Islom

Islom (ar. اسلام), az dinhoi tavhidī va ibrohimī ast. Pajomovari in din hazrati Muhammad (s) ast, ki az tariqi vahj az çonibi Xudo Qur'onro baroi başarijat ovardaast. Şurūi da'vat ba Islom dar soli 610 melodī dar Makka, voqe' dar nimçazirai Arabiston bud. Tavseai rūzafzuni Islom pas az hiçrati Pajƣambari Islom ba şahri Madina oƣoz şud. Az nazari musulmonon, hazrati Muhammad (s) oxirin pajƣambari Ilohī va Islom oxirin din ast.

Qur'on va sunnati Pajƣambari Islom (s) va aimma, aslitarin manba' baroi şinoxti bovarho va a'moli diniji Islom hastand. Ba e'tiqodi musulmonon dar Qur'on heç guna botil va iştibohe roh nadorad va az zamoni nuzul to kunun betahrif boqī mondaast. Sunnat niz şomili guftor va raftori Pajƣambar va aimma ast, ki ba surati maktub nasl ba nasl muntaqil şudaast.

Muhimtarin arkoni e'tiqodiji Islom tavhid, nabuvvati Pajƣambari Islom (s) va ma'od hastand. Dasturoti amaliji Islom ba se dastai ibodot, axloq va ahkomi madanī va içtimoī taqsim meşavand. Muhimtarin a'moli ibodī dar Islom namoz, rūza, xums, zakot, haç va çihod hastand. Baxşi zijode az manobei islomī ba muarrifiji axloqi pisandida va nopisand va rohhoi amaliji rasidan ba kamoloti axloqī mepardozad. Tavsija ba riojati huquqi digaron va dasturote baroi tanzimi ravobiti içtimoī va xonavodagī az çumlai ta'limoti axloqiji Islom ast. Islom baroi bisjore az umuri zindagiji rūzmarra niz dasturote dorad, umure misli izdivoç, taloq, xaridu furūş, içora va qazovat, ki ahkomaşon dar kutubi fiqhī tahti unvoni muomilot mavridi bahs qaror megirad.

Dar dini Islom du mazhabi umda va asliji şia va ahli sunnat vuçud dorad, ki har jak ba firqahoi gunogun taqsim şudaand. Muhimtarin ixtilof bajni in du mazhab mas'alai imomat jo çonişiniji Pajƣambari Islom ast. Ammo ilova bar on dar ba'ze masoili e'tiqodī va ahkom niz bo jakdigar tafovut dorand.

Imrūza dar beştari kişvarhoi çahon, musulmonon huzur dorand. Çam'ijati musulmononi çahon hududi jakunim milliard ast. Aksari musulmonon dar qorrai Osijo va ba viƶai Xovari mijona zindagī mekunand.

Voƶaşinosī

Kalimai Islom az reşai «s - l – m /ba arabī س- ل- م» ba ma'noi sihhatu ofijat va durī az harguna ajbu naqsu fasod ast va ba ma'oniji inqijod, itoati kullī va beqajdu şart va taslimi mahz budan, iz'on ba hukmi Ilohī va ixlos dar ibodat ba kor raftaast.

Istilohi Islom bajni arabhoi sokini Arabiston va qabl az davroni Islom ba tavri kullī ba ma'noi tark kardan va dast kaşidan budaast va arabho hangome fe'li «aslama/ba arabī اَسْلَمَ»-ro ba kor meburdand, ki şaxs az cize, ki baroi ū bisjor azizu garonbaho bud dast mekaşid va onro ba digar kas, ki xostori on bud vomeguzoşt va dar surate, ki on ciz xudi şaxsi vaj boşad, ki garonbahotarin mavçud inson ast, dar in holat islom ba ma'noi itoati kullī va beqajdu şart va taslimi mahz budan ast.

Ba gufta Alloma Tabotaboī taslimi irodai Xudo budani banda dar in din illati nomguzoriji on ba Islom ast. Ba gufta Sajidhusajni Nasr musulmon kase ast, ki bo intixobi xud paziruftaast, ki irodaaşro mute'i irodai ‌‌‌Ilohī sozad.

Kalimai Islom dar Qur'on ba kor rafta ast va bino bar barxe ojoti Qur'on har dine ba çuz Islom ƣajrimaqbul ast va ba'd az omadani Islom, tanho dini mu'tabar nazdi Xudovand Islom ast. Suxanoni bisjore niz az Pajƣambari Islom naql şuda, ki az dini xud ba nomi Islom va az pajravoni xud bo unvoni musulmon (muslim) jod kardaast. Dar taqsimbandiji adjon, Islom, jake az adjoni ilohī, tavhidī va Ibrohimī ast. Musulmonon mu'taqid ba Xudoi jagona hastand. Pajƣambari dini Islom, hazrati Muhammad ibni Abdulloh (s) ast, ki az sūi Xudovand ma'mur ba ibloƣi pajomi ilohī jo vahj ba mardum şudaast. Kitobi Qur'on, hoviji vahji ilohī ba hazrati Muhammad (s) ast.

Nuqtai oƣozi Islom az şahri Makka dar nimçazirai Arabiston ast. Namoz, muhimtarin amali ibodiji musulmonon ast. Xonai Ka'ba dar şahri Makka, qiblai musulmonon ast va musulmonon ba tarafi on namoz meguzorand.

Farqi islom va imon

Hamcunin bubined: Imon

Har fard bo guftani du çumlai «Aşhadu an lo iloha illalloh» va «aşhadu anna Muhammadan Rasululloh» voridi dini Islom meşavad. Zikri in çumalot dar voqe' şahodat dodan ba jagonagiji Xudovand va risolati Pajƣambari Islom (s) ast. Biduni in kor, fard az doirai Islom xoriç ast va kofir mahsub meşavad.

In ta'rif az musulmon, bajoni naxustin martaba az pazirişi Islom ast. Dar in marhala hatto mumkin ast bajni imoni qalbiji şaxs bo on ci dar zabon megūjad farq doşta boşad. Ba in ma'no, ki Islom ovardan marhalai ibtidoī va zohirī dar pazirişi şariati xotam bo izhori şahodatajn ast, ammo baroi imon ovardan ilova bar in, e'tiqodi qalbī va botinī zarurist. Islom ovardan, paziriş va itoati zabonī va çavorihī ast, xoh hamroh bo e'tiqodi qalbī boşad, xoh na, ammo imon, xuzu' va itoati hamroh bo e'tiqodi qalbī ast.

Dar Qur'on niz ba tafovuti du mafhumi Islom va imon işora şudaast. Boqilonī (mutakallimi aş'arī, vafot 403h.q.) az ojati 14 surai Huçurot cunin natiça megirad, ki Islom nisbat ba imon omtar ast va çojgohi imon qalb ast, cunonki çojgohi Islom çavorih ast. Ba bajoni digar, Islom amre ast, zohirī, vale imon amrest, qalbī va botinī. Alloma Tabotaboī afzun bar ojati 14 surai Huçurot, ojati 35 Ahzobro, ki vasfi «mu'minin va mu'minot»-ro az unvoni «muslimin va muslimot» tafkik karda, daleli muhkame bar farqi in du vasf qalamdod mekunad. Albatta, xavoriç va ba'dho mu'tazila cunin bovar doştand, ki Islom va imon vahdati mafhumī dorand. Dar barxe ojoti Qur'on, Islom va imon ba gunae omada, ki bajongari nav'e jagonagiji bajni onhost, ammo cunonki barxe mutakallimoni aş'arī guftaand, mazmuni in ojot metavonad tanho nozir ba vahdati misdoqiji Islomu imon boşad va hatman barobariji mafhumiro namerasonad.

Pajƣambar

Naviştori aslī: Hazrati Muhammad sallallohu alajhi va olihi va sallam

Bunjonguzori dini Islom, hazrati Muhammad ibni Abdulloh ibni Abdulmutallib ast. Bar asosi mutuni islomī, ū oxirin firistodai Xudovand ba sūi insonhost. Musulmonon ūro bartarin inson va behtarin ulgū baroi zindagī medonand. Ba e'tiqodi musulmonon hazrati Muhammad (s) doroi maqomi ismat va ilmi ƣajb budaast.

Ū ki az naƶodi arab va az qabilai Qurajşi sokini Makka dar nimçazirai Arabiston bud, dar soli 570 m, dar Makka ba dunjo omad. Dar ovoni kūdakī padar va modari xudro az dast dod va tahti sarparastiji padarbuzurgaş Abdulmutallib va pas az cande amūjaş Abutolib qaror girift.

Dar tūli zindagiji xud heçgoh pajravi oini butparastiji roiç dar Makka nabud. Mardumi Makka ūro ba amonatdorī meşinoxtand. Xudovand dar cihilsolagī ūro ba pajƣambarī mab'us kard. Avvalin pajƣomi Xudovand tavassuti Çabrail dar ƣori Hiro dar Makka vaqte ki ū cihilsola bud bar vaj nozil gaşt.

Kitobi osmonī

Naviştori aslī: Qur'on

Kitobi muqaddas va osmoniji musulmonon Qur'on ast va manbai asliji bovarho va a'moli diniji eşon ba şumor meravad. Bar asosi bovarhoi islomī, matni Qur'on vahji Ilohī ast va az sūi Xudovand tavassuti fariştai vahj (Çabrail) bar Pajƣambar nozil şudaast. Ba e'tiqodi musulmonon, dar Qur'on heç guna botil va xato roh nadorad va az zamoni nuzul to kunun biduni tahrif boqī mondaast. (nig.: adami tahrifi Qur'on)

Qur'on kitobe ast, ki dar 114 sura dastabandī şudaast. Har sura şomili te'dode ojat ast.

Manobei şinoxt

Qur'oni Karim, sunnati Pajƣambari Islom (s) va imomoni şia va niz guftor va raftori ashobi Pajƣambar çuzvi manobe'e ast, ki musulmonon baroi şinoxti bovarho, vazoifi amalī, ta'rixi Islom va oşnoī bo sarguzaşti buzurgoni din ba on muroçia mekunand. In sunnat dar qolabi kitobhoi hadis va sira az naslhoi guzaşta ba ojanda rasidaast.

Az nazari şiajon faqat sunnati Pajƣambar va imomoni şia, me'jori şinoxt va amal ast. Takja bar sirai sahoba niz xosi ahli sunnat ast. Şiajon raftori sahobaro qobili naqd medonand.

Muhimtarin kitobhoi hadisī baroi şiajon cahor kitob ast: 1- al-Kofī naviştai Kulajnī, 2- Man lo jahzaruhu alfaqih, naviştai Şajxi Saduq, 3- Tahzib-ul-ahkom va 4- al-Istibsor, naviştai Şajxi Tusī.

Muhimtarin kitobhoi hadisī baroi ahli sunnat, ki ba sihohi sitta (kitobhoi sahehi şaşgona) ma'ruf hastand, iboratand az: 1- Saheh Buxorī, 2- Sahihi Muslim, 3- Sunani Nasoī, 4- Sunani Ibni Moça, 5- Sunani Abidovud 6- Sahih Tirmizī.

Usuli e'tiqodī

Naviştori aslī: Usuli din

E'tiqodot ba maçmu'ai bovarhoe gufta meşavad, ki şomili nigohi Islom ba çahon, inson, tabiat va robitai onho bo Xudovand ast. Maçmu'ai e'tiqodoti islomī dar se asli kulliji tavhid, nabuvvat va ma'od dastabandī meşavand, ki ba onho usuli aqoid gufta meşavad. Ja'ne cizhoe, ki har musulmon bojad ba onho mu'taqid boşad. Digar bovarhoi islomī reşa dar in se e'tiqodi aslī dorand. Har jak az in e'tiqodot musulmonro az pajravoni digar adjon çudo mekunad. Dar mazhabi şia, imomat niz çuzvi usuli e'tiqodī mahsub meşavad. Bovarhoi islomī dar voqe' muarrifiji çahonbinī Islom ast.

Tavhid

Naviştori aslī: Tavhid

Dar çahonbiniji islomī, muhimtarin e'tiqod, tavhid, ja'ne bovar ba Xudoi vohid va muşaxxas ast. Dar e'tiqodoti islomī, Xudo xoliqi hamai hastī va Parvardigori on ast. Bovar ba jagonagiji Xudo dar se şoxai tavhidi zotī, tavhidi sifotī va tavhidi af'olī qobili taqsimbandī ast. In se qism dar voqe' tavhidi nazariand va faqat dar arsai bovar va e'tiqodi har fardi musulmon huzur dorand. Tavhidi amalī, natiçai tavhidi nazarī ast va dar şoxahoe misli tavhid dar ibodat, tavhid dar itoat, tavhid dar taşre' (qonunguzorī) va tavhid dar hokimijat zuhuru buruz mekunad.

Nabuvvat

Naviştori aslī: Nabuvvat

Musulmonon mu'taqidand Xudo baroi hidojati nav'i başar, afrodero barguzida va ba unvoni pajƣambar ba sūi insonho firistodaast. In afrod dar adabijoti islomī, nabī va rasul nomida meşavand. Te'dodi pajƣambaroni Ilohī sadu bistu cahor hazor nafar ast, ki panç nafar az onon ulul'azm buda vazifahoi xosse ba ūhda doştaand. In pajƣambaron, oinho va kitobhoero ovardaand. Dar Qur'on, ki oxirin kitobi osmonī ast, ba nomi bistu şaş nafar az in pajƣambaron va kitobhoi barxe az onon işora şudaast.

Oxirin pajƣambari Ilohī hazrati Muhammad (s) ast, ki dini Islomro ovarda va ba'd az ū pajƣambare naxohad omad.

Imomat

Naviştori aslī: Imomat

Imomat ba ma'noi rajosat va sarparastiji umuri dinī va dunjaviji mardum ba çonişinī az Pajƣambari Islom (s) ast. Dar in bora du nigohi aslī bajni musulmonon vuçud dorad:

1. Şia mu'taqid ast Pajƣambari Islom (s) ba dasturi Xudovand çonişini xudro muşaxxas karda va mardum bojad az ū itoat kunand. In çonişin, Imom Alī (a) ast va ba'd az ū niz Imom Hasan (a) va Imom Husajn (a) ūhdadori mansabi imomat budaand. Şiajoni isnoaşarī mu'taqidand, ki ba'd az Imom Husajn (a) nuh tan az nasli ū az çonibi Xudovand ba maqomi imomat rasidaand. Imomi duvozdahum Imom Mahdī (aç) ast, ki az nazarho ƣoib ast va baroi barpoiji adl dar çahon zuhur xohad kard. Barxe az firqahoi digari şia monandi zajdija va ismoilija va cand firqai digar, dar borai imomoni ba'd az Imom Husajn (a), nazari digare dorand;

2. Ahli sunnat mu'taqidand, Pajƣambari Islom (s) baroi ba'd az xud çonişine muşaxxas nakardaast va mardum pas az rehlati eşon, Abubakr farzandi Abiquhofaro intixob va bo ū baj'at kardand va pas az ū niz Umar ibni Xatob va Usmon ibni Afonro xalifai dujum va sejum, va Alī ibni Abitolib (a)-ro cahorumin xalifa medonand.

Maod

Naviştorhoi aslī: Maod

E'tiqod ba zinda şudani murdagon va zindagiji pas az marg, çuzvi usuli bovarhoi adjon va ba viƶa Islom ast. Bovar ba maod, şomili bovar ba vuqu'i havodise dar hangomi marg va ba'd az on dar davroni barzax va niz havodis va mavqe'ijathoi ba'd az zinda şudani murdagon dar rūzi qijomat ast. Mafohime misli haşr, mizon, tatoiri kutub, sirot az umure hastand, ki mavridi e'tiqodi musulmonon hastand.

Digar bovarho

E'tiqod ba vuçudi fariştagon, qazo va qadar, olami barzax, olami zar, xilqati hazrati Odam az xok va idomai nasli inson az hazrati Odamu Havvo, niz çuzvi e'tiqodoti hama jo aksari musulmonon ba şumor meravad.

Vazoifi amalī

Naviştori aslī: Furu'i din

Baxşi muhimme az ta'olimi dini Islom, nozir ba a'moli har fardi musulmon ast. In vazoif, ki ahkomi amalī niz nomida meşavand, dar donişe ba nomi fiqh tadvin şudaand. Manbai asliji şinoxti in vazoif Qur'on va sunnat (guftor va raftori ma'sumon) ast.

Ba tavri kullī metavon vazoifi amaliji har fardi musulmonro dar se havzai ibodot, axloq va ahkomi madanī va içtimoī (muomilot) dastabandī kard.

Ibodot

Naviştori aslī: Ibodat

Ibodat amale ast, ki faqat bojad ba angezai itoat az dasturi Xudovand ançom şavad. A'moli ibodī jo voçiband jo mustahab. Muhimtarin amali ibodiji voçib dar Islom namozhoi rūzona ast. Barxe az muhimtarin ibodathoi voçib iboratand az: rūza dar mohi Ramazon, zakot, xums, zijorati xonai Ka'ba (haç), çihod.

Axloq

Naviştori aslī: Axloq

Dar mutuni asliji Islom (Qur'on va sunnati ma'sumon) omūzahoi farovone baroi raftorhoi axloqī vuçud dorad. Muarrifiji axloqi pisandida va nopisand va rohhoi amaliji rasidan ba kamoloti axloqī, tavsija ba riojati huquqi digaron va dasturote baroi tanzimi ravobiti içtimoī va xonavodagī çuzvi ta'olimi axloqiji Islom ast.

Vazoifi madanī va içtimoī

Dar Islom baroi bisjore az umuri zindagiji rūzmarra dasturoti şar'ī vuçud dorad. Umure misli izdivoç, taloq, xaridu furūş, içora, rahn, xūrdanihovu oşomidaniho, şikor, umuri çinoī va qazovat, har jak ahkome dorand. In ahkom dar ilmi fiqh bo unvoni ahkomi muomilot, mavridi bahs qaror megirand.

Şoxaho

Imrūza musulmonon dar qolabi du mazhabi buzurgi şia va ahli sunnat dastabandī meşavand. Har jak az in du mazhab niz doroi firqahoi muta'addide hastand. Muhimtarin ixtilofi bajni şia va ahli sunnat, mas'alai imomat jo çonişiniji Pajƣambar ast. In ixtilof az rūzhoi naxustini ba'd az rehlati Pajƣambari Islom (s) dar bajni barxe az ashob namojon şud.

Farqi in du mazhab dar imomat xulosa nameşavad va in du mazhab az nazari e'tiqodī va ahkomi amalī niz bo ham tafovuthoe dorand. Tafovuti nigoh dar borai adolati ashobi Pajƣambar, ismati anbijo, çabru ixtijor, barxe az ahkomi vuzu, namoz va haç, tafovuti aqida dar borai izdivoçi muvaqqat niz az mavoridi ixtilofiji bajni in du mazhab ast.

Şia

Naviştori aslī: Şia

Şia ba unvoni jake az du mazhabi asliji Islom, xud ba şoxahoi gunogune taqsim şudaast. Vaçhi muştaraki hamai in firqaho e'tiqod ba imomat va xilofati Imom Alī (a) va du farzandaş Imom Hasan (a) va Imom Husajn (a) ba'd az Pajƣambar ast.

Şiajon dar aksari kişvarhoi islomī huzur dorand, vale beştarin çam'ijati şia dar kişvarhoi Eron, Iroq, Ozarbojçon, Pokiston va Lubnon sokin hastand.

Ahli sunnat

Naviştori aslī: Ahli sunnat va çamoat

Ahli sunnat az nazari çam'ijat az şiajon beştarand. Pajravoni in mazhab niz ba şoxahoi gunogun taqsim şudaand. In şoxaho du mehvari e'tiqodī va fiqhī dorad. Tafovuti nigariş dar e'tiqodot, boisi eçodi se garoişi mu'tazila, aş'arī va moturidī şudaast. Tafovut dar fahmi ahkomi fiqhī va furu'i din niz sababi eçodi cahor mazhabi fiqhiji hanafī, molikī, şofeī va hanbalī şudaast.

Xavoriç

Naviştori aslī: Xavoriç

Naxustin gurūh dar bajni musulmonon, ki ba şaklgiriji jak firqa ançomid, şoxai xavoriç dar çangi Siffin az sipohjoni Imom Alī (a) ast. Xavoriç dar borai hukumat va niz kasone ki murtakibi gunohi kabira şudaand, bovarhoi xosse doştand. Xavoriç ba'dho ba gurūhhoi mutaaddide taqsim şudand va imrūza dar kişvarhoe misli Ummon sokin hastand.

Ta'rix

Davroni Makka

Nuqtai oƣozi Islom dar şahri Makka voqe' dar nimçazirai Arabiston dar soli 610 melodī mutobiq bo cihilumin soli ommulfil va naxustin soli be'sati hazrati Muhammad ibni Abdulloh (s) ast.

Naxustin davrai Islom davrai sezdahsolai sukunat va tabliƣi Pajƣambari Islom dar Makka ast. Dar in davra Pajƣambar se sol ba surati maxfī ba da'vat maşƣul bud. Ba'd az se sol Xudovand ūro ma'mur kard bastagoni nazdikaşro ba Islom da'vat kunad. Dar in davra te'dodi mahdude az afrod musulmon şudand. Dar solhoi duvozdah va sezdahi be'sat, Pajƣambar dar taji du pajmon ba nomi Baj'ati Aqaba, zaminai muhoçirat ba Jasribro omoda kard.

Davroni Madina

Dar rabi'ulavvali soli sezdahumi be'sat, Pajƣambar ba Madina hiçrat kard va bo hamrohiji sokinoni Madina, naxustin hukumati islomiro bunjon nihod. Ashobi Pajƣambar dar Madina du gurūhi buzurg budand, ki bo nomi muhoçiron va ansor şinoxta meşudand. Aksari çam'ijati ansor az du qabilai buzurgi Avs va Xazraç budand.

Dar in davra, Pajƣambar, giriftori çanghoi mutaaddide şudand, ki bo unvoni ƣazavot va sarojo dar ta'rix sabt şudaand. Muhimtarin ƣazvahoi Pajƣambar, çangi Badr, Uhud, Xandaq va fathi Makka hastand. Ba'd az fathi Makka taqriban hamai nimçazirai Arabiston musulmon şudand.

Dar in davra hamcunin Pajƣambar ba saroni kişvarhoi muxtalif noma naviştand va onhoro ba Islom da'vat kardand. In davra dah sol tūl kaşid va bo darguzaşt Rasuli Xudo Islom voridi davroni çadide şud.

Davroni xulafoi segona

Pas az darguzaşti Pajƣambari Islom dar soli 11h.q., dar Madina, bo vuçudi vasijati ū mabnī bar çonişiniji Alī ibni Abitolib, barxe az ashob Abubakr ibni Abiqahofaro ba xilofat intixob kardand. Pas az Abubakr, Umar ibni Xattob va ba'd az ū Usmon ibni Affon ba xilofat rasidand.

Dar davrai xalifai avval cand dargirī bo murtaddon va cand çang bo pajƣambaroni duruƣin guzoriş şudaast. Dar davroni xalifai duvvum, ki hududi dah sol tūl kaşid, futuhoti islomī gustariş joft va musulmonon Eron, Şom, Misr va manotiqi digarro fath kardand. Dar davroni xalifai sejum niz gustarişi qalamravi Islom idoma doşt. Muhimtarin ittifoqi in davron, şūrişhoi doxilī bud, ki munçar ba qatli xalifai sejum va intixobi Alī ibni Abitolib (a) ba unvoni xalifai cahorum şud. Ahli sunnat ba hokimoni pas az Rasuli Xudo (s) xulafoi roşidin megūjand, ki ba tartib iboratand az: Abubakr, Umar, Usmon va Alī.

Davroni Imom Alī (a) va Imom Hasan (a)

Davroni xilofati Imom Alī (a) (37 - 40 h.q.) kamtar az panç sol tūl kaşid. Se çangi doxiliji Çamal, Siffin va Nahravon az ittifoqoti muhimi in davra ast. Imom Alī (a) dar masçidi Kūfa tavassuti jake az xavoriç, terror şud va mardum bo Imom Hasani Muçtabo (a) farzandi arşadi eşon baj'at kardand.

Davroni xilofati Imom Hasani Muçtabo (a) kamtar az şaş moh ba tūl ançomid, ki beştari on niz ba çangi doxiliji sipohi Imom bo sipohi Şom ba farmondehiji Muovija pisari Abusufjon guzaşt. Çang bo imzoi sulhnoma va intiqoli xilofat ba Muovija ba pojon rasid.

Davroni Banī Umajja

Naviştori aslī: Banī Umajja

Xilofati silsilai Banī Umajja bo oƣozi xilofati Muovija dar soli 41h.q., oƣoz şud va dar soli 132h.q., bo şikasti Marvon ibni Muhammad ba pojon rasid. Dar in solho 14 podşoh bar mamoliki islomī hukm rondand. Pas az Muovija ibni Jazid, xilofati umavijon ba şoxai Marvonī intiqol joft. Umavijon bo nabard dar marzhoi şarqī va marzhoi Rum, gustarai hukumati islomiro har rūz vase'tar mekardand. Sarkūbiji xavoriç va şiajon az sijosathoi pajvastai umavijon bud. Banī Umajja borho hurmati muqaddasoti islomiro şikastand.

Davron Banī Abbos

Naviştori aslī: Banī Abbos

Hukumati abbosijon pas az baj'at bo Abulabbosi Safoh dar soli 134h.q., oƣoz şud va dar soli 656h.q., dar davrai hukumati Almusta'sim Billoh ba pojon rasid. Dar in solho 37 podşohi abbosī bar sarzaminhoi islomī hukumat rondand.

Davroni Fotimijon

Naviştori aslī: Fotimijon

Fotimijon az şiajoni ismoilī, xonadone, ki dar solhoi 297 to 567 qamarī bar manotiqi vase'e az sarzaminhoi ƣarbi çahoni Islom farmon merondand va bo unvoni Ubajdijon niz şinoxta meşudand. Fotimijon dar raqobat bo xulafoi abbosī, xudro xulafoi barhaq medonistand. Hukumati fotimijon ibtido dar Marokişi kununī ta'sis şud va pas az muddate bar sarosari şimoli Afriqo, Misr, Şom va Jaman ƣalaba jofta va nufuzi xudro to Hiçoz niz gustarondand va bar baxşhoe az darjoi Meditarona hokim şuda va Sisilro tasarruf kardand.

Davroni usmonī

Naviştori aslī: Usmonī

Bar asosi jake az naqlho, usmoniho muntasab ba jake az qabilahoi turk ba nomi qopī hastand. In qabila az Osijoi Mijona bo rahbariji Artuƣul, ba samti ƣarb harakat kard va ba'dho ba sipohi Alouddini Salçuqī - az podşohoni salçuqī, pajvastand. Alouddini Salçuqī bo himojati in gurūh, dar soli 1233m, dar çange ba pirūzī rasid va Alouddin ba unvoni podoş, in qabilaro dar jake az manotiqi tahti xud dar şimolu ƣarbiji Osijoi Xurd va dar marzhoi davlati salçuqī, iskon dod.

Artuƣul ba hofizat az marzho basanda nakard va ba sarzaminhoi Bizons hamla burd va manotiqero tasarruf kard. Pas az margi Artuƣul, dar soli 1288m, farzandaş Usmon - kase ki ba'dho davlati usmonī ba nomi ū nomida şud - ba çoi padar nişast. In amirnişin ba sur'at taraqqī kard va ba murur ba imperatoriji buzurge tabdil şud. In davlat naqşi qobili tavaççuhe dar naşri Islom dar Avrupo va difo' az musulmonon dar muqobili hamaloti salibiho bar ūhda doşt.

Davlati usmonī manotiqi muxtalife monandi Balkan dar Avrupo va Anatolija, Misr, Şom, Hiçoz dar Osijoro ba tasarrufi xud darovard. Az çumlai iqdomoti davlati usmonī, metavon ba mavoridi zer işora kard:

• Himojat az haramajni şarifajn dar barobari hamaloti salibiho;
• Man'i sukunati jahudijon dar Sino;
• Man'i muhoçirati jahudijon ba Falastin;
• Gustarişi Islom dar Avrupo.

Islom va digar adjon

Bar asosi ojoti Qur'on va sunnati islomī, musulmonon huzuri barxe az digar adjonro dar hukumati islomī ba rasmijat meşinosand harcand bovarhoi ononro nodurust meşumurand.

Oinhoi sobeī, jahudī, masehī va zartuştī dar Qur'on zikr şudaand. Az on ço ki ba bovari musulmonon in adjon mubtanī bar kitobi osmonī hastand, ba onho ahli kitob gufta meşavad. Bar asosi ahkomi islomī, in aqallijathoi dinī agar dar çomeai islomī zindagī kunand, bojad molijote ba nomi çizja bidihand. Dar mutuni dinī az in aqallijatho bo nomi kuffori zimmī jo ahli zimma niz jod şudaast.

Çuƣrofijo va çam'ijati musulmonon

Naviştori aslī: Çahoni Islom

Naqşai parokandagiji mazohibi islomiji çahon

Musulmonon imrūza dar beştari kişvarhoi çahon huzur dorand. Çam'ijati musulmononi çahon hududi jakunim milliard nafar ast. Aksari musulmonon dar qorrai Osijo va ba viƶai Xovari Mijona zindagī mekunand.

Purçam'ijattarin kişvari musulmon Indonezija ast. Arabiston ba illati vuçudi du şahri Makka va Madina va barguzoriji marosimi solijonai haç dar on, az kişvarhoi muhimmi musulmon mahsub meşavad. Iroq niz az kişvarhoi muhimmi islomī ast, ki maqbarai şaş imomi şia dar on ast va muddatho pojtaxti xilofati islomī budaast. Hamcunin jake az buzurgtarin va bosobiqatarin havzahoi ilmijai şia dar şahri Naçafi Iroq qaror dorad. Eron niz ba vositai nizomi Çumhuriji Islomī va vuçudi marokizi mazhabiji ma'ruf, monandi şahri Maşhad va Harami Imom Rizo (a) va havzahoi ilmijai kuhan va dastjobī ba peşrafthoi ilmī va fannovarī, doroi çojgohi viƶae dar çahoni Islom ast.