иҷмоъ кардааст. Албатта Муҳаққиқи Ҳиллӣ дар китоби ал-Муътабар ва Аллома Ҳиллӣ дар Мунтаҳа-л-матлаб гуфтаанд, ки макруҳ аст. Шаҳиди Аввал дар китоби Зикра-ш-шиа бо ишора ба дидгоҳи Муҳаққиқи Ҳиллӣ гуфтааст, ки қавл ба караҳати зиёрати қабрҳо барои занон ба ин далел аст, ки мумкин аст бо пӯшиш ва маҳфуз буданашон аз диди номаҳрам, мунофот дошта бошад; аммо агар бо ин мунофот надошта бошад, барои занон низ ҳамчунон ки барои мардон, ҷоиз ва мустаҳаб аст.
• Дидгоҳи аҳли суннат: ба гуфтаи Тақийуддини Субкӣ дар китоби Шифо-ус-сиқом ва ба нақл аз китоби «ал-Мавсуат-ул-фиқҳият-ил-кувайтия», мавсуае дар фиқҳи аҳли суннат, назари машҳур назди фақеҳони аҳли суннат ин аст, ки зиёрати қабрҳо барои занон макруҳ аст. Бархе низ онро барои занон ҳамчунон ки барои мардон мустаҳаб донистаанд.
• Дидгоҳи ваҳҳобиён: Муҳаммад ибни Абдулваҳҳоб ва ба пайравӣ аз ӯ ваҳҳобиён бо истинод ба ривояти «Лаъаналлоҳу завворот-ил-қубур; Худованд занони зиёраткунандаи қабрҳоро лаънат кунад», ба ҳаром будани зиёрати қабрҳо барои занон назар додаанд. Бархе аз онон лафзи «лаънат» дар ривоятро нишонаи ҳаром ва ҳатто гуноҳи кабира будани феъл, яъне зиёрати қабрҳо барои занон донистаанд. Албатта ин дидгоҳ аз сӯи уламои мусалмон нақд шудааст. Бархе чун Тирмизӣ ва Ҳокими Нишопурӣ, аз муҳаддисони аҳли суннат, гуфтаанд, ки ин ҳадис марбут ба замоне аст, ки Пайғамбар (с) аз зиёрати қабрҳо наҳй карда буд; аммо баъдан ин ҳукм насх шуд ва ба занон низ иҷозаи зиёрати қабрҳо дода шуд. Бархеи дигар бар ин назаранд, ки ривоят нозир ба мавориде аст, ки зиёрати қабрҳо боиси гуноҳ ва кори ҳароме шавад. Аз Қуртубӣ (ваф. 671ҳ.қ.), фақеҳ ва муфассири моликӣ, чунин нақл кардаанд, ки калимаи «завворот» дар ривоят барои муболиға аст ва манзур заноне ҳастанд, ки зиёд ба зиёрати қабрҳо мераванд ва ба ҳамин ҷиҳат лаънат мавҷуд дар ривоят тамоми занонро дарбар намегирад. Бино ба фатвои содиршуда аз «Дор-ул-ифтои Миср», зиёрати қабрҳо, ҳам барои занон ва ҳам барои мардон мустаҳаб аст ва ривоят нозир ба мавориде аст, ки зиёрати занон боиси тоза шудани ҳузн ва гиряву нолаи онон гардад.

Мухолифати Ибни Таймия ва ваҳҳобиён бо зиёрати қабрҳо

Ибни Таймия ва ваҳҳобиён бо истинод ба ҳадиси Шадду риҳол, бор бастан барои қасди зиёрати қабрҳо, ҳатто зиёрати қабри Пайғамбар (с)-ро ҳаром дониста ва онро бидъат ва амале ширколуд пиндоштаанд. Аз назари онон, бар асоси ин ҳадис, бор бастан танҳо барои рафтан ба зиёрати се масҷид, Масҷидулҳаром, Масҷидулақсо ва Масҷидуннабӣ, ҷоиз аст.

Уламои мусалмон ин дидгоҳро нақд кардаанд. Бештари уламои аҳли суннат чун Нававӣ, Ибни Ҳaҷaри Асқалонӣ, Ғазолӣ, Мулло Алӣ Қории Ҳанафӣ, Шамсуддини Заҳабӣ, Ҷассос, Ибни Обидин, фақеҳи ҳанафӣ, Зарқонӣ, фақеҳи моликӣ, Ибни Қудома, ҳанбалӣ ва бархеи дигар бар ин боваранд, ки ҳадиси Шадду риҳол ки Ибни Таймия барои номашруъ будани зиёрат ба он истинод кардааст, дар мақоми наҳй аз зиёрати қабрҳо, ба вижа қабри Пайғамбар (с) нест; балки дар мақоми баён кардани фазилати се масҷид мебошад.

Ҷусторҳои вобаста

• Зиёрат