Ояти 154 сураи Бақара
 | |
| Маълумот дар бораи оят | |
|---|---|
| Воқеъ дар сураи | Сураи Бақара |
| Шумораи оят | 154 |
| Ҷузъ | 2 |
| Шаъни нузул | пас аз Ҷанги Бадр |
| Макони нузул | Мадина |
| Мавзуъ | эътиқодӣ |
| Дар бораи | мурда нахондани кушташудагони роҳи Худо |
| Оёти муртабит | Ояти 169 сураи Оли Имрон, 170 сураи Оли Имрон |
Ояти 154 сураи Бақара (форсӣ: آیه ۱۵۴ سوره بقره) шаҳидонро зинда ва соҳиби ҳаёти ҷовидона (ҳаёти барзахӣ) медонад, ки он фаротар аз дарки ақлонии инсон аст. Гуфта шудааст, ки ин оят бо оятҳои қабл, ки дар бораи сабранд, иртибот дорад, зеро ҷиҳод дар роҳи Худо намунае аз сабр дар барпоии дин муаррифӣ шудааст.
Бархе муфассирон нузули онро дар бораи шаҳидони ҷанги Бадр медонанд, аммо аксари онҳо бар инанд, ки ин ҳукм ҳамаи шаҳидонро дар бар мегирад. Ин оят, бо оятҳое монанди ояти 169 Оли Имрон, ба унвони яке аз омилҳои тақвиятбахши рӯҳияи муқовимат ва фидокории мусалмонон дар муборизаи ҳақ бар зидди ботил шинохта шудааст.
Ҳаёти ҷовидонаи шаҳидон
Ояти 154 сураи Бақара ба ҳаёти абадии шаҳидон ишора мекунад ва аз мухотабонаш мехоҳад, ки онҳоро мурда нахонанд.[1] Ин оят, ки аз аҳкоми ҷиҳод бо мушрикон ва кофирон шумурда мешавад, бо ҳадафи ташвиқи мусалмонон барои ҳузур дар майдони набард, ҳақиқате чун гузар ба зиндагии абадӣ пас аз шаҳодатро ба унвони муждае Илоҳӣ баён мекунад.[2]
Дар ин оят, кушта шудан дар роҳи Худо на танҳо талафи умр шумурда нашудааст, балки шаҳидон назди Худованд зинда муаррифӣ шудаанд.[3] Дар идома низ, дарки ҳолатҳои шаҳидон аз ҷониби касоне, ки онҳоро мурда мешуморанд, номумкин дониста шудааст. Бархе муфассирон дарки ин ҳақиқатро аз сунатҳои хирадмандоне бо нерӯи имони комил донистаанд.[4]
| “ | Ба онҳо ки дар роҳи Худо кушта мешаванд, мурда нагӯед! Балки онҳо зиндаанд, вале шумо намефаҳмед![5] |
” |
Ин оят ба ояти 169 сураи Оли Имрон монанд дониста шудааст[6] ва ба вуҷуди ҳаёти барзахӣ ишора дорад.[7] Гуфта шудааст, ки ҷасади шаҳидони Ислом, илова бар тафовути чашмгир дар покии зотӣ дар муқоиса бо бадани дигар муъминон, рӯҳҳои онҳо низ дар олами барзах ва қиёмат аз маротиби болотаре дар сайри такомулӣ ва шӯҳудӣ бархӯрдор мебошанд ва бар рӯҳҳои дигар аҳли имон фазилат доранд.[8]
Бархе муфассирони аҳли суннат бо истинод ба ин оят, ба бениёзии шаҳид аз ғусл ва намози майит ишора кардаанд.[9] Илова бар ин, бисёре аз осори тафсирӣ бо равишҳои ривоӣ, аз ҷумла аҳодиси марбут, дар тавзеҳи маънии ин оят мавриди таваҷҷуҳ қарор дода шудаанд.[10]
Пайванди оят бо сабре, ки дар оятҳои қабл ишора шуда
Ояти 154 сураи Бақара пас аз оятҳое нозил шудааст, ки сабр ва устувориро ситоиш мекунанд. Бар асоси назари бархе муҳаққиқон, он иртиботи наздик бо мазмуни ҳамин оят дорад.[11] Аз ин манзар, мубориза бо душманони Худо ва ҷиҳод бо ҷони худ ва мол низ аз ҷилваҳои сабр дар барпоии дин ҳисоб меёбад.[12] Ончунон ки гуфта шудааст, инсон пас аз расидан ба дараҷае аз имон ва сабр, маргро низ қобили таҳаммул дониста, кушта шудан дар роҳи Худоро ба осонӣ мепазирад ва онро дастоварди бузург мешуморад.[13]
Ташвиқ барои мубориза бо кофирон ва мушрикон
Тасвири масъалаи шаҳодат дар ин оят ва оятҳои дигари Қуръон, унсури калидӣ ва афзалиятро дар муборизаи ҳақ бар зидди ботил муаррифӣ мекунад, унсуре фаротар аз таҷҳизот ва тавоноии низомӣ, ки қудрати пирӯзӣ бар хатарноктарин душманон ва силоҳи онҳоро дорад.[14] Аз ҳамин сабаб, мусалмонон ҳамеша набард бо кофиронро, хоҳ бо пирӯзӣ ва хоҳ бо шаҳодат дар роҳи Худо, ниҳояти комёбӣ ва саодат меҳисобанд.[15]
Ин бовар рӯҳияи шикастнопазирӣ[16] ва устувориро миёни мусалмонон падид оварда, онҳоро ба ҷоннисорӣ барои таблиғи дин Ислом водор намудааст.[17] Чунон ки ба гуфтаи Оятуллоҳ Макорими Шерозӣ, ин ақида дар ҷараёни Инқилоби Исломии Эрон низ нақши муассир доштааст ва бо вуҷуди маҳдудиятҳои зоҳирӣ, сабаби пирӯзии мардуми Эрон бар қудратҳои бузург шудааст.[18]
Шаъни нузул
Ба гуфтаи бархе муфассирон, ин оят пас аз ғазваи Бадр ва дар иртибот бо шаҳидони он ҷанг нозил шудааст.[19] Чунон ки ояти 169 сураи Оли Имрон дар бораи шаҳидони ғазваи Уҳуд нозил шудааст.[20] Манобеи таърихӣ низ ба иртиботи ин оят бо шаҳодати теъдоде аз саҳоба дар ҷанги Бадр ишора кардаанд.[21] Дар ин набард, пас аз шаҳодати чанд тан аз мусалмонон, бархе ашхос онҳоро мурда тавсиф карданд ва Худованд дар ин оят онҳоро аз он ки шаҳидонро мурда бихонанд, наҳй намуд.[22]
Дар мавриди мухотаби оят, назарҳои гуногун вуҷуд дорад. Гурӯҳе онро хитоб ба мусалмонон ва муъминон ва гурӯҳи дигар онро мутаваҷҷеҳи кофирон ва мунофиқон медонанд.[23] Бархе муфассирон бо истинод ба оятҳо ва ривоятҳо, ин оятро посухе ба даъвои мушриконе медонанд, ки кушта шудани ёрони Паёмбарро беҳӯда ва поёни зиндагии онҳо мешумурданд.[24] Теъдоде аз муфассирон низ бо зикри намунаҳое аз шаҳодат, шаъни нузули оятро маҳдуд ба шаҳидони Бадр намедонанд ва бар инанд, ки ин ҳукм, ҳамаи ҷонбохтагон дар роҳи Худоро дар бар мегирад.[25]
Чигунагии зиндагии шаҳид пас аз марг
Дар иртибот бо чигунагӣ ва навъи ҳаёти абадии шаҳидон, миёни муфассирон ихтилофи назарҳо вуҷуд дорад:[26]
Табарсӣ, муаллифи Маъҷам-ул-баён,[27] Аллома Таботабоӣ, муаллифи ал-Мизон,[28] ва ҳамчунин муфассирони аҳли суннат монанди Фахри Розӣ дар Тафсири Кабир[29] ва Олусӣ дар Руҳ-ул-маонӣ,[30] пас аз баррасии назарҳои гуногун, мурод аз ин ҳаёти абадиро ҳамон зиндагии барзахӣ донистаанд.
Гарчанде ин оят ба ҳаёти барзахии шаҳидон ишора мекунад, аммо ба гуфтаи бархе муфассирон, ин навъи ҳаёт маҳдуд ба онҳо нест,[31] балки ҳамаи муъминон ва кофиронро низ дар бар мегирад.[32]
Макорими Шерозӣ дар Тафсири намуна, ҳамзамон бо ишора ба ҳаёти барзахии шаҳидон, ба бартарии онҳо нисбат ба дигарон дар барзах — яъне раҳмати Илоҳӣ ва баҳраварӣ аз неъматҳои гуногун — пардохтааст.[33] Ҳамчунин Муғния, муаллифи Тафсир-ул-кошиф, бар ин бовар аст, ки ишора ба зиндагии абадии шаҳид дар ин оят бо ҳадафи ёдоварии мақоми баланд ва ташвиқ ба шаҳодат будааст, вагарна ҳама инсонҳои неку бад дар ниҳоят ба сӯи Парвардигор бозмегарданд ва аз ҳаёти абадӣ бархӯрдор хоҳанд буд.[34]
Навъи ҳаёти барзахии шаҳидон
Дар бораи чигунагии зиндагии барзахии шаҳидон, назарҳои гуногун матраҳ шудаанд. Бисёре аз уламо, муҳаққиқон ва муфассирони мутақаддим, зиндагии шаҳидонро ҳаёти ҳақиқӣ дар қолаби ҷисм ва рӯҳ донистаанд.[35]
Шайх Тӯсӣ дар китоби ат-Тибён, ҳаёти ҳақиқӣ то рӯзи қиёматро назари саҳеҳ медонад ва бар он аст, ки ба ҷуз чанд дидгоҳи заиф аз мутааххирон, ихтилофи қобили таваҷҷӯҳ миёни муфассирон вуҷуд надорад.[36] Бархе муфассирон низ ба ривоятҳое аз Имом Содиқ (а) истинод кардаанд, ки дар онҳо зиндагии пас аз шаҳодат дар қолаби бадане ҳамонанди бадани дунявӣ тавсиф шудааст.[37]
Баръакс, гурӯҳи дигар бар инанд, ки мурод аз ҳаёти пас аз марг, зиндагии барзахии фақат рӯҳонӣ ва бидуни ҷисм аст. Онҳо ба ривояте ишора кардаанд, ки дар он, арвоҳи шаҳидон назди Худо зиндаанд ва аз неъматҳои охиратӣ баҳравар мешаванд, ҳамон тавре ки арвоҳи Оли Фиръавн дар азоби охиратӣ қарор доранд.[38]
Дар натиҷа, бархе муфассирон чигунагии ин ҳаётро берун аз тавони дарки ақл донистаанд,[39] ва бар онанд, ки маълумоти дақиқе дар бораи навъи зиндагии барзахии шаҳидон дар даст нест, ва инсон ҳам муваззаф ба фаҳми он нест;[40] балки танҳо роҳи шинохти он, тавассути ваҳй хоҳад буд.[41]
Бар ҳамин асос, ин оят посухи рӯшане аст ба касоне ки бар он боваранд, ки Қуръон дар бораи бақои рӯҳ ва зиндагии барзахӣ сухане нагуфтааст.[42]
Тавсеаи мафҳуми шаҳодат
Оятуллоҳ Хоманаӣ, раҳбари Низоми Ҷумҳурии Исломии Эрон, бо истинод ба ояти 154 Сураи Бақара бар ин бовар аст, ки ҳар касе ки дар роҳи Худо ҷони худро аз даст диҳад, шаҳид шумурда мешавад, хоҳ дар майдони ҷиҳод бошад ва хоҳ дар масири хидмат ба мардум. Ба гуфтаи ӯ, ин оят аз назари маъно ҳамсӯ бо маънои оятҳои ҷангӣ қарор нест; бинобар ин, танҳо ба муҷоҳидони майдони набард маҳдуд намешавад. Аз ҳамин рӯ, ҳар инсоне ки масалан дар масири идораи кишвар ё дар роҳи пешрафти Низоми Ҷумҳурии Исломӣ талош кунад ва ҷони худро фидо намояд, ба далели итлоқи ин оят, метавон унвони шаҳидро бар ӯ нисбат дод. Ӯ ин матлабро ба муносибати даргузашти Сайид Иброҳим Раисӣ, ҳаштумин раисиҷумҳури Эрон дар як садамаи ҳавоӣ, матраҳ кардааст.[43]
Эзоҳ
- ↑ Макорими Шерозӣ, Тафсири намуна, 1371ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.520
- ↑ Ҳусайнии Ҳамадонӣ, Анвори дархшон, 1404ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.38–39
- ↑ Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1420ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.127
- ↑ Ҳусайнии Ҳамадонӣ, Анвори дархшон, 1404ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.39–40
- ↑ Сураи Бақара, ояти 154, тарҷумаи Макорими Шерозӣ
- ↑ Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1420ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.127; Муғния, Тафсир-ул-кошиф, 1424ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.242
- ↑ Содиқии Теҳронӣ, ал-Фурқон, 1365ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.226
- ↑ Ҳусайнии Ҳамадонӣ, Анвори дархшон, 1404ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.40
- ↑ Ибни Арабӣ, Аҳком-ул-Қуръон, Бейрут, ҷ.1, саҳ.46
- ↑ Барои намуна ниг.: Суютӣ, ад-Дурр-ул-мансур, 1404ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.155
- ↑ Макорими Шерозӣ, Тафсири намуна, 1371ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.520
- ↑ Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1420ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.127
- ↑ Ҷаъфарӣ, Тафсири Кавсар, 1376ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.402
- ↑ Макорими Шерозӣ, Тафсири намуна, 1371ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.522
- ↑ Ҳусайнии Ҳамадонӣ, Анвори дархшон, 1404ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.38–39
- ↑ Қарашӣ, Тафсири Аҳсан-ул-ҳадис, 1377ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.281
- ↑ Ҳусайнии Ҳамадонӣ, Анвори дархшон, 1404ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.38–39
- ↑ Макорими Шерозӣ, Тафсири намуна, 1371ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.522
- ↑ Байзовӣ, Анвор-ут-танзил, 1418ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.114; Қумии Машҳадӣ, Канз-уд-дақоиқ, 1368ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.196; Саълабӣ, ал-Кашфу ва-л-баён, 1422ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.22
- ↑ Бағавӣ, Маолим-ут-танзил, 1420ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.185
- ↑ Ибни Асир, Усуд-ул-ғоба, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.258; ҷ.4, саҳ.136; Ибни Ҳаҷари Асқалонӣ, ал-Исоба, 1415ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.498; ҷ.5, саҳ.371
- ↑ Абулфатуҳи Розӣ, Равз-ул-ҷинон, 1408ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.237; Бағавӣ, Маолим-ут-танзил, 1420ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.185
- ↑ Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1420ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.127
- ↑ Олусӣ, Руҳ-ул-маонӣ, 1415ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.418
- ↑ Тайиб, Атяб-ул-баён, 1369ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.252; Қуроатӣ, Тафсири Нур, 1388ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.237
- ↑ Абулфатуҳи Розӣ, Равз-ул-ҷинон, 1408ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.237; Олусӣ, Руҳ-ул-маонӣ, 1415ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.418
- ↑ Барои маълумоти бештар ниг.: Табарсӣ, Маъҷам-ул-баён, 1372ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.433–435
- ↑ Барои маълумоти бештар ниг.: Таботабоӣ, ал-Мизон, 1390ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.345–350
- ↑ Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1420ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.126
- ↑ Олусӣ, Руҳ-ул-маонӣ, 1415ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.418
- ↑ Тайиб, Атяб-ул-баён, 1369ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.252; Байзовӣ, Анвор-ут-танзил, 1418ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.114
- ↑ Тайиб, Атяб-ул-баён, 1369ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.252
- ↑ Макорими Шерозӣ, Тафсири намуна, 1371ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.521–522
- ↑ Муғния, Тафсир-ул-кошиф, 1424ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.242
- ↑ Абулфатуҳи Розӣ, Равз-ул-ҷинон, 1408ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.237; Олусӣ, Руҳ-ул-маонӣ, 1415ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.418
- ↑ Шайх Тӯсӣ, ат-Тибён, Бейрут, ҷ.2, саҳ.35
- ↑ Ҳувайзӣ, Нур-ус-сақалайн, 1415ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.142
- ↑ Байзовӣ, Анвор-ут-танзил, 1418ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.114; Бағавӣ, Маолим-ут-танзил, 1420ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.185
- ↑ Байзовӣ, Анвор-ут-танзил, 1418ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.114
- ↑ Муғния, Тафсир-ул-кошиф, 1424ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.241–242
- ↑ Олусӣ, Руҳ-ул-маонӣ, 1415ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.418
- ↑ Макорими Шерозӣ, Тафсири намуна, 1371ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.522
- ↑ Хоманаӣ, «بیانات در مراسم سی و پنجمین سالگرد امام خمینی», Дафтари ҳифз ва нашри осори Оятуллоҳ Хоманаӣ
Сарчашма
- Абулфатуҳи Розӣ, Ҳусайн ибни Алӣ, Равз-ул-ҷинон ва рӯҳ-ул-ҷанон фи тафсир-ил-Қуръон, Машҳад, Остани Қудси Разавӣ, чопи аввал, 1408ҳ.қ.
- Байзовӣ, Абдуллоҳ ибни Умар, Анвор-ут-танзил ва Асрори Таъвил, Бейрут, Дору эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, чопи аввал, 1418ҳ.қ.
- Бағавӣ, Ҳусайн ибни Масъуд, Маолим-ут-танзил фи тафсир-ил-Қуръон, таҳқиқи Абдурраззоқ Ал-Маҳдӣ, Бейрут, Дору эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, чопи аввал, 1420ҳ.қ.
- Ибни Арабӣ, Муҳаммад ибни Абдуллоҳ, Аҳком-ул-Қуръон, Бейрут, Дор-ул-ҷил, бе сана.
- Ибни Асир, Алӣ ибни Муҳаммад, Усуд-ул-ғоба фи маъррифат-ис-саҳоба, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1409ҳ.қ.
- Ибни Ҳаҷари Асқалонӣ, Аҳмад ибни Алӣ, ал-Исоба фи тамйиз-ис-саҳоба, таҳқиқи Одил Аҳмад Абдулмавҷуд ва Алӣ Муҳаммад Муавваз, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1415ҳ.қ.
- Макорими Шерозӣ, Носир, Тафсири намуна, Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, чопи даҳум, 1371ҳ.ш.
- Муғния, Муҳаммадҷавод, Тафсир-ул-кошиф, Қум, Дор-ул-китоб-ул-исломӣ, чопи аввал, 1424ҳ.қ.
- Олусӣ, Сайид Маҳмуд, Руҳ-ул-маонӣ фи тафсир-ил-Қуръон-ил-азим, таҳқиқи Алӣ Абдулборӣ Атия, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, чопи аввал, 1415ҳ.қ.
- Саълабӣ, Аҳмад ибни Муҳаммад, ал-Кашфу ва-л-баён (маъруф ба Тафсири Саълабӣ), Бейрут, Дору эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, чопи аввал, 1422ҳ.қ.
- Содиқии Теҳронӣ, Муҳаммад, ал-Фурқон фи тафсир-ил-Қуръон бил-Қуръон, Қум, Нашри фарҳанги исломӣ, чопи дуюм, 1365ҳ.ш.
- Суютӣ, Абдурраҳмон ибни Абӣ Бакр, ад-Дурр-ул-мансур фӣ Тафсир бил-Масуур, Қум, Китобхонаи умумии Оятуллоҳ Узмо Мараъшии Наҷафӣ(рҳ), чопи аввал, 1404ҳ.қ.
- Табарсӣ, Фазл ибни Ҳасан, Маъҷам-ул-баёни фи тафсир-ил-қуръон, Теҳрон, Носир Хусрав, чопи сеюм, 1372ҳ.ш.
- Таботабоӣ, Муҳаммадҳусейн, ал-Мизону фи тафсир-ил-Қуръон, Бейрут, Муассисаи Ал-Аъломии нашр, чопи дуюм, 1390ҳ.қ.
- Тайиб, Абдулҳусайн, Атяб-ул-баён фи тафсир-ил-Қуръон, Теҳрон, Нашри Ислом, чопи дуюм, 1369ҳ.ш.
- Фахри Розӣ, Муҳаммад ибни Умар, ат-Тафсир-ул-кабир (Мафотеҳ-ул-ғайб), Бейрут, Дору эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, чопи сеюм, 1420ҳ.қ.
- Хоманаӣ, Сайид Алӣ, «بیانات در مراسم سی و پنجمین سالگرد امام خمینی», нашршуда дар сомонаи khamenei.ir, санаи нашр: 14 хурдоди 1403ҳ.ш., санаи боздид: 30 тирмоҳи 1404ҳ.ш.
- Шайх Тӯсӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, ат-Тибён фи тафсир-ил-Қуръон, Бейрут, Дору эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, бе сана.
- Қарашӣ, Сайид Алиакбар, Тафсири Аҳсан-ул-ҳадис, Теҳрон, Бунёди Беъсат, 1377ҳ.ш.
- Қироатӣ, Муҳсин, Тафсири нур, Теҳрон, Маркази фарҳангии дарсҳое аз Қуръон, чопи аввал, 1388ҳ.ш.
- Қумии Машҳадӣ, Муҳаммад ибни Муҳаммадризо, Тафсири Канз-уд-дақоиқ ва баҳр-ул-ғароиб, таҳқиқи Ҳусайн Даргоҳӣ, Теҳрон, Созмони нашр ва табъи Вазорати Иршоди Исломӣ, чопи аввал, 1368ҳ.ш.
- Ҳувайзӣ, Абдулалӣ ибни Ҷаъма, Тафсири Нур-ус-сақалайн, Қум, Исмоилиён, чопи чаҳорум, 1415ҳ.қ.
- Ҳусайнии Ҳамадонӣ, Сайид Муҳаммад, Анвори дархшон, таҳқиқи Муҳаммад Боқир Беҳбудӣ, Теҳрон, Лутфӣ, чопи аввал, 1404ҳ.қ.
- Ҷаъфарӣ, Яъқуб, Тафсири Кавсар, Қум, Муассисаи нашри Ҳиҷрат, чопи аввал, 1376ҳ.ш.