Исроилиёт
Исроилиёт (форсӣ: اِسرائیلیات) ишора ба гузоришҳое аст, ки аз манбаъҳои яҳудӣ, насронӣ ва афсонаҳои қадимӣ ба матнҳои исломӣ ворид шудаанд. Гуфта шудааст, ки нуфузи ин мазмунҳо дар матнҳои исломӣ бештар таҳти таъсири достонсароии яҳудиёни навмусулмон дар садаҳои аввали ҳиҷрӣ будааст. Дар баъзе аҳодиси набавӣ, мусалмонон аз муроҷиат ба исроилиёт манъ шудаанд. Ворид шудани исроилиёт ба манбаъҳои исломӣ, натиҷаи таъсирпазирии фарҳанги араби ҷоҳилӣ аз яҳудиёни сокини Ҷазиратулъараб дониста шудааст.
Аз машҳуртарин шахсиятҳои таъсиргузор дар шаклгирӣ ва густариши исроилиёт, афроде чун Каъбулаҳбор, Тамим ибни Авси Дорӣ, Абдуллоҳ ибни Салом, Ваҳб ибни Мунаббаҳ, Абуҳурайра ва Абдуллоҳ ибни Аббос ном бурда шудаанд. Дар садаҳои дуюм то панҷуми ҳиҷрӣ, гарчи олимоне чун Фазл ибни Шозон ва Сайиди Муртазо кӯшишҳое дар интиқоди исроилиёт доштанд, аммо баъзе аз онҳо ба манбаъҳое монанди Ҷомеъ-ул-баёни Табарӣ ва Тафсири Қумӣ роҳ ёфтанд.
Исроилиёт бештар зери мавзуъҳое монанди офариниши ҷаҳон, аз ҷумла чигунагии тағйири ранги моҳ ва бардошти замин бар об, таърихи паёмбарони пешин, масалан андозаи киштии Нӯҳ ва нисбат додани гуноҳҳо ба баъзе аз паёмбарон монанди Довуд (а) ва ҳамчунин дар бораи падидаҳои ғайбӣ ҳастанд.
Дар бораи исроилиёт китобҳое таълиф шудаанд, аз ҷумла китоби «Исроилиёт ва таъсири он бар достонҳои анбиё дар тафосири Қуръон» асари Ҳамид Муҳаммадқосимӣ, ва «ал-Исроилиёт фи-т-тафсир ва-л-ҳадис» таълифи Муҳаммадҳусайн аз-Заҳабӣ.
Мафҳумшиносӣ
Исроилиёт ба гузоришҳое гуфта мешавад, ки аз манбаъҳои яҳудӣ, насронӣ ё қиссаҳои куҳан ба тафсир ва ҳадиси исломӣ ворид шудаанд.[1] Ба гуфтаи Заҳабӣ, аз устодони Донишгоҳи ал-Азҳари Миср, бархе муфассирон доираи ин истилоҳро васеъ карда, ҳар навъ гузориши беасос (монанди афсонаи ғарониқ) ки ба китобҳои тафсир ва ҳадис ворид шудааст, низ ҷузъи исроилиёт шумурдаанд.[2] Масъудӣ, таърихнигори аҳли суннат дар қарни чоруми ҳиҷрӣ, исроилиётро он гурӯҳи ахбор донистааст, ки наметавон онҳоро комилан пазируфт ё рад кард.[3]
Вожаи «исроилиёт» ҷамъи «исроилия», нисбатдода ба Исроил,[4] лақаби Ҳазрати Яъқуб (а) аст.[5] Истифодаи ин вожа барои ҳамаи ин навъи ривоятҳо, ба сабаби фаровонии ахбори нақлшуда аз манбаъҳои яҳудӣ аст.[6] Ба навиштаи муаллифи мақолаи «Исроилиёт» дар Доиратулмаорифи бузурги исломӣ, нахустин истифодаи ин истилоҳ барои китоби ҳамном аз Ваҳб ибни Мунаббаҳ (ваф.114ҳ.қ.), таърихнигори яманӣ будааст; гарчи бархе манбаъҳои китобшиносӣ номҳои дигареро низ барои ин асар зикр кардаанд.[7]
Исроилиёт дар нигоҳи ривоятҳо ва уламои исломӣ
Дар аҳодиси нақлшуда аз Паёмбари Ислом, мазмунҳое дар манъи муроҷиат ба манбаъҳои аҳли китоб (яҳудиён ва насрониён) дида мешавад; дар ҳадисе чунин омадааст, ки аз аҳли китоб суол накунед, зеро онҳо шуморо ҳидоят намекунанд ва ба роҳи ботил раҳнамун месозанд.[8] Дар ҳадиси дигар гуфта шудааст, ки он чи аҳли китоб мегӯянд, на тасдиқ ва на рад кунед.[9] Гуфта шудааст, ки чунин аҳодис боис шуданд, ки ривоятҳои аҳли китоб дар давраи саҳоба камтар мавриди таваҷҷӯҳ қарор гиранд.[10]
Аз сӯи дигар, бар асоси ривояте ки дар он омадааст: «Ҳаддис кунед аз Банӣ Исроил ва ҳеҷ мушкиле нест»,[11] нақли ҳадис аз яҳудиён бе мушкил дониста шудааст.[12] Муҳаммадҳодӣ Маърифат (ваф.1385 ҳ.ш.) аз уламои ва пажӯҳишгарони улуми қуръонӣ бар ин аст, ки ин ҳадис дар воқеъ киноя аз муболиға дар расвоии яҳудиён аст ва ба ин маъност, ки ҳар амали нописанде ки тасаввур кунед, аз яҳуд сар мезанад; аз ин рӯ ҳар чи дар бораи онҳо бигӯед дуруст аст.[13]
Ибни Таймия ва Ибни Касир, аз уламои аҳли суннат дар қарни ҳаштуми ҳиҷрӣ, исроилиётро ба се гурӯҳ тақсим кардаанд: 1. Ривоятҳое ки бо Қуръон ва суннати набавӣ тасдиқ мешаванд ва қобили қабуланд; 2. Ривоятҳое ки бо манбаъҳои исломӣ мухолифат доранд ва рад мешаванд; 3. Ривоятҳое ки дар манбаъҳои исломӣ ба онҳо ишора нашуда ва наметавон дар бораи саҳеҳ ё ботил будани онҳо ҳукми қатъӣ дод.[14] Муҳаммадҳодӣ Маърифат низ бо нақли ин тақсимбандӣ ва пешниҳоди намунаҳо барои ҳар як аз қисмҳо,[15] бар ин аст, ки дар бораи ривоятҳои гурӯҳи сеюм низ бояд эҳтиётро риоя кард ва аз нақли онҳо парҳез намуд.[16]
Заминаи густариш
Ворид шудани исроилиёт ба манбаъҳои исломӣ, натиҷаи таъсирпазирии фарҳанги араби ҷоҳилӣ аз яҳудиёни сокини Ҷазиратулъараб дониста шудааст.[17] Ба гуфтаи Абдулҳодӣ Масъудӣ, пажӯҳишгари улуми ҳадис, ин таъсир бо мусалмон шудани бархе аз яҳудиён ва насрониён бештар гардид[18] ва ривоятҳое аз манбаъҳои яҳудӣ ва насронӣ ба фарҳанги исломӣ ворид шуданд.[19]
Аз ҷумлаи далелҳои таъсирпазирии мусалмонон аз таълимоти аҳли китоб, муштаракоти Қуръон бо Таврот ва Инҷил дар нақли бархе аз достонҳои паёмбарон ва ибҳоми Қуръон дар баёни ин достонҳо дониста шудааст,[20] ва гуфта шудааст, ки ҳамин амр боис шуд, ки бархе барои огоҳӣ аз ҷузъиёти ин достонҳо ба аҳли китоб муроҷиат кунанд.[21] Ба эътиқоди Ҷаъфар Субҳонӣ аз мароҷеи тақлиди шиа, мамнуияти тадвини ҳадис, ки тақрибан як қарн идома ёфт, боис шуд, ки ривоятҳои яҳудӣ ва насронӣ ҷойгузини аҳодис шаванд ва ба манбаъҳои аҳли суннат, аз ҷумла Саҳеҳ ал-Бухорӣ ва Саҳеҳ Муслим роҳ ёбанд.[22]
Аз сӯи дигар, гуфта шудааст, ки яҳудиён бо сохтакорӣ дар ривоятҳое аз Талмуд (дуюмин китоби муқаддаси яҳудиён) ва афсонаҳои яҳудӣ ва нисбат додани онҳо ба Пайғамбари акрам (с), дар талоши заифсозии асосҳои фарҳангии Ислом баромаданд ва ба таҳрифи аҳодиси Пайғамбар рӯй оварданд.[23]
Шахсиятҳои таъсиргузор дар шаклгирии исроилиёт
Аз машҳуртарин афроди таъсиргузор дар шаклгирии исроилиёт дар миёни асҳоб ва тобеин, инҳо номбар шудаанд: Каъбулаҳбор, Тамим ибни Авси Дорӣ, Абдуллоҳ ибни Салом, Ваҳб ибни Мунаббаҳ, Абуҳурайра, Абдуллоҳ ибни Аббос, Абдуллоҳ ибни Амр ибни Ос ва Муҳаммад ибни Каъб Қаризӣ.[24] Гуфта шудааст, ки чаҳор нафари аввал дар таблиғи исроилиёт нақши муҳимтар ва таъсиргузортаре доштаанд.[25]
Каъбулаҳбор
Абуисҳоқ Каъб ибни Мотиъ Ҳимярӣ, маъруф ба Каъбулаҳбор (ваф.32ҳ.қ.)[26] аз бузургони яҳуд дар Яман буд,[27] ки дар давраи хилофати Абубакр мусалмон шуд.[28] Риҷолшиносон ӯро дар табақаи аввали тобеин ном бурдаанд ва саҳоба ва тобеине чун Ибни Аббос, Абуҳурайра, Молик ибни Абуомир ва Ато ибни Абурабоҳ аз ӯ ривоят нақл кардаанд.[29]
Бар асоси манбаъҳои таърихӣ, Каъб ки аз муҳтавои китобҳои яҳудӣ огоҳӣ дошт, пас аз мусалмон шудан дар бархе маҳфилҳои мусалмонон ба саволҳои онҳо посух медод.[30] Гуфта шудааст, ки алоқаи Умар ва Муовия ба достонҳои Каъб, таъсири чашмгире дар ривоҷи ривоятҳои ӯ дар миёни мусалмонон доштааст,[31] то ҷое ки гоҳе ба тафсири оятҳое аз Қуръони карим низ мепардохт.[32]
Тамим ибни Авси Дорӣ
Тамим ибни Авс ибни Хориҷаи Дорӣ, маъруф ба Тамими Дорӣ (ваф.40ҳ.қ.) аз насрониёне буд, ки дар санат-ул-вуфуд мусалмон шуд.[33] Пажӯҳишгарони шиа номи ӯро дар шумори афроде зикр кардаанд, ки исроилиётро ба фарҳанги исломӣ ворид карданд.[34]
Бар асоси ривоятҳои аҳли суннат, Тамим аввалин касе буд, ки дар Масҷидуннабӣ барои мусалмонон қисса мегуфт.[35] Бар асоси бархе гузоришҳо, ӯ дар даврони Умар ҳафтае як бор ва дар замони Усмон ҳафтае ду бор ба қиссагӯӣ мепардохт.[36]
Абдуллоҳ ибни Салом
Бар асоси манбаъҳои таърихӣ, Абдуллоҳ ибни Салом (ваф.43ҳ.қ.)[37] аз яҳудиёне буд, ки дар замони Паёмбар (с) мусалмон шуд.[38] Бар асоси ривоятҳо, мусалмон шудани ӯ дар пайи маҷмӯае аз саволу ҷавобҳо бо Паёмбар (с) сурат гирифт.[39]
Заҳабӣ, аз уламои аҳли суннат, бо истинод ба нақли ҳадиси Бухорӣ аз Абдуллоҳ ибни Салом, ӯро олими одил донистааст,[40] аммо Муҳаммадҳодӣ Маърифат, аз уламои шиа, ӯро дар шумори сохтакорони ҳадис муаррифӣ мекунад.[41]
Ваҳб ибни Мунаббаҳ
Аз Ваҳб ибни Мунаббаҳ (ваф.114ҳ.қ.) ҳамчун нуқтаи гардиш дар густариши исроилиёт ёд шудааст.[42] Хонадони ӯ аслан аз Хуросон ва худи ӯ зодаи Яман буд.[43] Гуфта шудааст, ки ӯ бо забонҳои ибронии қадим ва сирёнӣ ошноӣ дошт ва бисёре аз мазмунҳои китобҳои пешиниёнро дар Яман матраҳ мекард.[44]
Ба гуфтаи Расули Ҷаъфариён, таърихнигори шиа, ривоятҳои Ваҳб дар давраҳои баъдӣ ба таври густарда дар сарзаминҳои дигар ривоҷ ёфтанд ва ба абзоре табдил шуданд, ки бархе қиссагӯёни камдониш дар маҳфилҳо ва масоҷид гурӯҳҳоеро гирд оварда, ба достонсароӣ мепардохтанд.[45]
Тадвин ва интиқоди исроилиёт дар садаҳои дуюм то панҷуми ҳиҷрӣ
Дар ҷараёни тадвини улуми исломӣ дар садаҳои дуюм ва сеюми ҳиҷрӣ, шуморе аз ривоятҳои исроилиёт ба манбаъҳои исломӣ роҳ ёфтанд,[46] аммо мутакаллимони интиқодгар, монанди Фазл ибни Шозон, ба интиқоди санадии онҳо пардохтанд.[47] Бо вуҷуди ин, чунин ривоятҳо дар мавридҳое ҳамчунон мавриди истинод қарор мегирифтанд.[48] Тафсири Қумӣ аз манбаъҳои шиа[49] ва махсусан Тафсири Табарӣ аз манбаъҳои аҳли суннат,[50] аз ҷумлаи ин мавридҳо шумурда шудаанд.
Гуфта шудааст, ки дар садаҳои чаҳорум ва панҷуми ҳиҷрӣ низ бо густариши фарҳанги ваъз ва қиссагӯӣ, исроилиёт ба осоре роҳ ёфтанд, ки муаллифони онҳо дар сабти санадҳо чандон пойбанд набуданд; аз ҷумлаи ин осор «Бустон-ул-орифин»-и Абӯлайси Самарқандӣ, «Қасас-ул-анбиё»-и Касоӣ ва осори монанди он аз Саълабӣ ва Рабғузӣ ном бурда шудаанд.[51]
Гуфта шудааст, ки Сайид Муртазо, фақеҳ ва мутакаллими шиа дар қарни панҷуми ҳиҷрӣ, дар рӯёрӯӣ бо Исроилиёт ва аҳодиси достонсароён, талош кардааст.[52] Бар асоси асноди мавҷуд, ҳамзамон бо ин таҳаввулот, уламое чун Мутаҳҳар Мақдисӣ,[53] Ибни Надим,[54] ва Берунӣ[55] ба омӯзиши андешаҳои яҳуд ва баррасии мавориди ихтилофи он бо Ислом пардохтаанд.
Намунаҳое аз исроилиёт дар манбаъҳои исломӣ
Намунаҳои зиёде аз ривоятҳои исроилиёт дар мавзуъҳои гуногун, аз ҷумла чигунагии офариниш, таърихи гузаштагон ва падидаҳои ғайбӣ, дар манбаъҳои тафсирӣ, ривоятӣ ва таърихӣ нақл шудаанд.[56] Гуфта шудааст, ки исроилиёт бештар дар манбаъҳои аҳли суннат зикр шудаанд, вале гоҳе ба бархе манбаъҳои шиа низ роҳ ёфтаанд.[57] Ба гуфтаи Муҳаммадҳодӣ Маърифат, «Тафсири Табарӣ» (садаи чоруми ҳиҷрӣ) ва «Дурр-ул-мансур»-и Суютӣ (садаи даҳуми ҳиҷрӣ), аз манбаъҳои интишори ривоятҳои исроилиёт дар тафсирҳои мутааххир будаанд.[58] Бархе аз намунаҳои исроилиёт дар ривоятҳо чунинанд:
Офариниши ҷаҳон
Чунонки дар китоби ат-Тафсир ва-л-муфассирун зикр шудааст,[59] дар тафсири Фахри Розӣ ривояте мансуб ба Паёмбар (с) нақл шудааст, ки бар асоси он, моҳ дар оғоз мисли офтоб нуронӣ буд, аммо пас аз зарбаи Ҷабраил, ранги он тағйир кард ва сиёҳӣ бар рӯи он падид омад.[60]
Намунаи дигар, ривоятест ки дар Маҷмаъ-уз-завоид зикр шудааст ва бар асоси он, ҳар рӯз нӯҳ фаришта бар офтоб ях мепошанд, то аз сӯзонандагии он ҷилавгирӣ кунанд.[61] Ҳамчунин нақл шудааст, ки замин бар рӯи об, об бар рӯи санг, ва санг бар пушти як наҳанг қарор дорад, ки ба арши Илоҳӣ пайваст аст.[62]
Таърихи пайғамбарон ва гузаштагон
Дар бархе ривоятҳои исроилиёт, андозаҳои гуногун барои киштии Нӯҳ зикр шудаанд;[63] аз ҷумла сохти он бо дарозии 600 ё 1200 зироъ ва паҳнои байни 333 то 600 зироъ, ҳамроҳ бо се табақа барои ҳайвонот, инсонҳо ва парандаҳо.[64] Ҳамчунин гуфтаанд, ки киштии Нӯҳ ҳафт бор гирди хонаи Худо тавоф кард ва пас аз фурӯ нишастан бар кӯҳи Ҷудӣ дар рӯзи Ошӯро, Нӯҳ ба шукронаи наҷот рӯза гирифт ва ҳайвонот ва ҳашаротро низ ба рӯза доштан фаро хонд.[65]
Ҳамчунин дар бархе гузоришҳо гуноҳҳое ба пайғамбарон нисбат дода шудаанд, ки дар шаъни онҳо нест;[66] масалан, Тафсири Қумӣ достонеро дар бораи ҳазрати Довуд (а) нақл мекунад, ки ӯ бо дидани ҳамсари зебои Уриё (ки дар ҷанг буд) мафтун шуд ва бо ҳила боиси кушта шудани Уриё гардид. Пас аз сарзаниши фариштагон, чил рӯз тавба кард ва ниҳоят бо он зан издивоҷ намуд, ки натиҷаи он таваллуди Ҳазрати Сулаймон (а) буд.[67]
Такнигорӣ
Бархе китобҳое, ки махсус дар заминаи исроилиёт ба табъ расидаанд, иборатанд аз:
- «Исроилиёт ва таъсири он бар достонҳои анбиё дар тафосири Қуръон», ин китоб рисолаи доктории Ҳамид Муҳаммадқосимӣ аст. Муаллиф дар ин китоб ба ҷамъоварӣ, интиқод ва таҳлили исроилиёте пардохтааст, ки ба достонҳои паёмбарон ворид шудаанд. Ишора ба таъсироти манфии исроилиёт бар фарҳанги исломӣ аз дигар матолиби китоб аст.[68]
- «Нақду баррасии исроилиёт», навиштаи Фаҳима Калбосӣ; ба интиқод ва баррасии исроилиёт дар достонҳои чор пайғамбар — Ҳазрати Шуайб, Мусо, Юшаъ ва Юнус (а), бо таваҷҷӯҳ ба тафсирҳои «ад-Дурр-ул-мансур» ва Нур-ус-сақалайн мепардозад.[69]
- «Исроилиёт, тахрибҳо ва таҳрифҳои яҳуд», асари Сайфуллоҳ Мудаббир; ин китоб пажӯҳише аст дар заминаи ворид шудани исроилиёт ба тафсири Қуръони карим ва ривоятҳои тафсирӣ ва меъёрҳои шиносоии он дар мавзуъҳои гуногун.[70]
- «ал-Исроилиёт фи-т-тафсир ва-л-ҳадис», таълифи Муҳаммадҳусайн аз-Заҳабӣ; ин асар дар баробари мафҳумшиносии исроилиёт, ба илали нуфузи он дар тафсир, ҳадис ва таърих мепардозад. Муаллиф, дар баробари баёни қисмҳои исроилиёт ва машҳуртарин ровиёни он, намунаҳое аз ин мавзуъ ва муаррифии чанд китоби тафсириро, ки мавқеи тарафдорона ё интиқодгарона доштаанд, пешниҳод мекунад.[71]
Ҷусторҳои вобаста
Эзоҳ
- ↑ Заҳабӣ, ал-Исроилиёт фи-т-тафсири ва-л-ҳадис, Мактабат-ул-ваҳба, саҳ.13–14
- ↑ Заҳабӣ, ал-Исроилиёт фи-т-тафсири ва-л-ҳадис, Мактабат-ул-ваҳба, саҳ.13–14
- ↑ Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1409ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.216
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.79
- ↑ Шайх Садуқ, Илал-уш-шароеъ, 1385ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.44
- ↑ Заҳабӣ, ал-Исроилиёт фи-т-тафсири ва-л-ҳадис, Мактабат-ул-ваҳба, саҳ.15
- ↑ Ҳоҷманучеҳрӣ, «Исроилиёт», саҳ.290
- ↑ Абдурраззоқ, ал-Мусаннаф, 1403ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.311
- ↑ Бухорӣ, Саҳеҳ ал-Бухорӣ, 1422ҳ.қ., ҷ.9, саҳ.111
- ↑ Ибни Таймия, Муқаддиматун фи усул-ит-тафсир, 1980 м., саҳ.21–22
- ↑ Бухорӣ, Саҳеҳ ал-Бухорӣ, 1422ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.170
- ↑ Ҳоҷманучеҳрӣ, «Исроилиёт», саҳ.291
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.93
- ↑ Ибни Таймия, Муқаддиматун фи усул-ит-тафсир, 1980 м., саҳ.42; Ибни Касир, ал-Бидоя ва-н-ниҳоя, 1407ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.6–7
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.138–140
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.141
- ↑ Масъудӣ, Вазъ ва нақди ҳадис, 1388 ҳ.ш., саҳ.118
- ↑ Масъудӣ, Вазъ ва нақди ҳадис, 1388 ҳ.ш., саҳ.63
- ↑ Ҷаъфарӣ, «Исроилиёт дар китобҳои тафсирӣ ва таърихӣ», саҳ.43–44
- ↑ Изадии Муборака, «Баррасӣ ва нақди исроилиёт дар тафсири Қуръон ва аҳодиси исломӣ», саҳ.11
- ↑ Изадии Муборака, «Баррасӣ ва нақди исроилиёт дар тафсири Қуръон ва аҳодиси исломӣ», саҳ.11
- ↑ «مشکل اسرائیلیات در حدیث بخاطر بدعتهای صدر اسلام است», Хабаргузории Расо
- ↑ Абурия, Азвоъ ала-с-суннат-ил-муҳаммадия, нашри Батҳо, саҳ.145
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.94; Масъудӣ, Вазъ ва нақди ҳадис, 1388 ҳ.ш., саҳ.119–120; Заҳабӣ, ал-Исроилиёт фи-т-тафсири ва-л-ҳадис, Мактабат-ул-ваҳба, саҳ.55–83
- ↑ Ҷаъфарӣ, «Исроилиёт дар китобҳои тафсирӣ ва таърихӣ», саҳ.51
- ↑ Заҳабӣ, Таърих-ул-Ислом, 1413ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.397
- ↑ Зириклӣ, ал-Аълом, 1989 м., ҷ.5, саҳ.228
- ↑ Заҳабӣ, Таърих-ул-Ислом, 1409ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.397
- ↑ Ибни Ҳаҷар, Таҳзиб-ут-таҳзиб, ҷ.8, 1326ҳ.қ., саҳ.438–439
- ↑ Ибни Қутайба, ал-Маъориф, 1992 м., саҳ.25; Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1409ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.38 ва 250
- ↑ Ибни Қутайба, ал-Маъориф, 1992 м., саҳ.25; Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1409ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.38 ва 250
- ↑ Самарқандӣ, Танбеҳ-ул-ғофилин, 1421ҳ.қ., саҳ.64 ва 148; Саълабӣ, Қасас-ул-анбиё, Мактабат-ус-сақофия, саҳ.4 ва 13–15 ва 20–21
- ↑ Балозурӣ, Футуҳ-ул-булдон, 1988 м., саҳ.437
- ↑ Аҳмадии Миёнҷӣ, Макотиб-ур-Расул, 1419ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.659; Омилӣ, ас-Саҳеҳ мин сират-ин-набий-ил-аъзам, 1426ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.127; Масъудӣ, Вазъ ва нақди ҳадис, 1388 ҳ.ш., саҳ.31 ва 119
- ↑ Ибни Шабба, Таърих-ул-Мадинат-ил-мунаввара, 1410ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.11; Ибни Абиосим, ал-Музаккир ва-т-тазкир ва-з-зикр, 1413ҳ.қ., саҳ.62
- ↑ Ибни Шабба, Таърих-ул-Мадинат-ил-мунаввара, 1410ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.11
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.96
- ↑ Ибни Асир, Усуд-ул-ғоба, 1409ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.160
- ↑ Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.57, саҳ.241–261
- ↑ Заҳабӣ, ал-Исроилиёт фи-т-тафсири ва-л-ҳадис, Мактабат-ул-ваҳба, саҳ.70
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.96
- ↑ Ҳоҷманучеҳрӣ, «Исроилиёт», саҳ.291
- ↑ Заҳабӣ, Сияру аълом-ин-нубало, 1405ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.544–545
- ↑ Дурӣ, Нашъату илм-ит-таърих инда-л-араб, 2005 м., саҳ.92
- ↑ Ҷаъфариён, «Нақши қиссапардозон дар таърихи Ислом», саҳ.136–137
- ↑ Ҳоҷманучеҳрӣ, «Исроилиёт», саҳ.292
- ↑ Ибни Шозон, ал-Изоҳ, 1402ҳ.қ., саҳ.13–17
- ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1410ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.270
- ↑ Дилбарӣ, Осебшиносии фаҳми ҳадис, 1391 ҳ.ш., саҳ.513
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.142
- ↑ Ҳоҷманучеҳрӣ, «Исроилиёт», саҳ.292
- ↑ Масъудӣ, Вазъ ва нақди ҳадис, 1388 ҳ.ш., саҳ.206
- ↑ Мақдисӣ, ал-Бадъ ва-т-таърих, Мактабат-ус-сақофат-ид-диния, ҷ.2, саҳ.116
- ↑ Ибни Надим, ал-Феҳрист, 1417ҳ.қ., саҳ.34
- ↑ Берунӣ, ал-Осор-ул-боқия, 1380 ҳ.ш., саҳ.342
- ↑ Ҷаъфарӣ, «Исроилиёт дар китобҳои тафсирӣ ва таърихӣ», саҳ.69
- ↑ Дилбарӣ, Осебшиносии фаҳми ҳадис, 1391 ҳ.ш., саҳ.513; Ҷаъфарӣ, «Исроилиёт дар китобҳои тафсирӣ ва таърихӣ», саҳ.69
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.142
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.293
- ↑ Фахри Розӣ, Мафотиҳ-ул-ғайб, 1420ҳ.қ., ҷ.20, саҳ.306
- ↑ Ҳайсамӣ, Маҷмаъ-уз-завоид, 1414ҳ.қ., ҷ.8, саҳ.131
- ↑ Ҳайсамӣ, Маҷмаъ-уз-завоид, 1414ҳ.қ., ҷ.8, саҳ.131
- ↑ Маърифат, ат-Тафсир ва-л-муфассирун, 1418ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.209–210
- ↑ Табарӣ, Ҷомеъ-ул-баён, 1422ҳ.қ., ҷ.12, саҳ.394–395
- ↑ Табарӣ, Ҷомеъ-ул-баён, 1422ҳ.қ., ҷ.12, саҳ.419–420
- ↑ Дилбарӣ, Осебшиносии фаҳми ҳадис, 1391 ҳ.ш., саҳ.514
- ↑ Қумӣ, Тафсири Қумӣ, 1404ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.230
- ↑ «اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستانهای انبیا در تفاسیر قرآن», Ҳадис Нет
- ↑ «نقد و بررسی اسرائیلیات», Китобхонаи Қоимия
- ↑ «اسرائیلیات، تخریبها و تحریفهای یهود», Китобхонаи рақамии Нур
- ↑ Муаззинҷомӣ, «Баррасии исроилиёт дар тафсир ва ҳадис», саҳ.152
Сарчашма
- Қуръони карим.
- Абдурраззоқ, Абӯбакр, ал-Мусаннаф, таҳқиқи Ҳабибурраҳмон ал-Аъзамӣ, Бейрут, Маҷлиси Илмӣ, нашри дуюм, 1403ҳ.қ.
- Абурия, Маҳмуд, Азвоъ ала-с-суннат-ил-муҳаммадия, Қоҳира, нашри Батҳо, нашри панҷум, бе таърих.
- Аҳмадии Миёнҷӣ, Алӣ, Макотиб-ур-Расул (с), Қум, Дор-ул-ҳадис, 1419ҳ.қ.
- Балозурӣ, Аҳмад, Футуҳ-ул-булдон, Бейрут, Мактабат-ул-ҳилол, 1988 м.
- Берунӣ, Абурайҳон, ал-Осор-ул-боқия ан ал-қурун ал-холия, таҳқиқ ва тасҳеҳи Парвиз Азкакӣ, Теҳрон, Маркази Нашри Мероси Мактуб, нашри аввал, 1380ҳ.ш.
- Бухорӣ, Муҳаммад ибни Исмоил, Саҳеҳ ал-Бухорӣ, таҳқиқи Муҳаммад Зуҳайр ибни Насир ан-Носир, Димишқ, Дор тавқ-ин-наҷот, нашри аввал, 1422ҳ.қ.
- Дилбарӣ, Сайид Алӣ, Осебшиносии фаҳми ҳадис, Машҳад, Донишгоҳи Улуми Исломии Разавӣ, нашри аввал, 1391ҳ.ш.
- Дурӣ, Абдулазиз, Нашъату илм-ит-таърих инда-л-араб, Бейрут, Марказ-уд-диросот-ил-ваҳдат-ил-арабия, 2005 м.
- Заҳабӣ, Муҳаммадҳусайн, ал-Исроилиёт фи-т-тафсири ва-л-ҳадис, Қоҳира, Мактабат-ул-ваҳба, бе таърих.
- Заҳабӣ, Шамсуддин, Сияру аълом-ин-нубало, Бейрут, Муассисат-ур-рисола, нашри сеюм, 1405ҳ.қ.
- Заҳабӣ, Шамсуддин, Таърих-ул-Ислом, таҳқиқи Умар Абдуссалом Тадмарӣ, Бейрут, Дор-ул-китоб-ил-арабӣ, нашри дуюм, 1413ҳ.қ.
- Зириклӣ, Хайриддин, ал-Аълом, Бейрут, Дор-ул-илм ли-л-малайин, нашри ҳаштум, 1989 м.
- Ибни Абиосим, Аҳмад ибни Амр, ал-Музаккир ва-т-тазкир ва-з-зикр, таҳқиқи Холид ибни Қосим Радовӣ, Риёз, Дор ал-Манор, 1413ҳ.қ.
- Ибни Асир Ҷаззарӣ, Алӣ ибни Муҳаммад, Усуд-ул-ғоба фи маърифат-ис-саҳоба, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1409ҳ.қ.
- Ибни Касир Димишқӣ, Исмоил ибни Умар, ал-Бидоя ва-н-ниҳоя, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1407ҳ.қ.
- Ибни Надим Бағдодӣ, Муҳаммад ибни Исҳоқ, ал-Феҳрист, Бейрут, Дор-ул-маърифа, нашри дуюм, 1417ҳ.қ.
- Ибни Саъд, Муҳаммад ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, таҳқиқи Муҳаммад Абдулқодир Ато, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, нашри аввал, 1410ҳ.қ.
- Ибни Таймия, Аҳмад ибни Абдулҳалим, Муқаддиматун фи усул-ит-тафсир, Бейрут, Дор мактабат-ил-ҳиёт, 1980 м.
- Ибни Шабба, Умар, Таърих-ул-Мадинат-ил-мунаввара, таҳқиқи Фаҳим Муҳаммад Шалтут, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1410ҳ.қ.
- Ибни Шозон, Фазл, ал-Изоҳ, Бейрут, Муассисат-ул-аъламӣ ли-л-матбуот, 1402ҳ.қ.
- Ибни Қутайба Динварӣ, Абдуллоҳ ибни Муслим, ал-Маъориф, Қоҳира, Ҳайат-ул-мисрият-ил-омма ли-л-китоб, нашри дуюм, 1992 м.
- Ибни Ҳаҷар Асқалонӣ, Аҳмад, Таҳзиб-ут-таҳзиб, Ҳинд, Матбааи Доиратулмаорифи Низомия, нашри аввал, 1326ҳ.қ.
- Изадии Муборака, Маҳдӣ, «Баррасӣ ва нақди исроилиёт дар тафсири Қуръон ва аҳодиси исломӣ», дар маҷаллаи Андешаҳои исломӣ, тирамоҳ ва зимистони 1386ҳ.ш.
- Масъудӣ, Абдулҳодӣ, Вазъ ва нақди ҳадис, Қум, Донишкадаи Улуми ҳадис, нашри аввал, 1388ҳ.ш.
- Масъудӣ, Абулҳасан Алӣ ибни Ҳусайн, Муруҷ-уз-заҳаб ва Маодин ал-Ҷавҳар, таҳқиқи Асъад Доғир, Қум, Дор-ул-ҳиҷра, нашри дуюм, 1409ҳ.қ.
- Маърифат, Муҳаммадҳодӣ, ат-Тафсир ва-л-муфассирун фи савбат-ил-қашиб, Машҳад, Донишгоҳи Разавии Улуми исломӣ, нашри аввал, 1418ҳ.қ.
- Мақдисӣ, Мутаҳҳар ибни Тоҳир, ал-Бадъ ва-т-таърих, Бур Саид, Мактабат-ус-сақофат-ид-диния, бе таърих.
- Маҷлисӣ, Муҳаммадбоқир, Биҳор-ул-анвор, Бейрут, Дор эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, нашри дуюм, 1403ҳ.қ.
- Муаззинҷомӣ, Муҳаммадҳодӣ, «Баррасии исроилиёт дар тафсир ва ҳадис», дар нашрияи Кайҳони Андеша, №47, фарвардин ва урдибиҳишти 1372ҳ.ш.
- Омилӣ, Ҷаъфар Муртазо, ас-Саҳеҳ мин сират-ин-набий-ил-аъзам, Қум, Дор-ул-ҳадис, 1426ҳ.қ.
- Самарқандӣ, Абӯлайс Наср ибни Муҳаммад, Танбеҳ-ул-ғофилин би аҳодиси Сайид-ил-анбиё ва-л-мурсалин, таҳқиқи Юсуф Алӣ Бадавӣ, Бейрут–Димишқ, Дор ибни Касир, нашри сеюм, 1421ҳ.қ.
- Саълабӣ, Аҳмад ибни Муҳаммад, Қасас-ул-анбиё, Бейрут, Мактабат-ус-сақофия, нашри аввал, бе таърих.
- Табарӣ, Муҳаммад ибни Ҷарир, Ҷомеъ-ул-баён ан таъвили ой-ил-Қуръон (Тафсири Табарӣ), Қоҳира, Дор Ҳуҷр, нашри аввал, 1422ҳ.қ.
- Фахри Розӣ, Муҳаммад ибни Умар, Мафотиҳ-ул-ғайб, Бейрут, Дор эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, нашри сеюм, 1420ҳ.қ.
- Шайх Садуқ, Муҳаммад ибни Алӣ, Илал-уш-шароеъ, Қум, Китобфурӯшии Доварӣ, нашри аввал, 1385ҳ.қ.
- Қумӣ, Алӣ ибни Иброҳим, Тафсири Қумӣ, таҳқиқ ва тасҳеҳи Сайид Тойиб Мусавии Ҷазоирӣ, Қум, Дор-ул-китоб, нашри сеюм, 1404ҳ.қ.
- Ҳайсамӣ, Алӣ ибни Абӯбакр, Маҷмаъ-уз-завоид ва манбаъ-ул-фавоид, таҳқиқи Ҳусомуддин ал-Қудсӣ, Қоҳира, Мактабат-ул-Қудсӣ, 1414ҳ.қ.
- Ҳоҷманучеҳрӣ, Фаромарз, «Исроилиёт», дар Доиратулмаорифи бузурги исломӣ, Теҳрон, Маркази Доиратулмаорифи бузург, нашри аввал, 1377ҳ.ш.
- Ҷаъфариён, Расул, «Нақши қиссапардозон дар таърихи Ислом», дар Кайҳони Андеша, №30, хурдоди 1369ҳ.ш.
- Ҷаъфарӣ, Яъқуб, «Исроилиёт дар китобҳои тафсирӣ ва таърихӣ», дар нашрияи Таърихи Ислом дар Оинаи Пажӯҳиш, №14, тобистони 1386ҳ.ш.
- «اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستانهاى انبیا در تفاسیر قرآن», Пойгоҳи Ҳадис-Нет, санаи боздид: 1 мурдоди 1404ҳ.ш.
- «اسرائیلیات، تخریبها و تحریفهای یهود», Китобхонаи рақамии Нур, санаи боздид: 4 хурдоди 1404ҳ.ш.
- «مشکل اسرائیلیات در حدیث بخاطر بدعتهای صدر اسلام است», Хабаргузории Расо, санаи нашр: 27 тири 1390 ҳ.ш., санаи боздид: 5 хурдоди 1404ҳ.ш.
- «نقد و بررسی اسرائیلیات», Китобхонаи Қоимия, санаи боздид: 4 хурдоди 1404ҳ.ш.