Ҳавзаи илмияи Қум
Ҳавзаи илмияи Қум (форсӣ: حوزه علمیه قم) яке аз ду ҳавзаи илмияи бузурги ҷаҳони ташайюъ, ки дар садаҳои нахустини зуҳури Ислом шакл гирифта ва дар соли 1301 ҳиҷрии шамсӣ/1922 мелодӣ ба дасти Абдулкарим Ҳоирии Яздӣ бозтаъсис ва эҳё шудааст. Ин ниҳоди илмӣ дар тӯли қарни чордаҳуми шамсӣ ва бо ҳузур ва заомати Сайид Ҳусайн Таботабоии Буруҷердӣ, ба яке аз ду ҳавзаи бузурги ҷаҳони ташайюъ ва ҳамсатҳии Ҳавзаи илмияи Наҷаф табдил ёфт ва пас аз тангноҳои ҳавзаи Наҷаф ва муҳоҷирати баъзе аз устодон ва шогирдони Наҷаф ба Қум, ба тадриҷ Ҳавзаи илмияи Қум ба маркази меҳварии улуми динии ташайюъ табдил шуд.
Мароҷеи тақлиди фаровоне дар Ҳавзаи илмияи Қум ҳузур доштаанд; аз ҷумла: Абдулкарим Ҳоирии Яздӣ, Сайид Муҳаммадризо Гулпойгонӣ, Сайид Шаҳобуддин Маръашии Наҷафӣ, Сайид Аҳмади Хонсорӣ, Сайид Козими Шариатмадорӣ, Сайид Рӯҳуллоҳи Хумайнӣ, Муҳаммадалии Арокӣ ва сипас Ҳусайн Ваҳиди Хуросонӣ, Носир Макорими Шерозӣ, Сайид Алӣ Хоманаӣ, Муҳаммадтақии Баҳҷат, Ҳусайналии Мунтазирӣ, ва Лутфуллоҳ Софии Гулпойгонӣ. Ҳамчунин, бисёре аз уламо ва донишмандони шиа, чи эронӣ ва чи ғайриэронӣ, дар Ҳавзаи илмияи Қум таҳсил карда ва ё дар он ҳузур доштаанд; аз ҷумла: Сайид Мусо Садр, Муртазо Мутаҳҳарӣ, Сайид Муҳаммадҳусайни Таботабоӣ, Сайид Ризо Баҳоуддинӣ, Муҳаммадтақии Фалсафӣ, Алии Мишкинӣ, Сайид Ҷаъфар Муртазо Омилӣ, Муҳаммадтақии Мисбоҳи Яздӣ, Ҳасан Ҳасанзодаи Омулӣ, Муҳаммад Муҳаммадии Райшаҳрӣ, Абдуллоҳ Ҷаводии Омулӣ, Ғуломҳусайн Иброҳимии Динонӣ, Исо Қосим, Сайид Соҷидалии Нақавӣ, Ҳусайн Ансориён, Муҳсини Қироатӣ ва Иброҳими Закзокӣ.
Бисёре аз асарҳои тафсирӣ, фиқҳӣ, таърихӣ, фалсафӣ ва доиратулмаорифии шиаён дар Ҳавзаи илмияи Қум навишта шудааст; аз ҷумла: Тафсири ал-Мизон, Намуна, Тасним, Таҳрир-ул-Васила, ас-Саҳеҳ мин сират-ин-набий-ил-аъзам, Усулу фалсафа ва равиши реализм, ва Ҷомеъу аҳодис-иш-шиа. Бар асоси иттилооти мунташиршуда аз сӯи Ҳамойиши Китоби Соли Ҳавза, то соли 1402ҳ.ш., беш аз 23 ҳазор асари мактуб ба ин ҳамойиш ирсол шудааст.
Ҳавзаи илмияи Қум дар низоми Ҷумҳурии исломии Эрон, тобеъи Маркази мудирияти ҳавзаҳои илмии Эрон аст, ки сиёсатгузории он дар Шӯрои олии ҳавзаҳои илмия анҷом мешавад. Дар ҳамин росто, муассисаҳо ва марказҳои омӯзишӣ ва пажӯҳишӣ низ аз сӯи раҳбари Эрон, мароҷеи тақлид ё уламо таъсис шудаанд; аз ҷумла: Муассисаи Исро, Маркази фиқҳии Аиммаи Атҳор (а), Муассисаи омӯзишӣ ва пажӯҳишии Имом Хумайнӣ, Донишгоҳи Муфид, Донишгоҳи Боқир-ул-улум ва Пажӯҳишгоҳи улум ва фарҳанги исломӣ.
Нақшофаринии сиёсии Ҳавзаи илмияи Қум дар давраи Паҳлавӣ, умдатан дар ростои пешбурди умури динӣ ва ҳавзавӣ будааст ва дар ҳамин замина, пешниҳоди ворид кардани омӯзиши динӣ ба омӯзишҳои расмӣ, аз сӯи Сайид Ҳусайни Буруҷердӣ ба ҳукумат ироа шуд. Пас аз Буруҷердӣ, гурӯҳе аз уламо ва донишмандони Ҳавзаи илмияи Қум, аз ҷумла Сайид Муҳаммадризо Гулпойгонӣ ва Сайид Козими Шариатмадорӣ, бо вуҷуди мухолифат бо ҳукумат, аз муборизаи шадид бо он парҳез мекарданд. Аммо гурӯҳи дигаре, аз ҷумла Сайид Рӯҳуллоҳи Хумайнӣ ва Сайид Муҳаммад Муҳаққиқи Домод бо ҷиддият ба мухолифат бо ҳукумати Паҳлавӣ пардохтанд. Гуфта шудааст, ки рӯҳониёни Ҳавзаи илмияи Қум пас аз пирӯзии Инқилоби исломии Эрон дар баҳмани 1357ҳ.ш., умдатан ба ҳамроҳӣ бо низоми ҷумҳурии исломӣ пардохта ва дар бисёре аз мансабҳои назоратӣ, иҷроӣ ва қонунгузорӣ ҳузур доштаанд.
Мароҷеи тақлид ва уламо дар Ҳавзаи илмияи Қум, дар канори таъсиси ниҳодҳое дар хориҷ аз Эрон барои таблиғи ташайюъ, дар ростои ҳузури толибилмони хориҷӣ дар Қум низ иқдом карда ва ниҳодҳое барои омӯзиши толибилмони ғайриэронӣ таъсис кардаанд. Гарчи меҳвари низоми дарсии Ҳавзаи илмияи Қум бар омӯзиши фиқҳ ва тарбияти муҷтаҳидон асос ёфтааст, аммо донишҳои дигаре чун калом, фалсафа, тафсир, ахлоқ ва риҷол низ дар он ҷорӣ будааст. Ҷараёнҳои фикрии мухталифе дар Ҳавзаи илмияи Қум ҳузур доштаанд ва дар мавориди мутааддиде ба сафбандӣ алайҳи якдигар пардохтаанд; аз ҷумла дар рӯёрӯӣ бо Ҷамъияти Фидоёни Ислом, дар баробари андешаҳои Алии Шариатӣ, ихтилофот дар бораи марҷаияти Сайид Козими Шариатмадорӣ пас аз пирӯзии инқилоб ва низ даргириҳои сиёсӣ дар бораи суханронии Ҳусайналии Мунтазирӣ дар соли 1376ҳ.ш.
Уламо ва донишмандони Ҳавзаи илмияи Қум дар баробари ҷараёнҳои рақиб ва дигарандешон ба фаъолиятҳои илмӣ пардохтаанд; аз ҷумла: мухолифат бо Аҳмади Касравӣ ва китоби Асрори ҳазорсола дар даҳаи 1330ҳ.ш., мубориза бо баҳоият ва тафаккуроти илҳодӣ ва марксистӣ дар даҳаҳои 1330 то 1360, рӯёрӯӣ бо аҳли суннат ва ваҳҳобият ва низ интиқоди осору андешаҳои рӯшанфикрони динӣ монанди Маҳдии Бозаргон, Абдулкарими Суруш ва Муҳаммад Муҷтаҳиди Шабистарӣ.
Ҷойгоҳ
Ҳавзаи илмияи Қум муҳимтарин ва бузургтарин ҳавзаи илмияи ташайюъ дар Эрони қарни чордаҳум ва понздаҳуми шамсӣ аст, ки ба унвони падидае беназир дар таърихи ташайюъ[1] ва ягона ниҳоди ҷомеаи мадании таърихи Эрон[2] тавсиф шудааст. Пас аз тангноҳое ки дар қарни чордаҳуми шамсӣ барои ҳавзаи Наҷаф пеш омад ва кӯчида омадани баъзе аз устодон ва шогирдони Наҷаф ба Қум, ҳавзаи Қум ба ҳавзаи илмияи аслии ташайюъ табдил ёфт ва бо таркибе аз мароҷеи тақлид, муҷтаҳидон, устодон, шогирдон, пажӯҳишгарон ва нависандагон, ва садҳо мадраса, китобхона, пажӯҳишгоҳ, муассисаи илмӣ-фарҳангӣ, ки дар риштаҳои мухталифи динӣ фаъолият доранд, ба маркази аслии тавлид, омӯзиш ва тарвиҷи андешаи динӣ дар Эрону ҷаҳон табдил ёфтааст.[3]
Равнақи Ҳавзаи илмияи Қум дар қарни чордаҳуми шамсӣ заминаи интиқоли бахше аз марҷаияти тақлиди шиа аз Наҷаф ба Қумро фароҳам кард;[4] ба тавре ки Сайид Ҳусайн Таботабоии Буруҷердӣ (ваф.1340ҳ.ш.), марҷаи тақлиди шиаён дар Қум, ба муддати 15 сол бузургтарин ва ягона марҷаи тақлиди умумии ҷаҳони ташайюъ шумурда мешуд.[5]
Гуфта шудааст, ки Ҳавзаи илмияи Қум дар раванди мухолифат ба ҳукумати Паҳлавӣ, омили инқилоб ва дигаргунии низоми сиёсии Эрон дар соли 1979 ва шаклгирии низоми ҷумҳурии исломӣ шуд.[6] Мухолифатҳо бо ҳукумати Паҳлавиро беш аз ҳама, рӯҳониёни Қум бо пуштибонии мароҷеи тақлид, ба вижа Сайид Рӯҳуллоҳи Хумайнӣ, ҳидоят мекарданд.[7]
Шахсиятҳои машҳури Ҳавзаи илмияи Қум
Дар Ҳавзаи илмияи Қум, ба ҷуз мароҷеи тақлид, рӯҳониёни шинохташудаи дигаре низ ҳузур дошта ва доранд, ки ба унвони нависанда, суханрон, муфассир, мутакаллим ва монанди он шинохта мешаванд:
- Сайид Мусо Садр (нобпадидшуда: 1357ҳ.ш.), раҳбари шиаёни Лубнон;
- Муртазо Мутаҳҳарӣ (ваф.1358ҳ.ш.), файласуф, илоҳидон ва нависандаи осори мутааддид дар улуми динӣ;
- Сайид Муҳаммадҳусайни Таботабоӣ (ваф.1360ҳ.ш.), файласуф, илоҳидон ва нависандаи Тафсири Ал-Мизон;
- Сайид Ризо Баҳоуддинӣ (ваф.1376ҳ.ш.), фақеҳ ва устоди ахлоқ ва ирфони амалӣ;
- Муҳаммадтақии Фалсафӣ (ваф.1377ҳ.ш.), суханрони шинохташуда;
- Алӣ Машкинӣ (ваф.1386ҳ.ш.), муҷтаҳид, Имом ҷумъаи Қум, раиси Маҷлиси Хабаргони Раҳбарӣ ва тарҷумони Қуръон;
- Сайид Ҷаъфар Муртазо Омилӣ (ваф.1398ҳ.ш.), таърихпажӯҳи лубнонӣ ва нависандаи Ас-Саҳеҳ мин сират-ин-набий-ил-аъзам;
- Муҳаммадтақии Мисбоҳи Яздӣ (ваф.1399ҳ.ш.), файласуф, муфассир ва назарияпардози улуми исломӣ;
- Ҳасан Ҳасанзодаи Омулӣ (ваф.1400ҳ.ш.), устоди фалсафа ва ирфон;
- Муҳаммад Муҳаммадии Райшаҳрӣ (ваф.1401ҳ.ш.), муҳаддис ва сиёсатмадори эронӣ;
- Абдуллоҳ Ҷаводии Омулӣ (тав.1312ҳ.ш.), файласуф, илоҳидон ва нависандаи Тафсири тасним;
- Ғуломҳусайни Иброҳимии Динонӣ (тав.1313ҳ.ш.), устоди фалсафа ва ҳикмат;
- Исо Қосим (тав.1315ҳ.ш.), рӯҳонии баҳрайнӣ ва раҳбари эътирозоти Баҳрайн дар феврали 2011м.;
- Сайид Соҷидалии Нақавӣ (тав.1319ҳ.ш.), рӯҳонии покистонӣ ва раҳбари Наҳзати Ҷаъфария дар Покистон;
- Ҳусайн Ансориён (тав.1320ҳ.ш.), суханрони мазҳабӣ;
- Муҳсини Қироатӣ (тав.1324ҳ.ш.), муфассир ва суханрони барномаи телевизионии Дарсҳое аз Қуръон;
- Иброҳими Закзокӣ (тав.1332ҳ.ш.), рӯҳонии аҳли Нигерия ва раҳбари шиаёни он кишвар.
Тавлид ва нашри осори илмӣ
Ҳавзаи илмияи Қум муҳимтарин ва аслитарин маркази тавлид ва нашри андешаи динӣ аст.[8] Ва бо ҳатмӣ шудани навиштани поённома дар Ҳавзаи илмияи Қум, то соли 1401ҳ.ш. беш аз 6000 поённома дар сатҳи се ва чори илмӣ дифоъ шудааст.[9]
Нашри китоб
Осори илмии шинохташудае монанди китобҳои тафсирии ал-Мизон, Намуна ва Тасним, Ҷомеъу аҳодис-иш-шиа,[10] Таҳрир-ул-васила ва шарҳҳои он, маҷмуаи 41 ҷилдии Фиқҳ-ус-Содиқ, маҷмуаи ат-Тамҳид бо мавзуи улуми Қуръон,[11] маҷмуаи фалсафии Раҳиқи махтум, Доиратулмаорифи Қуръони карим, китоби 35 ҷилдии ас-Саҳеҳ мин сират-ин-набий-ил-аъзам бо мавзуи таърихи зиндагии Пайғамбари акрам (с), аз осори илмии тавлидшуда дар Ҳавзаи илмияи Қум ҳастанд.
Дар даврони Паҳлавии дуюм, китоби Усулу фалсафа ва равиши реализм, навиштаи Сайид Муҳаммадҳусайни Таботабоӣ, дар соли 1332ҳ.ш., ва китоби Файласуфнамоҳо, навиштаи Носир Макорими Шерозӣ, дар соли 1333ҳ.ш., ва «Ковишҳои ақли назарӣ» — навиштаи Маҳдӣ Ҳоирии Яздӣ дар соли 1347ҳ.ш., барандаи ҷоизаи салтанатии «Китоби сол» шуданд. Дар даврони Ҷумҳурии исломӣ низ китобҳои мутааддиде ки маҳсули ҳавзаи Қум буданд, барандаи ҷоизаи «Китоби соли Ҷумҳурии исломӣ» шудаанд. Бахши зиёде аз осори илмӣ дар Ҳавзаи илмияи Қум ба Ҳамойиши Китоби Соли Ҳавза ирсол мешавад. Ба гузориши баргузоркунандагони ин ҳамойиш, то соли 1402ҳ.ш. беш аз 23 ҳазор асари мактуб ба ин ҳамойиш ирсол шудааст.[12]
Дар мақолаи «Шахсиятҳои тафсирии Ҳавзаи илмияи Қум дар садаи ахир» ки дар соли 1403ҳ.ш. мунташир шудааст, ба ҷуз аз панҷ муфассири шинохташуда (Таботабоӣ, Ҷаводии Омулӣ, Мисбоҳи Яздӣ, Субҳонӣ ва Макорими Шерозӣ), 42 пажӯҳишгари дигар низ феҳрист шудаанд, ки ҳар як дорои осори тафсирӣ ҳастанд.[13] Ҳамчунин дар мақолаи дигаре дар соли 1403ҳ.ш., номҳои 56 пажӯҳишгари улуми қуръонии Ҳавзаи илмияи Қум ҳамроҳ бо осорашон муаррифӣ шудаанд.[14] Дар ҳамон мақола ба 24 тарҷумаи форсии Қуръони карим ишора шуда, ки дар Ҳавзаи илмияи Қум анҷом шудааст.[15]
Нашри маҷаллаҳои даврӣ
Хусусияти даврони мутааххири Ҳавзаи илмияи Қум (аз даҳаи 1370ҳ.ш./1990 ба баъд) дар заминаи нашри маҷаллаҳо, мавзуъмеҳварӣ ва тахассусӣ шудани он дониста шудааст.[16] Бар асоси як пажӯҳиш дар соли 1402ҳ.ш., шумораи 102 маҷалла дар 15 мавзуъ ва риштаи куллӣ гурӯҳбандӣ шудааст, ки ҳама зери назари ҳавзавиёни Қум мунташир мешаванд.[17]
Нашри рақамӣ
Маркази таҳқиқоти компютерии улуми исломӣ низ то соли 1404ҳ.ш./2025 дар ҳамаи улуми динӣ, аз ҷумла ҳадис, тафсир, фиқҳ ва таърих, беш аз 600 нармафзор тавлид кардааст.[18] Нармафзорҳои «Ҷомеъ-ут-тафосир», «Ҷомеъи фиқҳ», «Ҷомеъ-ул-аҳодис» ва «Дироят-ун-нур» аз ҷумлаи ин нармафзорҳои илмӣ ҳастанд. Бар асоси як гузориш, ҳаҷми нашрияҳои электронӣ дар Ҳавзаи илмияи Қум дар даҳаи 1390ҳ.ш. ба беш аз 4000 нашрия расидааст.[19]
Ҳавзаи Қум, пойгоҳи марҷаияти шиа
Пас аз эҳёи Ҳавзаи илмияи Қум дар соли 1301ҳ.ш./1922, бахше аз марҷаияти тақлиди шиа дар Қум мутамаркиз шуд[20] ва бисёре аз шиаёни Эрон ва бахше аз эрониёни муқими Ироқ аз Абдулкарим Ҳоирӣ тақлид мекарданд.[21] Буруҷердӣ дар солҳои 1325 то 1340ҳ.ш. танҳо марҷаъи ҷаҳони ташайюъ маҳсуб мешуд.[22]
Пас аз даргузашти Буруҷердӣ дар соли 1340ҳ.ш., донишомӯхтагони Ҳавзаи илмияи Қум, аз ҷумла Сайид Муҳаммадризо Гулпойгонӣ, Сайид Аҳмади Хонсорӣ, Сайид Козими Шариатмадорӣ ва Сайид Рӯҳуллоҳи Хумайнӣ, ба унвони муҳимтарин мароҷеи Қум муаррифӣ шуданд. Пас аз он низ ҳамеша муҷтаҳидони Ҳавзаи илмияи Қум бахше аз марҷаияти тақлиди шиаро бар ӯҳда доштаанд ва дар фосилаи замонии солҳои 1370 то 1373ҳ.ш./(1991-1994), ба навъе марҷаият дар ихтиёри Сайид Муҳаммадризо Гулпойгонӣ ва Муҳаммадалии Арокӣ буд, ки донишомӯхтаи ҳавзаи Қум буданд.
Бо даргузашти Муҳаммадалии Арокӣ, ки охирин марҷаъ аз насли шогирдони Ҳоирии Яздӣ буд, бархе ниҳодҳои ҳавзавӣ афродеро барои марҷаият муаррифӣ карданд, ки ҳама сокин ё таҳсилкардаи Қум буданд. Ба ҷуз аз мароҷеи сокини Наҷаф, маъруфтарин мароҷеи тақлиди ин давра ки баромада аз ҳавзаи Қум буданд, иборатанд аз:
- Ҳусайни Ваҳиди Хуросонӣ (тав.1300ҳ.ш.)
- Ҳусайн Нурии Ҳамадонӣ (тав.1304ҳ.ш.)
- Сайид Мусо Шубайрии Занҷонӣ (тав.1306ҳ.ш.)
- Носир Макорими Шерозӣ (тав.1305ҳ.ш.)
- Сайид Алӣ Хоманаӣ (тав.1318ҳ.ш.)
- Ҷаводи Табрезӣ (ваф.1385ҳ.ш.)
- Муҳаммад Фозили Ланкаронӣ (ваф.1386ҳ.ш.)
- Муҳаммадтақии Баҳҷат (ваф.1388ҳ.ш.)
- Ҳусайналии Мунтазирӣ (ваф.1388ҳ.ш.)
- Юсуфи Сонеӣ (ваф.1399ҳ.ш.)
- Лутфуллоҳ Софии Гулпойгонӣ (ваф.1400ҳ.ш.)
Таърихча
Ҳавзаи илмияи Қумро дорои пешинаи куҳан медонанд, ки аз садаҳои нахустини ҳиҷрии қамарӣ ва бо муҳоҷирати уламо ва донишмандони шиа ба Қум оғоз мешавад.[23] Ин ҳавза давраҳои мухталиф ва фарозу фурӯдҳоро аз сар гузаронда ва пас аз қарни чоруми ҳиҷрии қамарӣ, ки нуфузи Ашъариён дар Қум аз байн рафт, то қарни ҳафтум ва ҳамлаи муғулро даврони рукуди илмии Ҳавзаи илмияи Қум,[24] ва даврони пас аз ҳуҷуми муғулон дар соли 621 ҳиҷриро даврони фурӯпошӣ ва зиён дидани Ҳавзаи илмияи Қум номгузорӣ кардаанд.[25] Аз оғози даврони Сафавия ва эълон шудани ташайюъ ба унвони мазҳаби расмии эрониён то поёни қарни 13 ҳиҷрии шамсӣ, даврони эҳёи ин ҳавза номида шудааст.[26] Дар даврони Сафавия ва Қоҷория, Ҳавзаи илмияи Қум ба шакли маҳдуд фаъол буд ва уламову донишмандони чандеро дар бар мегирифт.[27] Маъруфтарин олими сокини Қум дар ин давра Мирзои Қумӣ (1150–1231ҳ.қ.) аст, ки ҳамзамон бо давраи Қоҷория будааст.[28]
Бархе аз муҳимтарин мадрасаҳои илмӣ дар Ҳавзаи илмияи Қум, аз садаи ҳафтуми ҳиҷрӣ таъсис шуда ва ҳамчунон пойдор ҳастанд; аз ҷумла: мадрасаи Разавия,[29] Файзия, Дорушшифо[30] ва Ҳуҷҷатия.[31]
Бозтаъсис
Дар охири қарни 13 ҳиҷрии шамсӣ, ҳарчанд уламо ва донишмандони монанди Шайх Абулқосими Қумӣ ва Мирзо Ҷавод Оқо Маликии Табрезӣ[32] дар Ҳавзаи илмияи Қум ҳузур доштанд, вале бо ин ҳол, мадрасаҳои илмии ин шаҳр созмонёфта набуданд. Бо пайгирӣ ва даъвати уламо ва донишмандони сокини Қум, Абдулкарим Ҳоирии Яздӣ, ки дар шаҳри Арок ҳавзае таъсис карда буд, дар соли 1340ҳ.қ./1300ҳ.ш. вориди Қум шуд ва ҳавзаи илмияи нави Қумро барпо кард.
Бо ворид шудани Ҳоирӣ ва шогирдонаш ба Қум, теъдоде аз уламо ва донишмандони шаҳрҳои дигар низ дар Қум сокин шуданд[33] ва бархе рӯйдодҳои дигар, монанди сафари табъидонаи мароҷеи тақлиди Наҷаф,[34] муҳоҷирати эътирозии уламо ва донишмандони Исфаҳон,[35] ду сафари Аҳмадшоҳи Қоҷор[36] ва машварати Ризохон бо уламо ва донишмандони Қум дар соли 1303ҳ.ш. заминасозии устувор гаштани ҳавзаи Қум шуд.[37]
Пас аз даргузашти Шайх Абдулкарими Ҳоирӣ дар 1315ҳ.ш., се тан аз устодони бузурги ин ҳавза, ки ба мароҷеи сегонаи Қум шинохта шуданд, мудирияти ҳавзаи Қумро бар ӯҳда гирифтанд. Дар ин давра, ба далели фишори ҳукумати вақт ва низ набудани марказият дар раҳбарӣ ва марҷаияти ҳавза, вазъи умумии Ҳавзаи илмияи Қум нобасомон буд[38] ва шумори толибилмони Ҳавзаи илмияи Қум аз ҳудуди ҳазор нафар ба ҳудуди чорсад тан коҳиш ёфт.[39]
Марҷаияти умумии Сайид Ҳусайни Буруҷердӣ ва роҳбарияти ҳавза
Дар авоили даҳаи 1320ҳ.ш., шуморе аз бузургон ва устодони Қум, ки аз мутамаркиз набудани ин ҳавза нигарон буданд, аз Сайид Ҳусайни Буруҷердӣ хостанд, ки аз Буруҷерд ба Қум муҳоҷират кунад ва роҳбарияти ҳавзаи Қумро бар ӯҳда бигирад. Буруҷердӣ дар моҳи муҳаррами 1364ҳ.қ./озармоҳи 1323ҳ.ш. дар Қум сокин шуд.[40] Мудирияти мутамаркизи Буруҷердӣ боис шуд, ки шумори толибилмони ин ҳавза, ки дар соли 1326ҳ.ш. ҳудуди ду ҳазор тан буд[41] дар даҳаи 1340ҳ.ш. ба 8700 тан бирасад.[42]
Дар поёни зиндагии Буруҷердӣ, шумори устодони хориҷи фиқҳ ва усул дар ҳавзаи Қум афзоиши қобили таваҷҷӯҳ ёфта буд ва ба вижа теъдоде аз шогирдони барҷастаи Ҳоирӣ, монанди Арокӣ, Гулпойгонӣ, Сайид Муҳаммад Домод, Хумайнӣ, Шариатмадорӣ ва Маръашии Наҷафӣ дарсҳои хориҷи худро баргузор мекарданд.[43] Ин тағйирот, ҳавзаи Қумро амалан ҳамсатҳи муътабартарин ҳавзаи он давр, яъне Ҳавзаи илмияи Наҷаф, қарор дод.[44] Пас аз даргузашти Буруҷердӣ дар фарвардинмоҳи 1340ҳ.ш., мудирияти Ҳавзаи илмияи Қум бар ӯҳдаи чор нафар аз устодони Қум: Хумайнӣ, Гулпойгонӣ, Шариатмадорӣ ва Маръашии Наҷафӣ, қарор гирифт, ки бо табъиди Имом Хумайнӣ дар соли 1343ҳ.ш., амалан ҳавзаи Қум бо мудирияти се нафари дигар идора мешуд.[45]
Таҳаввулот дар даврони Ҷумҳурии исломӣ
Пас аз барқарории низоми Ҷумҳурии исломӣ дар Эрон, сохтори мудириятии Ҳавзаи илмияи Қум, ки аз маҷмуаи воҳидҳои пароканда зери назари мароҷеи тақлид иборат буд, ба як маркази мудирияти мутамарказ табдил ёфт.[46] Аъзои нахустини Шӯрои мудирияти ҳавза дар 8 исфанди 1359ҳ.ш. ба фармони Имом Хумайнӣ ва бо ҳамоҳангии дигар мароҷеъ интихоб шуданд.[47] Даҳ сол баъд, бо сафари Сайид Алӣ Хоманаӣ, раҳбари Ҷумҳурии исломии Эрон ба Қум, сохтори созмонии ҳавзаи Қум бори дигар тағйир ёфт; Шӯрои олии Ҳавзаи илмияи Қум таъсис шуд ва Муҳаммади Муъмин барои мудирияти ҳавза таъйин гардид.[48]
Ба гуфтаи Алиризо Аърофӣ, мудири ҳавзаҳои илмия аз соли 1395ҳ.ш., дар даврони Ҷумҳурии исломӣ, ҳавзаи илмӣ аз ҷиҳати шумори толибилмон ва устодон, мадрасаҳо, имконот ва зарфиятҳо рушди фаровон кард. Низоми омӯзишӣ бар асоси марҳилабандӣ ва тахассус созмондиҳӣ шуд, риштаҳои тахассусӣ дар улуми исломии гуногун таъриф шуданд, муассисаҳои гуногун дар даруни сохтори ҳавза ва гирду атрофи он таъсис ёфтанд, ки дар пажӯҳиш ва омӯзиш фаъол ҳастанд. Ба риштаҳои адён ва мазоҳиб таваҷҷӯҳ шуда ва толибилмони зиёде низ бо забонҳои хориҷӣ ошно шудаанд. Иртибототи байналмилалии ҳавзаи илмӣ бо марказҳо, шахсиятҳо ва тӯдаҳои мардум барқарор шудааст. Афзоиши чашмгир дар таълиф ва тарҷума ва анбӯҳи тавлидот ба сурати китоб, маҷалла ва нармафзор низ аз вижагиҳои ин даврон аст.[49]
Дар ин даврон, ҳавзаҳои илмии хоҳарон низ густариш ёфтанд, китобхонаҳои мутааддиде таъсис ва тавсеа пайдо карданд. Дар соли 1394ҳ.ш., шумораи ҳавзаҳои илмии фаъол ҳудуди 480 мадраса, шумораи устодони фаъол дар ҳавзаҳои илмии кишвар 7000 устод ва шумораи ҳавзаҳои илмии дар ҳоли сохт 170 воҳид эълом шудааст.[50]
Ҳавзаи илмияи Қум аз назари идорӣ ва ташкилотӣ, зери назари Маркази мудирияти Ҳавзаи илмияи Қум идора мешавад, ки худ бахше аз маркази мудирияти ҳавзаҳои илмии саросари Эрон аст. Ҳамчунин Шӯрои олии ҳавзаҳои илмия, ки як шӯрои ҳафтнафарӣ аст, сиёсатгузорӣ барои ҳавзаҳои илмиро бар ӯҳда дорад. Аъзои ин шӯро ба пешниҳоди Ҷомеаи мударрисини Ҳавзаи илмияи Қум ва бо ҳамоҳангӣ бо мароҷеи тақлид интихоб шуда ва ба раҳбари Ҷумҳурии исломӣ муаррифӣ мешаванд ва сипас раҳбар ҳукми ин ашхосро содир мекунад.[51]
Марказҳои омӯзишӣ ва пажӯҳишӣ, аз сӯи раҳбарии низоми Ҷумҳурии исломӣ, мароҷеи тақлид, бархе устодони ҳавза ва бархе аз ниҳодҳои давлатӣ ё созмонҳои ҳавзавӣ таъсис шудаанд, ки донишомӯхтагони Ҳавзаи илмияи Қум дар риштаҳои гуногуни ҳавзавӣ ё баҳсҳои байнириштагӣ таҳсил мекунанд;[52] аз ҷумла: Муассисаи Исро, Маркази фиқҳии Аиммаи Атҳор (а), Муассисаи омӯзишӣ ва пажӯҳишии Имом Хумайнӣ, Донишгоҳи Муфид, Донишгоҳи Боқир-ул-улум ва Пажӯҳишгоҳи улум ва фарҳанги исломӣ.[53]
Ҳавзаи илмияи Қум ва сиёсат
Ҳоирӣ ва танишҳои сиёсӣ
Шайх Абдулкарими Ҳоирӣ (1238–1315ҳ.ш.) дар нахустин солҳои ворид шуданаш ба Қум, бо ҳамроҳии Сайид Абулҳасани Исфаҳонӣ ва Муҳаммадҳусайни Ноинӣ, бо табдили салтанат ба ҷумҳурият, ки аз сӯи Ризо Паҳлавӣ, нахуствазири вақти Эрон, дунбол мешуд,[54] мухолифат кард.[55]
Ҳоирӣ дар тӯли иқомати понздаҳсолаи худ (1340–1355ҳ.қ.) дар Қум, барои ҳифз ва пешрафти ҳавза, аз танишҳои сиёсӣ канора мегирифт; чунонки дар моҷарои таҳдиди Паҳлавии аввал ба Шайх Муҳаммадтақии Бофқӣ дар Қум, вокуниши ошкоре нишон надод.[56] Ҳамчунин, вақте ки режими Паҳлавӣ қасд дошт барои ҳавзавиён имтиҳони илмӣ баргузор кунад, Ҳоирӣ бидуни изҳори мухолифат, танҳо хостори он шуд, ки имтиҳонҳо дар Қум баргузор шаванд ва худи ӯ бар онҳо назорат кунад.[57] Бо ин ҳол, дар моҷарои кашфи ҳиҷоб ва иттиҳоди либос, Ҳоирӣ бо ҷиддият ва ҳассосияти бештар дахолат кард; аз ҷумла, тавассути як телеграф дар 11 тирмоҳи 1314ҳ.ш., кашфи ҳиҷобро мухолифи мазҳаби шиа эълом кард.[58]
Иқдомоти сиёсӣ ва иҷтимоии Буруҷердӣ
Сайид Ҳусайни Буруҷердӣ (1254–1340ҳ.ш.), раҳбари Ҳавзаи илмияи Қум аз соли 1323ҳ.ш., барои пешбурди умури динӣ ва ҳавзавӣ, касонеро ба унвони робити худ бо ҳукумат қарор дода буд ва паёмҳо ё эътирозот ва тазаккуроти худро тавассути онон ба Муҳаммадризо Паҳлавӣ, подшоҳи вақт, ё мақомҳои дигар мерасонд;[59] аз ҷумла: пешниҳоди ворид кардани омӯзиши динӣ ба дарсҳои мактабҳо,[60] ва таваққуфи қатораҳо дар истгоҳ барои адои намоз.[61] Муқобила бо нуфузи баҳоият дар марказҳои давлатӣ низ ҷузъи фаъолиятҳои сиёсии ҳавза дар ин давра дониста шудааст.[62] Ҳамчунин ҳимоят аз мардуми Фаластин ва содир кардани эъломия дар ин боб дар соли 1327ҳ.ш./1948 (соли таъсиси Исроил) аз ҷумлаи он фаъолиятҳо буд.[63]
Андешаи вилояти фақеҳ ва исломи сиёсӣ
Назарияи вилояти фақеҳ ва исломи сиёсӣ маъруфтарин назарияи сиёсӣ-мазҳабӣ дар миёни шиаён дар қарни чордаҳуми шамсӣ, аз сӯи Сайид Рӯҳуллоҳ Хумайнӣ, яке аз мароҷеи тақлиди ҳавзаи Қум, назарияпардозӣ шуд. Ӯ марҷаи тақлиди шиа ва дарсомӯхтаи ҳавзаи Қум ва шогирди Шайх Абдулкарим Ҳоирии Яздӣ буд, ҳарчанд дарсҳои вилояти фақеҳро дар Наҷаф баён кард. Бо ин ҳол, тарвиҷгарони аслии ин назария, ҳавзавиёни Қум буданд.[64]
Сиёситарин давраи Ҳавзаи илмияи Қум, мухолифат бо ҳукумати Паҳлавӣ
Давраи мубориза бо сиёсатҳо ва асоси ҳукумати Паҳлавӣ дар фосилаи замонии 1340ҳ.ш. то 1357ҳ.ш./(1961-1979), сиёситарин давраи фаъолият ва ҳаёти Ҳавзаи илмияи Қум дониста шудааст.[65] Гурӯҳе аз рӯҳониёни Қум, аз ҷумла Сайид Муҳаммадризо Гулпойгонӣ, Сайид Козими Шариатмадорӣ ва Сайид Шаҳобуддин Маръашии Наҷафӣ, бо вуҷуди мухолифат бо режими Паҳлавӣ, аз муборизаи шадид бо он парҳез мекарданд. Аммо гурӯҳи дигаре, монанди Сайид Рӯҳуллоҳ Хумайнӣ ва баъзе аз шогирдони Сайид Ҳусайни Буруҷердӣ ва Сайид Муҳаммад Муҳаққиқи Домод, бо ҷиддият вориди саҳнаи сиёсат шуданд.[66]
Дар соли 1341ҳ.ш./1962, мавқеъгирии мароҷеи тақлиди Қум дар бораи тасвиби лоиҳаи анҷуманҳои иёлатӣ ва вилоятӣ боис шуд, ки давлат ба таври расмӣ дар як телеграф ба Сайид Муҳаммадризо Гулпойгонӣ, иҷроӣ нашудани онро эълом кунад.[67] Дар ҳамин сол, мароҷеи Қум бо раъйпурсӣ барои инқилоби сафед низ мухолифат карданд.[68] Дар сафари баҳманмоҳи 1341ҳ.ш. Муҳаммадризо Паҳлавӣ ба Қум, уламо ва толибилмон ба истиқболи шоҳ нарафтанд[69] ва дар натиҷа, шоҳ бидуни истиқболи ҷиддӣ вориди Қум шуд ва дар суханронии худ алайҳи рӯҳоният сухан гуфт.[70]
Ҳамлаи нерӯҳои ҳукумати Паҳлавӣ ба мадрасаи Файзия дар 2 фарвардини 1342ҳ.ш., мусодиф бо рӯзи шаҳодати Имом Содиқ (а), боиси вокуниши шадиди уламо ва мароҷеи Қум ва мароҷеи Наҷаф, монанди Сайид Абулқосими Хӯӣ, Сайид Абдуллоҳи Шерозӣ ва Сайид Муҳсини Ҳаким, шуд.[71] Ҳукумати Паҳлавӣ пас аз ин рӯйдод, хизмати ҳарбии иҷбориро барои толибилмони улуми динӣ ҳатмӣ кард.[72]
Суханронии эътирозӣ ва шадиди рӯзи Ошӯрои Сайид Рӯҳуллоҳи Хумайнӣ дар соли 1342ҳ.ш. дар мадрасаи Файзия, ки дар мухолифат бо шоҳ ва Исроил баён шуд, боиси боздошти ӯ дар шаби 15 хурдодмоҳ шуд. Давлати вақт раҳпаймоии гурӯҳҳое аз мардум дар эътироз ба боздошти ӯро саркӯб кард. Дар натиҷаи талоши мароҷеъ ва уламои Қум ва дигар шаҳрҳо, Имом Хумайнӣ дар 15 фарвардинмоҳи 1343ҳ.ш. озод шуд ва ба Қум бозгашт. Аммо пас аз суханронӣ бар зидди капитулятсия дар 4 обони ҳамон сол,[73] дар 13 обони 1343ҳ.ш. боздошт ва ба Туркия табъид шуд.[74]
Таъкиди дувоздаҳ тан аз мударрисони Қум бар марҷаияти Сайид Рӯҳуллоҳи Хумайнӣ пас аз даргузашти Сайид Муҳсини Ҳаким дар Наҷаф дар соли 1349ҳ.ш.,[75] табъиди 25 тан аз рӯҳониён ва мударрисони Қум ба муддати се сол,[76] ҳамлаи низомиён дар хурдоди 1354ҳ.ш. ба маросими бузургдошти воқеаи мадрасаи Файзия ва боздошт, зиндонӣ ва табъиди иддае аз ҳавзавиён[77] ва мухолифати ҳавза бо тағйири тақвими ҳиҷрии шамсӣ ба тақвими шоҳаншоҳӣ[78] аз дигар таҳаррукоти сиёсӣ дар Ҳавзаи илмияи Қум шумурда мешавад.
Интишори мақолае ки гуфта шуд дорои таҳқир ба Имом Хумайнӣ аст, дар 17 даймоҳи 1356ҳ.ш. дар рӯзномаи Иттилоот, боиси ҳаракати эътирозии ҳавзавиён дар 19 дай ва боздошту кушта шудани бархе аз толибилмон ва табъиди ҷамъе аз мударрисони ҳавза шуд.[79] Маҷмуаи таҳаррукот дар ҳавзаи Қум, бо ҳидояти Имом Хумайнӣ ва умуми толибилмон ва устодони ҳавза, ба шаклгирии Ҷумҳурии исломии Эрон анҷомид.[80]
Ҳамроҳӣ бо низоми Ҷумҳурии исломӣ
Ҳавзаи Қум бо низоми Ҷумҳурии исломии Эрон пайванд хӯрда,[81] ва аксарияти ҳавзаҳои илмия, ба вижа Ҳавзаи илмияи Қум, ҳомии низоми ҳоким маҳсуб мешаванд.[82] Ба ҷуз нақши фаъоли рӯҳониён ва мароҷеи тақлид дар фурӯпошии низоми Паҳлавӣ, теъдоде аз мароҷеи тақлиди вақт, монанди Сайид Муҳаммадризо Гулпойгонӣ ва Сайид Шаҳобуддини Маръашии Наҷафӣ, аз раъй додан ба шаклгирии низоми Ҷумҳурии исломӣ ҳимоят карданд.[83]
Дар таълифи Қонуни Асосии Ҷумҳурии исломӣ дар соли 1358ҳ.ш., рӯҳониёни баландпояи мутааддиде узви Маҷлиси хубрагони қонуни асосӣ буданд.[84] Дар сохтори ҳуқуқии низоми Ҷумҳурии исломӣ, ҷойгоҳҳои гуногун таъриф шудаанд, ки бояд тавассути рӯҳониён идора шаванд, ё рӯҳониён низ метавонанд дар онҳо фаъол бошанд; маносибе монанди фақиҳони Шӯрои нигаҳбон,[85] раёсати Қувваи қазоия, намояндагони Маҷлиси хубрагон ва имомони ҷумъа намунаҳои ин маносиб ҳастанд.[86] Лутфуллоҳ Софии Гулпойгонӣ (ки баъдан марҷаи тақлиди шиа шуд), муддати зиёде дабири Шӯрои нигаҳбон буд ва бозтобдиҳандаи назари Сайид Муҳаммадризо Гулпойгонӣ ба унвони марҷаи тақлид ва заими Ҳавзаи илмияи Қум шумурда мешуд.[87]
Дар сохтори сиёсӣ ва иҷроии низоми Ҷумҳурии исломӣ, мансабҳое таъриф шудаанд, ки дар амал рӯҳониён ӯҳдадори он шудаанд; монанди намояндагони валии фақиҳ дар донишгоҳҳо ё бархе созмонҳои давлатӣ ва бахши ақидатӣ-сиёсии ниҳодҳои низомӣ ва интизомӣ. Ба илова, рӯҳониён дар мансабҳои дигаре, монанди раёсати ҷумҳурӣ, вазоратхонаҳои омӯзишу парвариш, фарҳангу иршод, кишвар ва ҳамчунин намояндагии Маҷлиси шӯрои исломӣ, низ ҳузур доранд.[88] Дар ду давраи нахустини Маҷлиси шӯрои исломӣ, аксарияти мутлақи намояндагонро рӯҳониён ташкил медоданд.[89]
Ҳавзавиёни Қум дар мавориди мухталиф, монанди Ҷанги Ироқ алайҳи Эрон, ҳузури ҷиддӣ доштанд,[90] ва як типи ихтисосии толибилмон барои ҳузур дар ҷанг созмон дода шуд.[91] Ба илова, дар интихоботҳо, раҳпаймоиҳо ва маросимҳои иҷтимоӣ ҳузури ҷиддӣ доранд ва дар ростои ҳимоят аз низоми Ҷумҳурии исломӣ фаъолиятҳои таблиғӣ анҷом медиҳанд, суханронӣ мекунанд ва муҳтавои илмӣ ё тарвиҷӣ тавлид мекунанд. Китобҳо ва мақолоти бисёр зиёде дар ҳавзаи фиқҳи сиёсӣ[92] бо мазмуни дифоъ аз исломи сиёсӣ, назарияи вилояти фақеҳ ва дигар баҳсҳои марбут ба ҳукумати исломӣ дар Ҳавзаи илмияи Қум мунташир шудааст.[93]
Таомул бо ҷаҳони Ислом
Мароҷеъ ва уламои Ҳавзаи илмияи Қум, фаъолиятҳои зиёде пас аз даврони бозтаъсиси ҳавза дар иртибот ва таомул бо дигар ниҳодҳои динии ҷаҳон анҷом додаанд ва ба таъсиси марказҳои фарҳангӣ ва густариши маорифи исломӣ дар кишварҳои мухталиф пардохтаанд.[94] Пазириши толибилмони ғайриэронӣ ва омӯзиши онҳо дар Ҳавзаи илмияи Қум низ дар ҳамин росто анҷом шудааст.[95]
Намояндагӣ дар хориҷ аз Эрон
Сайид Ҳусайни Буруҷердӣ — заими Ҳавзаи илмияи Қум, Сайид Муҳаммадтақии Толиқонии Оли Аҳмад (бародари Ҷалоли Оли Аҳмад)-ро дар соли 1331ҳ.ш. барои сарпарастии шиаёни Мадина ва пас аз ӯ Сайид Аҳмади Лавосонӣ ва сипас Абдулҳусайн Фақеҳии Раштиро эъзом кард. Ҳамчунин Сайид Зайналобидини Кошониро ба Кувайт, Муҳаммадҳасан Ноширулисломи Шуштариро ба Зангибор, Шариатзодаи Исфаҳониро ба Покистон, Маҳдӣ Ҳоирии Яздиро ба Амрико, ва Сайид Садруддини Балоғиро ба унвони намояндаи сайёри худ ба Аврупо фиристод.[96] Маркази исломии Ҳамбург низ дар ҳамин давра ва бо ҳимоятҳои Буруҷердӣ шакл гирифт.[97] Ҳамчунин Сайид Муҳаммадризо Гулпойгонӣ дар соли 1352ҳ.ш. Маҷмаи исломии ҷаҳонӣ дар Лондонро таъсис кард.[98]
Аз дигар иқдомоти байналмилалии Буруҷердӣ, ҷалби ҳимоят ва таъйиди Муҳаммадтақии Қумӣ барои таъсиси Дор-ут-тақриб дар Миср буд, ки гуфта шудааст дар натиҷаи талошҳои Қумӣ, Маҳмуди Шалтут, шайхи Донишгоҳи Алазҳар дар 1337ҳ.ш., мазҳаби шиаро дар канори дигар мазоҳиби фиқҳии аҳли суннат ба расмият шинохт.[99] Сайид Мусо Садр — раҳбари шиаёни Лубнон, низ донишомӯхтаи ҳавзаи Қум буд, ки аз соли 1338ҳ.ш. ба тавсияи Буруҷердӣ ва бархе уламо ва донишмандони дигар дар Лубнон сокин шуд[100] ва дурахшонтарин ном дар таблиғи байналмилалии Ислом дониста шудааст.[101]
Таблиғи динӣ дар хориҷ аз Эрон
Маҷмаи ҷаҳонии тақриби мазоҳиби исломӣ ва Маҷмаи ҷаҳонии Аҳли Байт (а) аз Қум мудирият мешаванд ва ба анҷоми фаъолиятҳои таблиғии ҷаҳонӣ машғуланд.[102] Ду Муассисаи байналмилалии мутолеоти исломӣ ва Ҷомеат-ул-муртазо[103] ва марказҳое монанди муассисаи интишоротии осори Сайид Муҷтабо Мусавии Лорӣ ва интишороти Ансориён дар ростои таблиғи байналмилалӣ таъсис шудаанд.[104]
Ҳамчунин шабакаи моҳвораии Вилоят аз сӯи Носири Макорими Шерозӣ, марҷаи тақлиди сокини Қум, ҳимоят мешавад.[105] Шабакаи моҳвораии Марҷаият низ ба се забони форсӣ, арабӣ ва англисӣ, бо ҳимоятҳои Сайид Содиқи Шерозӣ, барнома тавлид мекунад.[106]
Таҳсили толибилмони ғайриэронӣ
Дар даврони марҷаияти Сайид Ҳусайни Буруҷердӣ (1324–1340ҳ.ш.), толибилмоне аз кишварҳои дигар дар Қум ба таҳсил пардохтанд. Пазириши толибилмони ғайриэронӣ дар даҳаҳои 1340 ва 1350ҳ.ш./1960-1970, тавассути Дор-ут-таблиғи исломӣ анҷом мешуд[107] ва дар даврони Ҷумҳурии исломӣ, тавассути «Созмони мадориси хориҷ аз кишвар» ва «Маркази ҷаҳонии улуми исломӣ» анҷом гирифт.[108] Ду созмони мазкур соли 1386ҳ.ш. дар Ҷомеат-ул-Мустафо ал-Оламия ҳамгиро шуданд.[109]
Донишҳои роиҷ дар Ҳавзаи илмияи Қум
Низоми дарсии Ҳавзаи илмияи Қум, монанди дигар ҳавзаҳои илмия, бар меҳвари донишҳои фиқҳ ва тарбияти муҷтаҳидон дар фиқҳ шакл гирифтааст.[110] Дар канори дарсҳои муқаддамотие монанди адабиёти арабӣ, мантиқ ва дарсҳои фиқҳ, усули фиқҳ, каломи исломӣ, фалсафаи исломӣ ва тафсири Қуръон, тадриси ахлоқ, илми риҷол ва бархе дигар аз улуми корбурдӣ, монанди риёзиёт ва нуҷум, низ бо доманаи маҳдудтар дар ҳавзаи Қум маъмул будааст.[111]
Мактаби фиқҳии Қум
Гуфта шудааст, ки мактаби фиқҳии Қум, самараи шаклгирии ҳавзаи Қум дар қарни чордаҳуми ҳиҷрии шамсӣ аст, ки бо андешаҳои Шайх Абдулкарими Ҳоирӣ ва Сайид Ҳусайни Буруҷердӣ оғоз шуда ва тавассути шогирдони онон густариш ёфтааст.[112] Мактаби фиқҳии Қум, дар муқобили мактаби фиқҳии Наҷаф, бо вижагиҳое тавсиф мешавад, ки иборатанд аз: таваҷҷӯҳ ба фазои судур, чигунагии судур ва зеҳнияти ровиёни ҳадис; нисбатшиносӣ миёни ривоятҳои имомон (а) ва фатвоҳои фақиҳони аҳли суннат; нисбатшиносӣ миёни ривоятҳои шиа ва аҳли суннат; таваҷҷӯҳи густардатар ба Қуръон; муроҷиаи андактар ба усули амалия; ва такя бар тарокуми зунун.[113]
Фалсафа
То пеш аз оғози фаъолиятҳои Сайид Муҳаммадҳусайни Таботабоӣ дар Қум, дарси фалсафа дар ин шаҳр маҳҷур буд.[114] Гуфта шудааст, ки ҷаласаҳои тафсирии Сайид Муҳаммадҳусайни Таботабоӣ ва сабки вижаи ӯ дар тафсири Қуръон, ба парвариши чандин муфассир ва низ эҳёи баҳсҳои қуръонӣ дар ҳавзаи Қум анҷомид ва рӯҳониёне монанди Алии Мишкинӣ, Носир Макорими Шерозӣ ва низ теъдоде аз шогирдони Таботабоӣ, монанди Абдуллоҳ Ҷаводии Омулӣ, Муҳаммадтақӣ Мисбоҳи Яздӣ ва Ҷаъфари Субҳонӣ, ба тадрис ё навиштани тафсири Қуръон пардохтанд.[115]
Фалсафа дар Ҳавзаи илмияи Қум бештар тавассути шогирдони Таботабоӣ тадрис шудааст, ки ҳама ба мактаби фалсафии Муллосадро тааллуқ доранд[116] ва бо номи фалсафаи навсадроӣ шинохта мешаванд.[117] Ба илова, гуфта шудааст, ки бо ин иқдоми Таботабоӣ, замина барои вуруди баҳсҳои ҷадиди Фалсафаи Ғарб ба ҳавзаи Қум фароҳам шуд.[118]
Ҷараёнҳои фикрӣ дар Ҳавзаи илмияи Қум
Ҷараёнҳои фикрии гуногуне дар Ҳавзаи илмияи Қум ҳузур доранд.[119] Тафовутҳои мабонии назарӣ ва рӯйкардҳои мударрисон ва толибилмони ҳавзаи Қум, гоҳ сурате берунӣ ва иҷтимоӣ низ пайдо кардааст ва ба мавқеъгирии ошкор анҷомидааст; аз ҷумла: мухолифатҳо ва мувофиқатҳо бо равишҳои Ҷамъияти фидоиёни Ислом ва раҳбари ин гурӯҳ Сайид Муҷтабо Наввоби Сафавӣ дар даҳаҳои 1320 ва 1330ҳ.ш./1940-1960,[120] моҷарои интишори китоби Шаҳиди Ҷовид дар соли 1349ҳ.ш.,[121] мувофиқатҳо ва мухолифатҳо бо андешаҳои Алии Шариатӣ дар солҳои даҳаи 1350ҳ.ш./1970,[122] ихтилофот дар бораи марҷаияти Сайид Муҳаммадкозими Шариатмадорӣ дар солҳои нахустини даҳаи 1360ҳ.ш.,[123] ва суханронии Ҳусайналии Мунтазирӣ дар соли 1376ҳ.ш. ва вокунишҳои баъд аз он.[124]
Аз сӯи дигар, зуҳури ихтилофот ва дидгоҳҳои гуногуни фикрӣ дар Ҳавзаи илмияи Қум, натиҷаи омилҳое таҳлил шудааст, ки бархе аз онҳо иборатанд аз: созукорҳои иҷтиҳод дар шариат; абзорҳои илмие ки асл ва маншаи динӣ надоранд ва мизони имкони баҳрабардорӣ аз онҳо дар фиқҳ;[125] навгароии динӣ;[126] матбуоти муосир;[127] масоили занон;[128] донишгоҳҳо ва пажӯҳишгоҳҳои муосир;[129] ва низ падидаи Инқилоб ва Ҷумҳурии исломӣ.[130]
Ҷараёнҳои фикрии калони ҳавзаи Қум
Муҳсини Таботабоифар, нависандаи китоби «Ҷараёнҳои фикрӣ дар ҳавзаи муосири Қум», бар он аст, ки се гароиши аслӣ: нассгаро, иҷтиҳодӣ ва ақлмеҳвар дар ин ҳавза вуҷуд дорад.[131] Ӯ гароиши иҷтиҳодиро дар ду мактаби иҷтиҳоди суннатӣ ва иҷтиҳоди пӯё[132] ва гароиши нассгароиро дар ду ҷараёни бетаваҷҷӯҳ ба ақлоният ва таваҷҷӯҳи нисбӣ ба ақлоният[133] ва ниҳоятан гароиши ақлмеҳварро низ дар ду рӯйкарди ақлонияти каломӣ ва ақлонияти фалсафӣ, гурӯҳбандӣ мекунад.[134]
Дар як пажӯҳиши дигар, ҷараёнҳои ҳадисӣ дар ҳавзаи Қуми мутааххир ба миёнарав, ҳадисгаро (ахборгаро), қуръонбасанда ва қуръонмеҳвар тақсим шудаанд.[135] Ҳамчунин ҷараёне бо номи «Нақди ҳадиси шиа» муаррифӣ шудааст, ки дар се ҳавзаи санад, манбаъ ва матн, ба арзёбӣ ва нақди ҳадис мепардозанд.[136]
Ҳамчунин, Абдулваҳҳоби Фуротӣ, ҷараёнҳои фикрии Ҳавзаи илмияи Қумро ба суннатӣ ва таҷдидназарталаб тақсим мекунад, сипас суннатиро дар се гурӯҳ: суннатиҳои ноб, суннатиҳои амалгаро ва суннатиҳои бунёнгаро гурӯҳбандӣ мекунад;[137] ва намояндагони ин гурӯҳи суннатиро Фарҳангистони улуми исломии Қум, бо раҳбарии Сайид Мунируддини Ҳусайнии Ҳошимӣ ва Сайид Маҳдӣ Мирбоқирӣ ва ҳамчунин Муассисаи омӯзишӣ ва пажӯҳишии Имом Хумайнӣ ва тафаккуроти Муҳаммадтақии Мисбоҳи Яздӣ таъриф мекунад.[138] Аз назари ӯ, ҷараёни таҷдидназарталаб дар ду рӯйкард шинохта мешавад: бозгашт ба Қуръон, бо намояндагии Муҳаммад Содиқии Теҳронӣ[139] ва рӯйкарди гуфтугӯи интиқодӣ бо Суннат, бо намояндагии Неъматуллоҳ Солеҳии Наҷафободӣ.[140]
Пажӯҳишҳои марбут
Расули Ҷаъфариён дар китоби Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон, ки ба мутолеаи солҳои 1320 то 1357ҳ.ш./1941-1978 мепардозад, ба бархе аз ҷараёнҳои фикрӣ дар ҳавзаи Қум ишора кардааст. Ҳамчунин Абдулваҳҳоби Фуротӣ — пажӯҳишгари ҳавзаи фиқҳи сиёсӣ, дар китобҳои «Рӯҳоният ва таҷаддуд»,[141] «Рӯҳоният ва сиёсат»,[142] «Рӯҳоният ва давлати муосир»,[143] ва низ «Гунашиносии фикрӣ-сиёсии Ҳавзаи илмияи Қум», тафовутҳои фикрии рӯҳониёни ҳавзаи Қумро мутолеа кардааст.[144]
Китобҳои «Ҷараёнҳои фикрӣ дар ҳавзаи муосири Қум»,[145] ва «Гунашиносии ҷараёнҳои фикрии ҳавза ва нисбати он бо андешаи Инқилоби исломӣ»,[146] ҳар ду навиштаи Сайид Маҳсини Таботабоифар, китоби «Гунашиносии рафтори сиёсии мароҷеи тақлиди шиа»,[147] навиштаи Сайид Ҳасани Ҳошимиёнфар ва ҳамчунин китоби «Фақеҳон ва Инқилоби Эрон» ба қалами Сайид Ҳодӣ Таботабоӣ,[148] пажӯҳишҳое ҳастанд, ки мавзуи аслии онҳо мутолеаи тафовутҳои мабонии назарӣ, рӯйкардҳо ва равишҳои гуногуни ҳавзавиён, ба вижа рӯҳониёни Ҳавзаи илмияи Қум, мебошад.
Ҳавзаи илмияи Қум ва ҷараёнҳои фикрии рақиб
Нақд ва радди андешаҳои мухолифони динӣ, мазҳабӣ ва дигарандешони дарунмазҳабӣ, монанди дигар ҳавзаҳои илмия, дар Ҳавзаи илмияи Қум низ ҷараён доштааст.[149] Қадимитарин фаъолият алайҳи дигарандешон аз сӯи Ҳавзаи илмияи Қум, посухҳои мутааддид ба навиштаҳои Аҳмади Касравӣ ва сипас китоби «Асрори ҳазорсола», навиштаи Алиакбари Ҳукмизода, будааст.[150] Навиштани китоби Кашфи асрор ба қалами Сайид Рӯҳуллоҳи Хумайнӣ дар соли 1323ҳ.ш., маҳсули ҳамин давра аст.[151]
Бахше аз нерӯи Ҳавзаи илмияи Қум дар даҳаҳои 1330 то 1360ҳ.ш., сарфи мубориза бо баҳоият шудааст.[152] Дар як маврид, ба дастури Сайид Ҳусайни Буруҷердӣ, Фалсафӣ — суханрони маъруф, як моҳ дар радио алайҳи фирқаи баҳоият суханронӣ кард.[153] Ҳамчунин, мароҷеи Қум муомила бо баҳоиҳоро бо содир кардани фатво мамнуъ эълом карданд ва бо содир кардани иҷозаи истифода аз вуҷуҳоти шаръӣ, Анҷумани ҳуҷҷатияро, ки алайҳи баҳоият фаъолият мекард, тақвият намуданд.[154]
Мубориза бо андешаҳои марксистӣ
Мубориза бо тафаккуроти илҳодӣ ва ғайридинӣ дар Ҳавзаи илмияи Қум, дар даҳаи 1330ҳ.ш./1950, дар қолаби мубориза бо марксизм ва коммунизм, ба иҷро даромад. Гуфта шудааст, ки рӯҳоният марксизмро аз ҳар андешае, ҳатто либерализм ва секуляризм, хатарноктар медонист.[155] Ба ҳамин далел, ҳавзаҳо, ба вижа Ҳавзаи илмияи Қум, тамаркузи аслии худро бар нақд ва мубориза бо марксизм гузоштанд.[156]
Сайид Муҳаммадҳусайни Таботабоӣ, Муртазо Мутаҳҳарӣ, ва дигар шогирдони Таботабоӣ, маъруфтарин рӯҳониёни фаъол дар арсаи нақди тафаккуроти ғайридинӣ маҳсуб мешаванд, ва китобҳои Усулу фалсафа ва равиши реализм, навиштаи Таботабоӣ бо понависҳои Мутаҳҳарӣ[157] ва Фалсафанамоҳо, навиштаи Носири Макорими Шерозӣ, осори шинохташуда дар ин арса ҳастанд, ки дар Ҳавзаи илмияи Қум таълиф шудаанд.[158] Мутаҳҳарӣ низ ҷаласаҳои фаровонеро дар нақди марксизм баргузор кард ва ин ҷаласаҳо солҳо баъд дар қолаби китоби Нақде бар марксизм мунташир шуд.[159] Дар ҳамин росто, китоби Посдорӣ аз сангарҳои идеологӣ, навиштаи Муҳаммадтақӣ Мисбоҳи Яздӣ[160] низ дар даҳаи 1350ҳ.ш. навишта ва дар соли 1360ҳ.ш. мунташир шуд.[161]
Мувоҷиҳа бо аҳли суннат ва ваҳҳобият
Нақднигорӣ бар андешаҳои мазоҳиби дигари исломӣ, ҷузъи корвежаҳои уламо ва донишмандони динӣ будааст. Дар Ҳавзаи илмияи Қум низ муассисаҳои омӯзишӣ, пажӯҳишӣ ва таблиғии мутааддиде дар ростои нақди боварҳои ғайришиӣ фаъол ҳастанд ва маҷаллаҳову китобҳои зиёде низ дар ин бора мунташир шудааст. Бештарин талош дар ин ҳавза сарфи нақди аҳли суннат, ба вижа ҷараёни салфӣ ва ваҳҳобӣ, мешавад. Бознашри китоби Иҳқоқ-ул-ҳақ ҳамроҳ бо мулҳақоти он, интишори маҷмуаи ал-Ғадир бо таҳқиқи ҷадид аз сӯи Муассисаи фиқҳи Аҳли Байт, навиштани садҳо ҷилд китоб ва мақолоти бешумор дар нақди ваҳҳобият, намунае аз фаъолиятҳои ҳавзавиёни Қум дар нақди боварҳои мазҳабии рақиб шумурда мешавад; чунонки Носири Макорими Шерозӣ, марҷаи тақлиди шиа, Муассисаи Дор-ул-эълом ли-мадрасати Аҳл-ил-Байтро бо ҳамин ҳадаф роҳандозӣ кардааст.[162]
Дар солҳои 1394 ва 1395ҳ.ш. Конгресси байналмилалии муқобила бо ҷараёнҳои ифротӣ ва такфирӣ аз сӯи мароҷеи Қум баргузор шуд.[163] Дар як гузориш дар соли 1393ҳ.ш., теъдоди 202 поённома бо мавзуи нақди ваҳҳобият гузориш шудааст, ки бахше аз он поённомаҳои сатҳи се ва чори ҳавзавӣ аст.[164]
Нақди дигарандешон ва рӯшанфикрон
Нақдҳои мунташиршуда бар гуфторҳо ва навиштаҳои Алии Шариатӣ, аз ҷумла мақолаҳои нашрияи Мактаби Ислом дар даҳаи 1350ҳ.ш.,[165] ва низ суханрониҳо, мақолаҳо ва китобҳое ки дар посух ба назароти Маҳдӣ Бозаргон, Абдулкарими Суруш ва Муҳаммад Муҷтаҳиди Шабистарӣ навишта ва мунташир шудааст, намунаҳои рӯйкардҳои ҳавзавиёни Қум дар муқобили гароишҳои дигарандешона аст. Ҳамчунин гуфта шудааст, ки андешамандони Ҳавзаи илмияи Қум бахше аз корҳои илмии худро ба нақди он гурӯҳ аз равишҳои тафсирӣ ихтисос додаанд, ки бо равишҳои роиҷи ҳавзавӣ мутафовит буда ва онҳоро инҳирофӣ медонистаанд.[166]
Эзоҳ
- ↑ Таботабоифар, Ҷараёнҳои фикрии ҳавзаи муосири Қум, 1394ҳ.ш., саҳ.13
- ↑ Таботабоифар, Ҷараёнҳои фикрии ҳавзаи муосири Қум, 1394ҳ.ш., саҳ.7
- ↑ Устодиёнхонӣ ва дигарон, «Баррасии чигунагии нақшофаринии илмии Ҳавзаи илмияи Қум дар буъди ҳифз ва таолии Инқилоби исломӣ», саҳ.135–138
- ↑ Сабуриён, Таквини ниҳоди марҷаияти тақлиди шиа, 1398ҳ.ш., саҳ.337
- ↑ Алгор, «BORŪJERDĪ, ḤOSAYN ṬABĀṬABĀʾĪ»
- ↑ Солеҳӣ, Дугонаи ҳавзаи Наҷаф ва ҳавзаи Қум, 1396ҳ.ш., саҳ.67 ва 81
- ↑ Солеҳӣ, Дугонаи ҳавзаи Наҷаф ва ҳавзаи Қум, 1396ҳ.ш., саҳ.81
- ↑ Устодиёнхонӣ ва дигарон, «Баррасии чигунагии нақшофаринии илмии Ҳавзаи илмияи Қум дар буъди ҳифз ва таолии Инқилоби исломӣ», саҳ.135–138
- ↑ Фармониён, «یکصد سال فراز و فرود...»
- ↑ Фарҳони Оли Қосим, Таърих-ул-ҳавзот-ил-илмия, 1393ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.178
- ↑ Боқирӣ, «Ҳаҷми осори илмии таъсиргузори Ҳавзаи илмияи Қум дар заминаи улуми Қуръон дар садаи ахир», саҳ.99
- ↑ Вижаномаи бисту панҷумин ҳамойиши Китоби Соли Ҳавза, 1402ҳ.ш., саҳ.104
- ↑ Ташаккурии Солеҳ, «Шахсиятҳои тафсирии Ҳавзаи илмияи Қум дар садаи ахир», саҳ.265–290
- ↑ Ҳусайнии Алиобод, «Донишварони улуми Қуръони садаи ахири Ҳавзаи илмияи Қум», саҳ.316–347
- ↑ Ҳусайнии Алиобод, «Донишварони улуми Қуръони садаи ахири Ҳавзаи илмияи Қум», саҳ.347
- ↑ Ҳусайнии Ҳарандӣ, «Ҳавзаи илмияи Қум ва сайри таҳаввулоти нашрияҳои (матбуоти) динӣ дар садаи ахир (2)», саҳ.37
- ↑ Ҳусайнии Ҳарандӣ, «Ҳавзаи илмияи Қум ва сайри таҳаввулоти нашрияҳои (матбуоти) динӣ дар садаи ахир (2)», саҳ.38–49
- ↑ «فهرست نرمافزارهای موسسه نور», сайти Маркази таҳқиқоти компютерии улуми исломӣ
- ↑ Фармониён, «یکصد سال فراز و فرود...»
- ↑ Сабуриён, Таквини ниҳоди марҷаияти тақлиди шиа, 1398ҳ.ш., саҳ.380
- ↑ Сабуриён, Таквини ниҳоди марҷаияти тақлиди шиа, 1398ҳ.ш., саҳ.384
- ↑ Ҳошимиёнфар, Гунашиносии рафтори сиёсии мароҷеи тақлиди шиа, 1390ҳ.ш., саҳ.103
- ↑ Аърофӣ, Ҳавзаи илмия..., 1395ҳ.ш., саҳ.327
- ↑ Фарҳони Оли Қосим, Таърих-ул-ҳавзот-ил-илмия, 1393ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.78
- ↑ Фарҳони Оли Қосим, Таърих-ул-ҳавзот-ил-илмия, 1393ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.83
- ↑ Фарҳони Оли Қосим, Таърих-ул-ҳавзот-ил-илмия, 1393ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.86
- ↑ Фарҳони Оли Қосим, Таърих-ул-ҳавзот-ил-илмия, 1393ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.86–108
- ↑ Сафари ва Ҳозирӣ, «Эҳё ва собитсозии Ҳавзаи илмияи Қум дар Эрони муосир», саҳ.297
- ↑ Зуҳра Кошонӣ, Таърихи 1200-солаи Ҳавзаи илмияи Қум..., 1397ҳ.ш., саҳ.68–70
- ↑ Зуҳра Кошонӣ, Таърихи 1200-солаи Ҳавзаи илмияи Қум..., 1397ҳ.ш., саҳ.81–84
- ↑ Зуҳра Кошонӣ, Таърихи 1200-солаи Ҳавзаи илмияи Қум..., 1397ҳ.ш., саҳ.156
- ↑ Райҳони Яздӣ, Оинаи донишварон, 1372ҳ.ш., саҳ.144–145; Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа..., 1332ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.39
- ↑ Оштиянӣ, «Муқаддима», саҳ.139; Ризонежод, «Муқаддима», саҳ.21; Устодӣ, «Китобҳо ва осори илмии Имом Хумайнӣ», саҳ.143
- ↑ Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа, 1332ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.24
- ↑ Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа, 1332ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.28; Наҷафӣ, Андешаи сиёсӣ ва таърихи наҳзати Ҳоҷ Оқо Нуруллоҳи Исфаҳонӣ, 1378ҳ.ш., саҳ.237–300
- ↑ Макӣ, Таърихи бистсолаи Эрон, 1362ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.432; Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа, 1332ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.85
- ↑ Ҳоирии Яздӣ, Хотироти доктор Маҳдӣ Ҳоирии Яздӣ, 1381ҳ.ш., саҳ.118
- ↑ Шерхонӣ ва Зореъ, Таҳаввулоти Ҳавзаи илмияи Қум..., 1384ҳ.ш., саҳ.34–35; Караҷӣ, Қум ва марҷаият, 1383ҳ.ш., саҳ.41
- ↑ Имом Хумайнӣ, Саҳифаи Имом, 1378ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.407; ҷ.11, саҳ.454; Пурҳодӣ, Хотирот..., 1382ҳ.ш., саҳ.66
- ↑ Бадало, «Мусоҳиба бо ҳуҷҷатулислом валмуслимин Сайид Ҳусайни Бадало», саҳ.93–94; Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа, 1332ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.2
- ↑ Ҷаъфариён, Баргҳое аз таърихи Ҳавзаи илмияи Қум, 1381ҳ.ш., саҳ.31
- ↑ Ҷуғрофиёи таърихии шаҳристони Қум, 1383ҳ.ш., саҳ.218
- ↑ Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа, 1332ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.172–176
- ↑ Вакилии Қумӣ, Ҳавзаи илмияи Қум, 1348ҳ.ш., саҳ.19
- ↑ Вакилии Қумӣ, Ҳавзаи илмияи Қум, 1348ҳ.ш., саҳ.21, 38
- ↑ Сулаймония, Пул то ҷазира, 1397ҳ.ш., саҳ.42
- ↑ Имом Хумайнӣ, Саҳифаи Имом, 1378ҳ.ш., ҷ.14, саҳ.60
- ↑ Сулаймония, Пул то ҷазира, 1397ҳ.ш., саҳ.43
- ↑ Аърофӣ, Ҳавзаи илмия..., 1395ҳ.ш., саҳ.279–281
- ↑ «آخرین آمار طلاب حوزههای علمیه», сайти Тобнок
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва сиёсат, 1390ҳ.ш., саҳ.55
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва сиёсат, 1390ҳ.ш., саҳ.56–57
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва сиёсат, 1390ҳ.ш., саҳ.56–57
- ↑ Зокирӣ, «Ҳавза ва ғавғои ҷумҳурияти Ризохон дар оғози қарни ахир», саҳ.99
- ↑ Зокирӣ, «Ҳавза ва ғавғои ҷумҳурияти Ризохон дар оғози қарни ахир», саҳ.103
- ↑ Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа, 1322–1333ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.35–36, 46; Макӣ, Таърихи бистсолаи Эрон, 1362ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.287
- ↑ Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа, 1322–1333ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.46; Басиратманиш, Уламо ва режими Ризошоҳ..., 1376ҳ.ш., саҳ.252
- ↑ Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа, 1332ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.51; Аминӣ, Чолишҳои рӯҳоният бо Ризошоҳ, 1382ҳ.ш., саҳ.347, санади 14; Басиратманиш, Уламо ва режими Ризошоҳ..., 1376ҳ.ш., саҳ.258
- ↑ Ҳоирии Яздӣ, Хотироти доктор Маҳдӣ Ҳоирии Яздӣ, 1381ҳ.ш., саҳ.47, 56, 57; Фалсафӣ, Хотирот ва муборизоти ҳуҷҷатулислом Фалсафӣ, 1376ҳ.ш., саҳ.187, 189
- ↑ Фалсафӣ, Хотирот ва муборизоти ҳуҷҷатулислом Фалсафӣ, 1376ҳ.ш., саҳ.189; Манзурулаҷдод, марҷаият дар арсаи иҷтимоъ ва сиёсат, 1379ҳ.ш., саҳ.459
- ↑ Манзурулаҷдод, марҷаият дар арсаи иҷтимоъ ва сиёсат, 1379ҳ.ш., саҳ.452, санади 29
- ↑ Фалсафӣ, Хотирот ва муборизоти ҳуҷҷатулислом Фалсафӣ, 1376ҳ.ш., саҳ.190–191, 469; Султонии Таботабоӣ, «Мусоҳиба бо Оятуллоҳ Сайид Муҳаммадбоқир Султонии Таботабоӣ», саҳ.48–49
- ↑ Манзурулаҷдод, марҷаият дар арсаи иҷтимоъ ва сиёсат, 1379ҳ.ш., саҳ.457, санадҳои 36–38
- ↑ Устодиёнхонӣ ва дигарон, «Баррасии чигунагии нақшофаринии илмии Ҳавзаи илмияи Қум дар буъди ҳифз ва таолии Инқилоби исломӣ», саҳ.144
- ↑ Таботабоифар, Ҷараёнҳои фикрии ҳавзаи муосири Қум, 1394ҳ.ш., саҳ.17
- ↑ Ҷаъфариён, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон, 1386ҳ.ш., саҳ.238–241
- ↑ Асноди Инқилоби исломӣ, 1374ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.44
- ↑ Асноди Инқилоби исломӣ, 1374ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.57; Рӯҳонӣ, Баррасӣ ва таҳлиле аз наҳзати Имом Хумайнӣ дар Эрон, 1358ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.230
- ↑ Ҳошимии Рафсанҷонӣ, Даврони мубориза, 1376ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.133
- ↑ Рӯҳонӣ, Баррасӣ ва таҳлиле аз наҳзати Имом Хумайнӣ дар Эрон, 1358ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.265
- ↑ Асноди Инқилоби исломӣ, 1374ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.80–81, 84; Раҷабӣ, Зиндагиномаи сиёсии Имом Хумайнӣ, 1377ҳ.ш., санади 51
- ↑ Мансурӣ, Таърихи қиёми понздаҳи хурдод ба ривояти аснод, 1377–1378ҳ.ш., ҷ.1, санади 15/3
- ↑ Имом Хумайнӣ, Саҳифаи Имом, 1378ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.415; Давонӣ, Наҳзати рӯҳониёни Эрон, 1360ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.324
- ↑ Рӯҳонӣ, Баррасӣ ва таҳлиле аз наҳзати Имом Хумайнӣ дар Эрон, 1358ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.744
- ↑ Ҷомеаи мударрисини Ҳавзаи илмияи Қум, ҷ.1, саҳ.270; Шерхонӣ ва Зореъ, Таҳаввулоти Ҳавзаи илмияи Қум..., 1384ҳ.ш., саҳ.37–38
- ↑ Ҷомеаи мударрисини Ҳавзаи илмияи Қум, ҷ.1, саҳ.268–269
- ↑ Маданӣ, Таърихи сиёсии муосири Эрон, 1361–1362ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.222–223
- ↑ Маданӣ, Таърихи сиёсии муосири Эрон, 1361–1362ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.232–234
- ↑ Ҷомеаи мударрисини Ҳавзаи илмияи Қум, ҷ.1, саҳ.464–498
- ↑ Таботабоифар, Гунашиносии ҷараёнҳои фикрии ҳавза, 1395ҳ.ш., саҳ.19
- ↑ Таботабоифар, Гунашиносии ҷараёнҳои фикрии ҳавза, 1395ҳ.ш., саҳ.15
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва сиёсат, 1390ҳ.ш., саҳ.51
- ↑ «مراجع تقلید: به جمهوری اسلامی رأی خواهیم داد», сайти Инқилоби исломӣ
- ↑ Пирӯзманд, «Робитаи рӯҳоният ва давлат дар ҷомеасозӣ қабл ва баъд аз Инқилоби Исломӣ», саҳ.135
- ↑ Пирӯзманд, «Робитаи рӯҳоният ва давлат дар ҷомеасозӣ қабл ва баъд аз Инқилоби Исломӣ», саҳ.135
- ↑ Пирӯзманд, «Робитаи рӯҳоният ва давлат дар ҷомеасозӣ қабл ва баъд аз Инқилоби Исломӣ», саҳ.136–137
- ↑ Ҳошимии Рафсанҷонӣ, Ба сӯи сарнавишт, 1386ҳ.ш., саҳ.45
- ↑ Пирӯзманд, «Робитаи рӯҳоният ва давлат дар ҷомеасозӣ қабл ва баъд аз Инқилоби Исломӣ», саҳ.136–137
- ↑ Пирӯзманд, «Робитаи рӯҳоният ва давлат дар ҷомеасозӣ қабл ва баъд аз Инқилоби Исломӣ», саҳ.136
- ↑ Пирӯзманд, «Робитаи рӯҳоният ва давлат дар ҷомеасозӣ қабл ва баъд аз Инқилоби Исломӣ», саҳ.137
- ↑ «فرمانده تیپ مستقل ۸۳ امام جعفر صادق(ع) روحانیون رزمی تبلیغی گفت: ۱۸ هزار پرونده ایثارگری در تیپ امام صادق(ع) وجود دارد», сайти Сипоҳниюс
- ↑ Оли Сайид Ғафур, «Сайри татаввур ва рӯёрӯии уламо бо аҳодиси сиёсӣ пас аз бозтаъсиси Ҳавзаи илмияи Қум», саҳ.50–51
- ↑ Устодиёнхонӣ ва дигарон, «Баррасии чигунагии нақшофаринии илмии Ҳавзаи илмияи Қум дар буъди ҳифз ва таолии Инқилоби исломӣ», саҳ.144
- ↑ Иброҳимӣ, «Иртиботот ва таомулоти расонаии Ҳавзаи илмияи Қум бо дигар ниҳодҳои динии ҷаҳон дар садаи ахир», саҳ.110
- ↑ Мушки ва Рамазонӣ, «Ҳавзаи илмияи Қум ва таблиғи байналмилалӣ дар сад соли ахир», саҳ.16; Фарҳони Оли Қосим, Таърих-ул-ҳавзот-ил-илмия, 1393ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.319
- ↑ Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа, 1332ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.14; Фалсафӣ, Хотирот ва муборизот..., 1376ҳ.ш., саҳ.203; Бадало, «Мусоҳиба бо ҳуҷҷатулислом валмуслимин Сайид Ҳусайни Бадало», саҳ.103–104; Ҳусайниён, Бист соли такопӯи Исломи шиа дар Эрон..., 1381ҳ.ш., саҳ.386
- ↑ Мушки ва Рамазонӣ, «Ҳавзаи илмияи Қум ва таблиғи байналмилалӣ дар сад соли ахир», саҳ.12
- ↑ Мушки ва Рамазонӣ, «Ҳавзаи илмияи Қум ва таблиғи байналмилалӣ дар сад соли ахир», саҳ.14
- ↑ Фалсафӣ, Хотирот ва муборизот..., 1376ҳ.ш., саҳ.179–180; Ҳусайниён, Бист соли такопӯи Исломи шиа дар Эрон..., 1381ҳ.ш., саҳ.390–391
- ↑ Камолиён, «سرفصلهایی از زندگانی امام موسی صدر», сайти Муассисаи фарҳангии таҳқиқотии Имом Мусо Садр; Ҷаъфариён, Атласи шиа, 1387ҳ.ш., саҳ.523
- ↑ Мушки ва Рамазонӣ, «Ҳавзаи илмияи Қум ва таблиғи байналмилалӣ дар сад соли ахир», саҳ.15
- ↑ Иброҳимӣ, «Иртиботот ва таомулоти расонаии Ҳавзаи илмияи Қум бо дигар ниҳодҳои динии ҷаҳон дар садаи ахир», саҳ.116
- ↑ Мушки ва Рамазонӣ, «Ҳавзаи илмияи Қум ва таблиғи байналмилалӣ дар сад соли ахир», саҳ.23
- ↑ Мушки ва Рамазонӣ, «Ҳавзаи илмияи Қум ва таблиғи байналмилалӣ дар сад соли ахир», саҳ.23–31
- ↑ Иброҳимӣ, «Иртиботот ва таомулоти расонаии Ҳавзаи илмияи Қум бо дигар ниҳодҳои динии ҷаҳон дар садаи ахир», саҳ.118
- ↑ «شبکه ماهوارهای مرجعیت», пойгоҳи иттилоърасонии дафтари Оятуллоҳ Сайид Содиқи Шерозӣ
- ↑ Мушки ва Рамазонӣ, «Ҳавзаи илмияи Қум ва таблиғи байналмилалӣ дар сад соли ахир», саҳ.16
- ↑ Фарҳони Оли Қосим, Таърих-ул-ҳавзот-ил-илмия, 1393ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.319
- ↑ Фарҳони Оли Қосим, Таърих-ул-ҳавзот-ил-илмия, 1393ҳ.ш., ҷ.6, саҳ.320
- ↑ Ҳоирии Шерозӣ, «Ҷараёншиносии рӯйкардҳои ҳадисии Ҳавзаи илмияи Қум», саҳ.8–9
- ↑ Шарифи Розӣ, Осор-ул-ҳуҷҷа, 1332ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.178–188
- ↑ Раҳмонӣ, «Имконосанҷии пайдоиши мактаби фиқҳӣ аз андешаи Шайхи Муассис», саҳ.123–124
- ↑ Ашоирӣ, «Муҳимтарин тафовутҳои мактаби Қум ва Наҷаф»
- ↑ Муртазавии Лангрӯдӣ, «Мусоҳиба бо Оятуллоҳ Ҳоҷ Сайид Муҳаммадҳасан Муртазавии Лангрӯдӣ», саҳ.51
- ↑ Илоҳӣ, «Равишҳои тадрис ва омӯзиши тафсири Қуръон дар Ҳавзаи илмияи Қум дар садаи ахир», саҳ.163
- ↑ Фароҳонӣ, «آیا به رویکردهای حدیثمحورانه بازخواهیم گشت؟»
- ↑ Рашод, «Гуфторномаи фалсафии навсадроӣ», саҳ.60
- ↑ Вакилии Қумӣ, Ҳавзаи илмияи Қум, 1348ҳ.ш., саҳ.67–68; Ҷаъфариён, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон, 1386ҳ.ш., саҳ.234
- ↑ Фуротӣ, Гунашиносии фикрии сиёсии Ҳавзаи илмияи Қум, 1395ҳ.ш., саҳ.125; Таботабоифар, Ҷараёнҳои фикрӣ дар ҳавзаи муосири Қум, 1394ҳ.ш., саҳ.23
- ↑ Ҷаъфариён, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон, 1382ҳ.ш., саҳ.122–126
- ↑ Ҷаъфариён, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон, 1382ҳ.ш., саҳ.371
- ↑ Раҳнамо, Мусалмонӣ дар ҷустуҷӯи Нокуҷообод, 1383ҳ.ш., саҳ.382; Беҳиштӣ, Доктор Шариатӣ — ҷустуҷӯгаре дар масири шудан, 1390ҳ.ш., саҳ.116–119
- ↑ «Гузаре бар зиндагии илмӣ ва сиёсӣ-и Оқои Сайид Козими Шариатмадорӣ», сайти Маркази баррасии асноди таърихӣ
- ↑ «Раҳбари Инқилоб: Аз ҳаққи шахсии худ мегузарам, аммо аз ҳаққи мардум мутлақан гузашт нахоҳам кард», сайти Рамзи Убур
- ↑ Таботабоифар, Ҷараёнҳои фикрии ҳавзаи муосири Қум, 1394ҳ.ш., саҳ.8
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.220
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.222
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.226
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.227
- ↑ Таботабоифар, Гунашиносии ҷараёнҳои фикрии ҳавза, 1395ҳ.ш., саҳ.42
- ↑ Таботабоифар, Ҷараёнҳои фикрӣ дар ҳавзаи муосири Қум, 1394ҳ.ш., саҳ.43
- ↑ Таботабоифар, Ҷараёнҳои фикрӣ дар ҳавзаи муосири Қум, 1394ҳ.ш., саҳ.61
- ↑ Таботабоифар, Ҷараёнҳои фикрӣ дар ҳавзаи муосири Қум, 1394ҳ.ш., саҳ.92
- ↑ Таботабоифар, Ҷараёнҳои фикрӣ дар ҳавзаи муосири Қум, 1394ҳ.ш., саҳ.135
- ↑ Ҳоирии Шерозӣ, «Ҷараёншиносии рӯйкардҳои ҳадисии Ҳавзаи илмияи Қум», саҳ.10–14
- ↑ Ҳоирии Шерозӣ, «Ҷараёншиносии рӯйкардҳои ҳадисии Ҳавзаи илмияи Қум», саҳ.22
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.270
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.376
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.386
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.415
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва сиёсат: масоил ва пайомадҳо, 1390ҳ.ш
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва давлати муосир, 1400ҳ.ш., саҳ.97–269
- ↑ Фуротӣ, Гунашиносии фикрии сиёсии Ҳавзаи илмияи Қум, 1395ҳ.ш
- ↑ Таботабоифар, Ҷараёнҳои фикрӣ дар ҳавзаи муосири Қум, 1394ҳ.ш
- ↑ Таботабоифар, Гунашиносии ҷараёнҳои фикрии ҳавза, 1395ҳ.ш
- ↑ Ҳошимиёнфар, Гунашиносии рафтори сиёсии мароҷеи тақлиди шиа, 1390ҳ.ш
- ↑ Таботабоӣ, Фақеҳон ва Инқилоби Эрон, 1395ҳ.ш
- ↑ Аърофӣ, Ҳавзаи илмия..., 1395ҳ.ш., саҳ.55–62
- ↑ Ҷаъфариён, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон, 1390ҳ.ш., саҳ.48–54
- ↑ Ҷаъфариён, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон, 1390ҳ.ш., саҳ.55
- ↑ Муҳаммадӣ, «Бозхонии таҳлилии нақши Оятуллоҳ Буруҷердӣ ва Имом Хумайнӣ дар мубориза бо исломситезӣ ва нуфузи баҳоияҳо дар ҳукумати Паҳлавӣ», саҳ.71
- ↑ Муҳаммадӣ, «Бозхонии таҳлилии нақши Оятуллоҳ Буруҷердӣ ва Имом Хумайнӣ дар мубориза бо исломситезӣ ва нуфузи баҳоияҳо дар ҳукумати Паҳлавӣ», саҳ.75
- ↑ Ҳайдарии Чаротӣ, «Нақши уламо ва донишмандони Қум дар мубориза бо Баҳоият дар садаи ахир», саҳ.168–170
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.141
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.136
- ↑ Ҷаъфариён, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон, 1390ҳ.ш., саҳ.32
- ↑ Ҷаъфариён, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон, 1390ҳ.ш., саҳ.32
- ↑ Фуротӣ, Рӯҳоният ва таҷаддуд, 1389ҳ.ш., саҳ.156
- ↑ Фаноии Эшкиварӣ, «Пешгомони ҳавзаи илмии шиа дар рӯёрӯӣ бо фалсафаи Ғарб», саҳ.175
- ↑ «پاسدارى از سنگرهاى ایدئولوژیك جلد 1», пойгоҳи иттилоърасонии осори Оятуллоҳ Мисбоҳи Яздӣ
- ↑ Иброҳимӣ, «Иртиботот ва таомулоти расонаии Ҳавзаи илмияи Қум бо дигар ниҳодҳои динии ҷаҳон дар садаи ахир», саҳ.118
- ↑ Иброҳимӣ, «Иртиботот ва таомулоти расонаии Ҳавзаи илмияи Қум бо дигар ниҳодҳои динии ҷаҳон дар садаи ахир», саҳ.118
- ↑ Насри Исфаҳонӣ, «Феҳриствораи поённомаҳои ҳавзавӣ–донишгоҳӣ дар мавзуи салафигарӣ ва нақди ваҳҳобият», саҳ.160
- ↑ Раҳнамо, Мусалмонӣ дар ҷустуҷӯи Нокуҷообод, 1383ҳ.ш., саҳ.391–392
- ↑ Азимифар, «Муқобилаи Ҳавзаи илмияи Қум бо ҷараёнҳои инҳирофии садаи ахир дар арсаи тафсир ва улуми Қуръон»
Сарчашма
- Азимифар, Алиризо, «Муқобилаи Ҳавзаи илмияи Қум бо ҷараёнҳои инҳирофии садаи ахир дар арсаи тафсир ва улуми Қуръон», дар: дуфаслномаи Қуръоншинохт, №32, баҳор ва тобистони 1403ҳ.ш.
- Алгор, Ҳомид, «BORŪJERDĪ, ḤOSAYN ṬABĀṬABĀʾĪ», Доиратулмаорифи онлайн Эроника, санаи дарҷ: 15 декабри 1989, санаи боздид: 14 меҳри 1404ҳ.ш.
- Аминӣ, Довуд, Чолишҳои рӯҳоният бо Ризошоҳ: баррасии илали чолишҳои суннатгароӣ бо навгароии асри Ризошоҳ, Теҳрон, Сипос, 1382ҳ.ш.
- Асноди Инқилоби исломӣ, ҷ.1, Теҳрон, Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, 1374ҳ.ш.
- Ашоирӣ, Муҳаммадҳасан, «مهمترین تفاوتهای مکتب قم و نجف», пойгоҳи хабарии Мифтоҳи инсонии исломӣ, санаи дарҷ: 15 хурдоди 1398ҳ.ш., санаи боздид: 17 хурдоди 1404ҳ.ш.
- Аърофӣ, Алиризо, Ҳавзаи илмӣ: чистӣ, гузашта, ҳол, оянда, таҳрири Муҳаммади Озодӣ, Қум, Муассисаи Ишроқ ва ирфон, 1395ҳ.ш.
- Бадало, Сайид Ҳусайн, «Мусоҳиба бо ҳуҷҷатулислом валмуслимин Сайид Ҳусайни Бадало», дар: Маҷаллаи Ҳавза, соли 8, №№1 ва 2 (фарвардин–тири 1370ҳ.ш.)
- Басиратманиш, Ҳамид, Уламо ва режими Ризошоҳ: назаре бар амалиёти сиёсӣ-фарҳангии рӯҳониён дар солҳои 1305–1320ҳ.ш., Теҳрон, Муассисаи чоп ва нашри Уруҷ, 1376ҳ.ш.
- Беҳиштӣ, Сайид Муҳаммад, Доктор Шариатӣ — ҷустуҷӯгаре дар масири шудан, таҳрири Бунёди нашри осор ва андешаҳои Шаҳид Оятуллоҳ Доктор Беҳиштӣ, Теҳрон, Рӯзана, 1390ҳ.ш.
- Боқирӣ, Алиавсат, «Ҳаҷми осори илмии таъсиргузори Ҳавзаи илмияи Қум дар заминаи улуми Қуръон дар садаи ахир», дар: дуфаслномаи Қуръоншинохт, №32, баҳор ва тобистони 1403ҳ.ш.
- Вакилии Қумӣ, Абумуҳаммад, Ҳавзаи илмияи Қум, Теҳрон, Муассисаи Мутолеот ва таҳқиқоти иҷтимоии Донишгоҳи Теҳрон, 1348ҳ.ш.
- Вежаномаи биступанҷумин ҳамоиши Китоби Соли Ҳавза, Дабирхонаи Ҳамоиши Китоби Соли Ҳавза, 1402 ҳ.ш, нусхаи электронӣ.
- Давонӣ, Алӣ, Наҳзати рӯҳониёни Эрон, Теҳрон, Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, 1360ҳ.ш.
- Зокирӣ, Алиакбар, «Ҳавза ва ғавғои ҷумҳурияти Ризохон дар оғози қарни ахир», дар: дуфаслномаи Таърихи Ислом дар оинаи пажӯҳиш, №52, баҳор ва тобистони 1401ҳ.ш.
- Зуҳра Кошонӣ, Алиакбар, Таърихи 1200-солаи Ҳавзаи илмияи Қум: бо рӯйкарди омӯзишӣ ва пажӯҳишӣ, Қум, Пажӯҳишгоҳи Ҳавза ва Донишгоҳ, 1394ҳ.ш.
- Иброҳимӣ, Ориф, «Иртиботот ва таомулоти расонаии Ҳавзаи илмияи Қум бо дигар ниҳодҳои динии ҷаҳон дар садаи ахир», дар: дуфаслномаи Илҳиёти ҳунар, №23, баҳор ва тобистони 1402ҳ.ш.
- Илоҳӣ, Аббос, «Равишҳои тадрис ва омӯзиши тафсири Қуръон дар Ҳавзаи илмияи Қум дар садаи ахир», дар: дуфаслномаи Қуръоншинохт, №32, баҳор ва тобистони 1403ҳ.ш.
- Имом Хумайнӣ, Сайид Рӯҳуллоҳ, Саҳифаи Имом, Теҳрон, Муассисаи танзим ва нашри осори Имом Хумайнӣ, 1378ҳ.ш.
- Камолиён, «سرفصلهایی از زندگانی امام موسی صدر», сайти Муассисаи Фарҳангии таҳқиқотии Имом Мусо Садр, санаи боздид: 13 меҳри 1404ҳ.ш.
- Караҷӣ, Алӣ, Қум ва марҷаият, Қум, Нашри Зоир, 1383ҳ.ш.
- Маданӣ, Ҷалолуддин, Таърихи сиёсии муосири Эрон, Қум, Дафтари Нашри исломӣ, 1361–1362ҳ.ш.
- Маккӣ, Ҳусайн, Таърихи бистсолаи Эрон, ҷ.2 ва 4, Теҳрон, Бунгоҳи Тарҷума ва нашри китоб, 1362ҳ.ш.
- Манзурулаҷдод, Сайид Муҳаммадҳусайн, Марҷаият дар арсаи иҷтимоъ ва сиёсат: аснод ва гузоришҳое аз оёти изом Ноинӣ, Исфаҳонӣ, Қумӣ, Ҳоирӣ ва Буруҷердӣ: 1292–1339ҳ.ш., Теҳрон, Широза, 1379ҳ.ш.
- Мансурӣ, Ҷавод, Таърихи қиёми понздаҳи хурдод ба ривояти аснод, Теҳрон, Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, 1377–1378ҳ.ш.
- Муртазавии Лангрӯдӣ, Сайид Муҳаммадҳасан, «Мусоҳиба бо Ҳазрати Оятуллоҳ Ҳоҷ Сайид Муҳаммадҳасан Муртазавии Лангрӯдӣ», дар: Маҷаллаи Ҳавза, соли 10, №1 (фарвардин ва урдибиҳишти 1372ҳ.ш.)
- Мушкӣ, Маҷид; Одили Рамазонӣ, «Ҳавзаи илмияи Қум ва таблиғи байналмилалӣ дар сад соли ахир», дар: Пажӯҳишномаи Таблиғи исломӣ, №10, пойиз ва зимистони 1402ҳ.ш.
- Муҳаммадӣ, Муслим, «Бозхонии таҳлилии нақши Оятуллоҳ Буруҷердӣ ва Имом Хумайнӣ дар мубориза бо исломситезӣ ва нуфузи баҳоияҳо дар ҳукумати Паҳлавӣ», дар: фаслномаи Мутолеоти Инқилоби исломӣ, №25, тобистони 1390ҳ.ш.
- Насри Исфаҳонӣ, Абузар, «Феҳриствораи поённомаҳои ҳавзавӣ–донишгоҳӣ дар мавзуи салафигарӣ ва нақди ваҳҳобият», дар: фаслномаи Сироҷи мунир, №14, тобистони 1393ҳ.ш.
- Наҷафӣ, Мусо, Андешаи сиёсӣ ва таърихи наҳзати Ҳоҷ Оқо Нуруллоҳи Исфаҳонӣ, Теҳрон, Муассисаи Мутолеоти таърихи муосири Эрон, 1378ҳ.ш.
- Оли Сайид Ғафур, Сайид Саъд, «Сайри татаввур ва рӯёрӯии уламо бо аҳодиси сиёсӣ пас аз бозтаъсиси Ҳавзаи илмияи Қум», дар: дуфаслномаи Ҳадис ва андеша, №34, пойиз ва зимистони 1401ҳ.ш.
- Оштиёнӣ, Сайид Ҷалолуддин, «Муқаддима», дар: аш-Шавоҳид-ур-рубубия фи-л-маноҳиҷ-ис-сулукия, бо ҳошияҳои Муллоҳодӣ Сабзаворӣ, Теҳрон, 1360ҳ.ш.
- Пирӯзманд, Алиризо, «Робитаи рӯҳоният ва давлат дар ҷомеасозӣ қабл ва баъд аз Инқилоби исломӣ», дар: Рӯҳоният ва Инқилоби исломӣ, ҷилди аввал, таҳрири Абдулваҳҳоби Фуротӣ, Қум, Пажӯҳишгоҳи улум ва фарҳангии исломӣ, 1389ҳ.ш.
- Пурҳодӣ, Ядуллоҳ, Хотироти ҳуҷҷатулислом валмуслимин Пурҳодӣ, таҳрири Абдурразо Аҳмадӣ ва Маъсума Ҳусайнӣ, Теҳрон, Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, 1382ҳ.ш.
- Райҳони Яздӣ, Алиризо, Оинаи донишварон, бо муқаддима ва таълиқот ва изофоти Носири Боқирии Бидаҳандӣ, Қум, Китобхонаи умумии Ҳазрати Оятуллоҳ Маръашии Наҷафӣ, 1372ҳ.ш.
- Рашод, Алиакбар, «Гуфторномаи фалсафии навсадроӣ», дар: фаслномаи Қабасот, №10–11, зимистони 1377 ва баҳори 1378ҳ.ш.
- Раҳмонӣ, Алӣ, «Имконосанҷии пайдоиши мактаби фиқҳӣ аз андешаи Шайхи Муассис», дар: Ҷусторҳои фиқҳӣ ва усулӣ, №28, пойизи 1401ҳ.ш.
- Раҳнамо, Алӣ, Мусалмонӣ дар ҷустуҷӯи Нокуҷообод, тарҷумаи Киёмарси Қарқалу, Теҳрон, Гоми нав, 1383ҳ.ш.
- Раҷабӣ, Муҳаммадҳасан, Зиндагиномаи сиёсии Имом Хумайнӣ, Теҳрон, Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, 1377ҳ.ш.
- Ризонежод, Ғуломризо, «Муқаддима», дар: Маҷмӯаи рисолаҳо ва мақолоти фалсафии ҳакими мутааллаҳ Аллома Сайид Абулҳасани Рафиъии Қазвинӣ, Теҳрон, Муассисаи пажӯҳишии Ҳикмат ва фалсафаи Эрон, 1386ҳ.ш.
- Рӯҳонӣ, Сайид Ҳамид, Баррасӣ ва таҳлиле аз наҳзати Имом Хумайнӣ дар Эрон, ҷ.1, Теҳрон, Роҳи Имом, 1358ҳ.ш.
- Сабуриён, Муҳсин, Таквини ниҳоди марҷаияти тақлиди шиа, Теҳрон, Пажӯҳишгоҳи Фарҳанг, ҳунар ва иртиботот, 1398ҳ.ш.
- Сафарӣ, Амир, ва Алимуҳаммади Ҳозирӣ, «Эҳё ва сабити Ҳавзаи илмияи Қум дар Эрони муосир», дар: дуфаслномаи Ҷомеашиносии таърихӣ, соли 14, №2, пойиз ва зимистони 1401ҳ.ш.
- Солеҳӣ, Ҳамид, Дугонаи ҳавзаи Наҷаф, ҳавзаи Қум, Теҳрон, Муассисаи Мутолеоти Андешасозони нур, 1396ҳ.ш.
- Султонии Таботабоӣ, Сайид Муҳаммадбоқир, «Мусоҳиба бо Оятуллоҳ Сайид Муҳаммадбоқир Султонии Таботабоӣ», дар: Маҷаллаи Ҳавза, соли 8, №№1 ва 2 (фарвардин–тири 1370ҳ.ш.)
- Таботабоифар, Сайид Муҳсин, Гунашиносии ҷараёнҳои фикрии ҳавза ва нисбати он бо андешаи Инқилоби исломӣ, Қум, Макси андеша, 1395ҳ.ш.
- Таботабоифар, Сайид Муҳсин, Ҷараёнҳои фикрӣ дар ҳавзаи муосири Қум, Теҳрон, Нашри Най, 1394ҳ.ш.
- Таботабоӣ, Сайид Ҳодӣ, Фақеҳон ва Инқилоби Эрон, Теҳрон, Нашри Кавир, 1395ҳ.ш.
- Ташаккурии Солеҳ, Абузар, «Шахсиятҳои тафсирии Ҳавзаи илмияи Қум дар садаи ахир», дар: дуфаслномаи Қуръоншинохт, №32, баҳор ва тобистони 1403ҳ.ш.
- Устодиёнхонӣ, Алиризо, ва Ҳусайни Арҷинӣ ва Муҳаммадҷаводи Нурузӣ, «Баррасии чигунагии нақшофаринии илмии Ҳавзаи илмияи Қум дар буъди ҳифз ва таолии Инқилоби исломӣ», дар: фаслномаи Пажӯҳишҳои Инқилоби исломӣ, №44, баҳори 1402ҳ.ш.
- Устодӣ, Ризо, «Китобҳо ва осори илмии Имом Хумайнӣ», дар: Кайҳони андеша, №29, фарвардин ва урдибиҳишти 1369ҳ.ш.
- Фалсафӣ, Муҳаммадтақӣ, Хотирот ва муборизоти ҳуҷҷатулислом Фалсафӣ, Теҳрон, Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, 1376ҳ.ш.
- Фаноии Эшкиварӣ, Муҳаммад, «Пешгомони ҳавзаи илмияи шиа дар рӯёрӯӣ бо фалсафаи Ғарб», дар: фаслномаи Улуми сиёсӣ, №44, зимистони 1387ҳ.ш.
- Фармониён, «یکصد سال فراز و فرود تقریب مذاهب در حوزه علمیه قم»», сайти Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, санаи дарҷ: 28 урдибиҳишти 1404ҳ.ш., санаи боздид: 21 тири 1404ҳ.ш.
- Фароҳонӣ, Ваҳид, «آیا به رویکردهای حدیثمحورانه بازخواهیم گشت؟», сайти Мубоҳасот, санаи дарҷ: 15 тири 1397ҳ.ш., санаи боздид: 2 тири 1404ҳ.ш.
- Фарҳони Оли Қосим, Аднон, Таърихи ҳавзаҳои илмия ва мактабҳои динӣ дар назди шиаёни имомӣ, Қум, Ҷомеат-ул-Мустафо ал-оламия, 1393ҳ.ш.
- Фуротӣ, Абдулваҳҳоб, Гунашиносии фикрии сиёсии Ҳавзаи илмияи Қум, Теҳрон, Пажӯҳишгоҳи фарҳанг ва андешаи исломӣ, 1395ҳ.ш.
- Фуротӣ, Абдулваҳҳоб, Рӯҳоният ва давлати муосир, Теҳрон, Пажӯҳишгоҳи фарҳанг ва андешаи исломӣ, 1400ҳ.ш.
- Фуротӣ, Абдулваҳҳоб, Рӯҳоният ва сиёсат: масоил ва пайомадҳо, Теҳрон, Пажӯҳишгоҳи фарҳанг ва андешаи исломӣ, 1390ҳ.ш.
- Фуротӣ, Абдулваҳҳоб, Рӯҳоният ва таҷаддуд, Қум, Пажӯҳишгоҳи Улуми Фарҳангии исломӣ, 1389ҳ.ш.
- Шарифи Розӣ, Муҳаммад, Осор-ул-ҳуҷҷа ё таърих ва доиратулмаорифи Ҳавзаи илмияи Қум, Қум, Китобфурӯшии Барқӣ, 1332ҳ.ш.
- Шерхонӣ, Алӣ; Аббоси Зореъ, Таҳаввулоти Ҳавзаи илмияи Қум пас аз пирӯзии Инқилоби исломӣ, Теҳрон, Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, 1384ҳ.ш.
- Ҳайдарии Чаротӣ, Ҳуҷҷат, «Нақши уламо ва донишмандони Қум дар мубориза бо баҳоият дар садаи ахир», дар: фаслномаи Интизори мавъуд, №80, баҳори 1402ҳ.ш.
- Ҳоирии Шерозӣ, Муҳаммад, «Ҷараёншиносии рӯйкардҳои ҳадисии Ҳавзаи илмияи Қум аз ибтидои бозтаъсис то кунун дар садаи гузашта», дар: дуфаслномаи Ҳадис ва андеша, №34, пойиз ва зимистони 1401ҳ.ш.
- Ҳоирии Яздӣ, Маҳдӣ, Хотироти доктор Маҳдӣ Ҳоирии Яздӣ, таҳрири Ҳабиби Лоҷвардӣ, Теҳрон, Нашри Нодир, 1381ҳ.ш.
- Ҳошимии Рафсанҷонӣ, Акбар, Ба сӯи сарнавишт: корнома ва хотироти соли 1363, Теҳрон, Дафтари Нашри маорифи инқилоб, 1386ҳ.ш.
- Ҳошимии Рафсанҷонӣ, Акбар, Даврони мубориза, зери назари Маҳсини Ҳошимӣ, Теҳрон, Дафтари Нашри маорифи инқилоб, 1376ҳ.ш.
- Ҳошимиёнфар, Сайид Ҳасан, Гунашиносии рафтори сиёсии мароҷеи тақлиди шиа: 1332–1357, Теҳрон, Донишгоҳи Имом Содиқ (а), 1390ҳ.ш.
- Ҳусайнии Алиободӣ, Сайид Рӯҳуллоҳ, «Донишварони улуми Қуръони садаи ахири Ҳавзаи илмияи Қум», дар: дуфаслномаи Қуръоншинохт, №32, баҳор ва тобистони 1403ҳ.ш.
- Ҳусайнии Ҳарандӣ, Сайид Муҳаммадҳусайн, «Ҳавзаи илмияи Қум ва сайри татаввуроти нашрияҳои (матбуоти) динӣ дар садаи ахир (2)», дар: фаслномаи Илҳиёти ҳунар, №23, тири 1402ҳ.ш.
- Ҳусайниён, Рӯҳуллоҳ, Бист соли такопӯи Исломи шиа дар Эрон: 1320–1340, Теҳрон, Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, 1381ҳ.ш.
- Ҷаъфариён, Расул, Атласи шиа, Теҳрон, Созмони ҷуғрофиёии нерӯҳои мусаллаҳ, 1387ҳ.ш.
- Ҷаъфариён, Расул, Баргҳое аз таърихи Ҳавзаи илмияи Қум, Теҳрон, Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, 1381ҳ.ш.
- Ҷаъфариён, Расул, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон: аз рӯйи кор омадани Муҳаммадризошоҳ то пирӯзии Инқилоби исломӣ: солҳои 1320–1357, Теҳрон, Нашри Илм, 1390ҳ.ш.
- Ҷаъфариён, Расул, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон: аз рӯйи кор омадани Муҳаммадризошоҳ то пирӯзии Инқилоби исломӣ: солҳои 1320–1357, Теҳрон, Пажӯҳишгоҳи фарҳанг ва андешаи исломӣ, 1382ҳ.ш.
- Ҷаъфариён, Расул, Ҷараёнҳо ва созмонҳои мазҳабӣ-сиёсии Эрон: аз рӯйи кор омадани Муҳаммадризошоҳ то пирӯзии Инқилоби исломӣ: солҳои 1320–1357, Қум, Пажӯҳишгоҳи фарҳанг ва андешаи исломӣ, 1386ҳ.ш.
- Ҷомеаи мударрисини Ҳавзаи илмияи Қум аз оғоз то акнун, зери назари Сайид Маҳсини Солеҳ, Теҳрон, Маркази Асноди Инқилоби исломӣ, 1385ҳ.ш.
- Ҷуғрофиёи таърихии шаҳристони Қум, ба кӯшиши Абулфазли Арабзода, Қум, Интишороти Зоир, 1383ҳ.ш.
- «رهبر انقلاب: از حق شخصی خودم میگذرم اما از حق مردم مطلقاً اغماض نخواهم کرد», сайти Рамзи убур, санаи боздид: 13 меҳри 1404ҳ.ш.
- «آخرین آمار طلاب حوزههای علمیه», сайти Тобнок, санаи дарҷ: 10 шаҳривари 1393ҳ.ш., санаи боздид: 13 меҳри 1404ҳ.ш.
- «مراجع تقلید: به جمهوری اسلامی رأی خواهیم داد», сайти Инқилоби исломӣ, санаи дарҷ: 9 фарвардини 1397ҳ.ш., санаи боздид: 4 тири 1404ҳ.ш.
- «شبکه ماهوارهای مرجعیت», пойгоҳи иттилоърасонии дафтари Оятуллоҳ Сайид Содиқи Шерозӣ, санаи боздид: 13 меҳри 1404ҳ.ш.
- «گذری بر زندگی علمی و سیاسی آقای سید کاظم شریعتمداری», сайти Маркази баррасии асноди таърихӣ, санаи дарҷ: 11 фарвардини 1404ҳ.ш., санаи боздид: 13 меҳри 1404ҳ.ш.
- «پاسدارى از سنگرهاى ایدئولوژیك جلد 1», пойгоҳи иттилоърасонии осори Оятуллоҳ Мисбоҳи Яздӣ, санаи боздид: 13 меҳри 1404ҳ.ш.
- «فرمانده تیپ مستقل ۸۳ امام جعفر صادق(ع) روحانیون رزمی تبلیغی گفت: ۱۸ هزار پرونده ایثارگری در تیپ امام صادق(ع) وجود دارد.», Сипоҳ-Ниюс, санаи дарҷ: 18 тири 1402ҳ.ш., санаи боздид: 4 тири 1404ҳ.ш.
- «فهرست نرمافزارهای موسسه نور», сайти Маркази таҳқиқоти компютерии улуми исломӣ, санаи боздид: 13 меҳри 1404ҳ.ш.