Jump to content

Fiqh

Az wikishia
Donişhoi islomī

Fiqh (arabī: الفقه) donişe baroi ba dast ovardani taklifi diniji musulmonon ast. Mavzui ilmi fiqh, af'oli ixtijoriji mukallafon ast. Baroi misol, a'mole cun namoz, rūza, zakot, haç, xaridu furuş, izdivoç va taloq az masoileand, ki dar fiqh az ahkomaşon bahs meşavad.

Faqihon hadaf az tadvini fiqhro peşkaş namudani mas'alaho baroi somon baxşidan ba zindagiji dunjaviji mukallafon va saodati uxraviji onon, az rūj manobe'e monandi Qur'on va sunnat medonand. Ba guftai barxe az onho, ilmi fiqh, pas az ma'rifat ba Xudovand, az behtarin ulum ast. Ba hamin dalel gufta şuda tahsili ilmi fiqh, bo tavvaçuh ba ojati nafr, voçibi kifoī ast.

Dar borai qalamravi ilmi fiqh du nazar iroa şudaast; dar jak nazar, fiqhro nozir ba tamomi çanbahoi içtimoī, sijosī, nizomī va farhangiji mukallafon donistaand va bar asosi nazare digar, donişi fiqh faqat ūhdadori bajoni hukmi baxşe az masoili zindagist. Gufta meşavad dar zamoni hajoti Pajƣambar (s) ki asri ta'sisi fiqh jo asri taşre' nomguzorī şuda, musulmonon ahkomi şar'iji xudro az Qur'onu sunnati Pajƣambar, darjoft mekardand. Pas az rehlati Pajƣambari Islom va bo şaklgiriji du firqai şia va sunnī, du garoişi umda dar fiqhi islomī padid omad.

Şiajon Imom Alī (a) va imomoni ma'sum (a) az nasli vajro dar imtidodi vuçudi Pajƣambar (s) va mufassironi Qur'onu sunnati Pajƣambar medonistandu ahkomi şar'iji xudro az ononi megiriftand; dar hole, ki ahli sunnat suroƣi sahoba raftand va sahoba bo ruçu' ba Qur'onu sunnati Pajƣambar va az tariqi içtihod, fatvo sodir mekardand.

Mazhabi fiqhiji şia pas az asri taşre' va asri huzuri imomoni ma'sum (a), dar maktabhoi fiqhiji Qum, Raj, Baƣdod, Hilla, Çabaliomil, Isfahon, Karbalo va Naçaf to asri hozir, davrahoi muxtalifero az nazari rukudu peşraft dar içtihodi fiqhī, siparī kardaast. Mazhabi fiqhiji ahli sunnat niz pas az sahoba va tobe'in (az avvalhoi qarni duvum to avvalhoi qarni corum) az mijoni mazhabhoi fiqhiji bisjor, ba cor mazhabi fiqhiji maşhuri hanafī, molikī, şofeī va hanbalī, daromad. Ƣajr az mazohibi fiqhiji şia va ahli sunnat, du mazhabi fiqhiji abozija va zajdija niz doroi fiqhi mudavvan hastandu imrūza pajravone dorand.

Ahamijat

Ilmi fiqh az çumlai ulume ast, ki mavridi tavvaçuhi hamai mazohibi islomist.[1] Haçviji Sa'olibī (faqihu usuliji molikimazhab), ilmi fiqhro az iftixoroti buzurgi çahoni Islom donista va bar in nazar ast, ki hajoti çome'ai islomī ba fiqh vobasta ast va biduni on davom nadorad.[2] Allomai Hillī dar muqaddimai kitobi Tahrir-ul-ahkom dar bajoni ahamijatu manzalati ilm fiqh guftaast bo fazilattarin ilm pas az şinoxti Xudovand, ilmi fiqh ast; zero somondihandai umuri maoşu ma'odi mardum ast.[3] Vaj hamcunin tahsili ilmi fiqhro bo tavvaçuh ba ojati nafr, voçibi kifoī donistaast.[4]

Sohibi Ma'olim niz ilmi fiqhro pas az ma'rifati Xudovand, şariftarin va bartarini ulum donistaast; zero şinoxti ahkomi Ilohī ki şariftarin ma'lumot ast, bo in ilm hosil meşavad, hamcunin ilmi fiqh zindagiji amaliji insonro ham az çihati fardī va ham az çihati içtimoī somon mebaxşad va mojai kamolu taraqqī inson ast.[5]

Imom Xumajnī dar bajoni ahamijatu çojgohi ilm fiqh guftaast, ki in ilm teoriji voqeī va komili idorai inson az gahvora to gūr ast.[6]

Ta'rif

Faqihoni musulmon,[7] fiqhro ilm ba ahkomi şar'iji far'ī az rūj adillai tafsiliji on ta'rif kardaand.[8] Maqsud az adillai tafsilī, Qur'on, sunnat, içmo', aql va usuli amalija monandi istishob, taxjir, baroat va ehtijot ast.[9]

Dar ta'rife digar, fiqh donişe muarrifī şuda ki ba du nav'i mavzu' mepardozad:

Mavzui fiqh va ƣojati on

Ilmi fiqh az ahkomi pançgonai vuçub, hurmat, istihbob, karohat, iboha va hamcunin az sihhatu butlon bahs mekunad.[11] Ba hamin çihat, mavzui ilmi fiqhro af'olu raftori ixtijoriji mukallafon medonand.[12]

Ba gufta faqihon, hadafi ilmi fiqh iroai masoile dar çihati tanzimi zindagiji dunjavī (dar çihati fardī va içtimoī) va rasidan ba saodati uxravī ast.[13]

Manobei fiqh

Muhimtarin manba' baroi istinboti ahkomi şar'ī, nazdi hamai fuqahoi musulmon, Qur'on ast.[14] Dar borai digar manobei fiqhī, dar mijoni mazohibi muxtalif, ixtilofi nazar vuçud dorad:

Şia

Fuqahoi şia baroi istinboti hukmi şar'ī, ilova bar Qur'on, ba sunnat, içmo' va aql niz ruçu' mekunand.[15] Albatta axboriho gurūhe az faqihoni şia ba şumor meravand, ki faqat Qur'onu sunnatro manobei istinboti hukmi şar'ī medonand.[16] Barxe az onon hamcun Muhammadamini Astarobodī dar cang zadan ba zohiri Qur'on niz tardid dorand va bar in bovarand, ki muxotaboni Qur'on tanho Ahli Bajt (a) hastand va muçtahid nametavonad baroi dast joftan ba hukmi şar'ī ba zohiri Qur'on istinod kunad.[17] Dar muqobil, barxe niz monandi Muhammad Sodiqiji Tehronī (faqih va mufassiri şia: 1305 - 1390h.ş.) Qur'onro tanho manbai istinboti hukmi şar'ī ba şumor meovarad va sunnatro bar mehvari Qur'on, mu'tabar medonad.[18]

Ahli sunnat va farqaşon bo şia

Faqihoni mazohibi corgonai ahli sunnat ilova bar Qur'on, az sunnat, içmo' va qijos baroi istinboti hukmi şar'ī istifoda mekunand.[19] Sunnat az nazari fuqahoiji ahli sunnat, faqat dar qavl, fe'l va taqriri Pajƣambar (s) ast;[20] dar hole ki fuqahoiji şia, qavl, fe'l va taqriri imomoni ma'sum (a)-ro monandi sunnati Pajƣambar (s) huççat va mu'tabar meşumorand va onhoro manbai mu'tabare baroi rasidan ba ahkomi şar'ī medonand.[21] Faqihoni ahli sunnat mu'taqidand içmo' ba xudiji xud huççat va manbai mustaqille baroi istixroçi hukmi şar'ist;[22] ammo nazdi fuqahoiji şia, tanho dar surate mu'tabar ast, ki koşif az qavli imomi ma'sum boşad.[23]

Ahli sunnat hamcunin ba manobei far'iji digare naziri istehson, masolehi mursala va saddi zaroe' baroi istinboti hukmi şar'ī tamassuk mekunand.[24] Albatta Muhammad ibni Idrisi Şofeī (muassisi maktabi Şofeī dar fiqhi ahli sunnat), az in se, tanho saddi zaroe'ro mepazirad.[25] Az nazari fuqahoi şia, heç jak az inho baroi istinboti hukmi şar'ī e'tibor nadorand.[26]

Ba guftai Muhammadi Abuzuhra (vaf.1395h.q.) faqih va muarrixi ahli sunnat, faqihoni zajdija ki az mazohibi şia ast, ba taba'ijat az mazhabi fiqhiji hanafija, dar istinboti barxe ahkom az qijos, istehson va masolehi mursala niz istifoda mekunand.[27]

Qalamravi donişi fiqh

Ba gufta Mahdiji Mehrizī (tav.1341h.ş.) fiqhpaƶūhi ahli Eron, ixtilofe dar in nest, ki fiqh ham a'moli fardī va ham a'moli içtimoiji mukallafonro dar bar megirad; ammo dar in ki ojo ba hamai umuri içtimoiji inson nazar doradu hukmi onro bajon mekunad jo faqat ba barxe az onho mepardozad, ixtilofi nazar vuçud dorad.[28]

Bino ba didgohi Imom Xumajnī, ahkomi fiqhiji nozir bar tamomi çanbahoi zindagiji içtimoiji mukallafin ast. Vaj hukumatro nişondihanda çanbai amaliji fiqh dar barxūrd bo tamomiji mu'zaloti içtimoī, sijosī, nizomī va farhangī medonad.[29] Hamcunin dar kitobi Mavsuat-il-fiqhijjat-il-kuvajtijja (mavsuae dar fiqhi ahli sunnat dar 45 çild) iddao şudaast ki ilmi fiqh baroi hamai muşkilotu masoili başarī rohi hal dorad; zero heç fe'le az inson sodir nameşavad, magar on ki doroi hukmi şar'ist va ilmi fiqh ūhdadori bajoni on ast.[30]

Dar muxolifat bo in didgoh, barxe az navandeşoni diniji muosir monandi Abdukarimi Surūş va Muhammad Muçtahidi Şabistarī, munkiri posuxgūiji donişi fiqh ba hamai nijozhoi fardī va içtimoiji zindagiji inson şudaand.[31] Ba e'tiqodi Surūş, tanho baxşe az masoili çome'a, az sinxi masoil fiqhiand. Masoili digare monandi bisjore az masoili marbut ba sijosatu iqtisod vuçud dorad ki fiqh baroi hallaşon barnomae nadorad va halli onho dar çomea, nijozmand ba ulumest, ki mahsuli aqlonijat va taçribai başarand.[32]

Muçtahidi Şabistarī ham guftaast mutuni dinī dar bobi sijosat, ja'ne umuri marbut ba hudud, dijot, qisos, qizovat va monandi onro bojad bo rūjkardi ta'rixī tafsir kard; zero beştaraşon nozir ba pursişhoest, ki dar asri sudur buda va dalolati onho ba ahkomi asri hozir, pazirufta nest.[33]

Mahdudai fiqh dar xususi mavzuot

Mavzuote ki hukmi şar'ī ba onho ta'alluq megirad ba du qismi kullī taqsim meşavand:

  • Mavzuoti «sirfa»: Mavzuote ki taşxisi onho nijozmandi istidlol nest va ba qadre vozehand ki har kas onro mefahmad.[34] Monandi mafhumi ob ki baroi hama ravşan astu içtihod kumake ba fahmi on namekunad.[35] Bino ba nazari hamai fuqahoi musulmon, şarhi in mavzuot xoriç az ūhdai faqih ast.[36]
  • Mavzuoti mustanbata: Mavzuote ki baroi hamagon ravşan nestu taşxisi mafhumu şinosoiji hududaşon nijozmandi burhon va istidlol ast.[37] In mavzuot xud, ba se dasta taqsim meşavand:
  1. Mavzuoti şar'ī: Mavzuote ki şore' onhoro eçod kardaast; monandi namoz, vuzū, ƣusl va tajammum.[38] Bino ba nazari hamai faqihon, tabjini in dasta az mavzuot va hukmi şar'iji onho ba ūhdai faqih ast.[39]
  2. Mavzuoti urfī: Mavzuote ki taşxisi mafhumu şinosoi hududaşon ba ūhdai urf ast.[40]
  3. Mavzuoti luƣavī: Mavzuote ki şinosoiji hududi onho baroi hama mujassar nest va nijozmandi ruçu' ba qavoidi luƣavī va zavobiti muajjan nazdi ahli zaboni xos ast.[41]

Dar borai vazifai faqih dar xususi şinosoiji mavzuoti mustanbatai urfī va luƣavī, ixtilofi nazar vuçud dorad.[42] Faqihone hamcun Mirzoi Qumī,[43] Muhammadkozim Tabotaboiji Jazdī[44] va Sohbi Çavohir[45] bajoni in mavzuotro xoriç az hitai vazoifi faqih donistaand. Dar muqobil, faqihone monandi Sajid Muhsini Hakim va Sajid Abulqosimi Xuī, bar naqşi faqih dar bajoni in guna mavzuot ta'kid kardaand.[46]

Koşifulƣito mavzuoti urfī va luƣaviji pecidaro az mavzuoti basit, çudo karda guftaast qismi naxust çuz bo ruçu' ba dalelhoi şar'ī, qobili taşxis nest. Binobar in hamcun mavzuoti şar'ī, ba ūhda faqih ast.[47]

Makotibi fiqhī

Du mazhabi umdai fiqhī dar çahoni Islom, ja'ne mazhabi fiqhiji şia va mazhabi fiqhiji ahli sunnat, har kadom maktabhoi muxtalife dorand, ki az nazari mabonī bo ham mutafovitand:[48]

Makotibi fiqhiji şia

Makotibi fiqhiji şia, pas az asri huzuri momoni ma'sum (pas az ƣajbati kubro) iboratand az:[49]

nomi maktab sanai ta'sis faqihoni ma'ruf muhimtarin asarhoi fiqhī viƶagiho
1 Qum va Raj mijonahoi nimai avvali qarni corum to nimai avvali qarni pançumi qamarī Alī ibni Ibrohimi Qumī, Muhammad ibni Ja'qubi Kulajnī, Alī ibni Bobavajhi Qumī, Şajxi Saduq al-Kofī, aş-Şaroe', Man lo jahzuruh-ul-faqih, al-Muqni' tadvin va tabvibi manobei rivoī, rivoçi fiqhi rivoī
2 Baƣdod qarni corumi qamarī Ibni Aqili Ummonī , Ibni Çunajdi Iskofī , Şajxi Mufid , Sajidi Murtazo , Şajxi Tūsī al-Ahmadiju fi-l-fiqh-il-muhammadī, al-Mutamassiku bihabli Oli ar-Rasul, al-Muqni'a, al-Mabsut oƣozi tadvini ilmi usul, istifoda az daleli aqlī dar istinboti ahkom
3 Hilla az oxirhoi qarni şaşumi qamarī Ibni Idrisi Hillī, Muhaqqiqi Hillī, Ahmad ibni Tovusi Hillī, Jahjo ibni Saidi Hillī, Allomai Hillī as-Saroir, al-Mu'tabar, Şaroe'-ul-islom, al-Çome'-uş-şaroe', Tahrir-ul-ahkom, Muxtalaf-iş-şia ta'lifi mutuni fiqhi istidlolī, peşrafti donişi usuli fiqh, dastabandiji çadidi abvobi fiqhī
4 Çabaliomil qarni haştumi qamarī Şahidi Avval, Şahidi Sonī, Hasan ibni Zajniddini Omilī, Sajid Muhammad Mūsaviji Omilī al-Lum'at-ud-dimişqija, Masolik-ul-afhom, Madorik-ul-ahkom, Muntaqa-l-çumon tadvini qavoidi fiqhī, tanqehi ahodisi kutubi arbaa, tarhi duborai bahshoi riçolī, tanqehu tanzimi bahshoi usulī, tamarkuz bar sanadi ahodis
5 Isfahon qarni dahumi qamarī Muhaqqiqi Karakī, Şajxi Bahoī, Muhammadtaqiji Maçlisī, Muhammadboqiri Maçlisī, Muhaqqiqi Xonsorī, Fozli Hindī, Muhaqqiqi Ardabilī, Fizi Koşonī Çome'-ul-maqosid, Ravzat-ul-muttaqin, Maçma'-ul-foidati va-l-burhon, Mafotih-uş-şaroe', Kaşf-ul-lisom tadvini mavsuahoi ravoī, tavvaçuh ba fiqhi sijosī
6 Karbalo qarni duvozdahumi qamarī Muhammadboqir Vahidi Behbahonī, Sajid Aliji Tabotaboī, Sajid Çavod Husajniji Omilī, Mullomahdiji Naroqī, Mulloahmadi Naroqī, Mirzoi Qumī, Sajid Muhsini A'raçī Rijoz-ul-masoil, Mustanad-uş-şia, Çome'-uş-şatot, Miftoh-ul-karomat muboriza bo axborigarī, ehjoi faqohati içtihodī, bolandagiji donişi usuli fiqh
7 Naçaf qarni sezdahumi qamarī Muhammadhasani Naçafī, Şajxi Ansorī, Oxundi Xurosonī, Sajid Muhammadkozim Tabotaboiji Jazdī, Oqo Rizoi Hamadonī, Sajid Muhsini Hakim, Sajid Abulqosimi Xuī Çavohir-ul-kalom, Makosib, Urvat-ul-vusqo, Misboh-ul-faqih, Mustamsaku fi şarhi al-Urvat-ul-vusqo, at-Tanqih tahavvul dar faqohati istidlolī, navovarihoi fiqhī va usulī, pajdoişi taqrirot dar fiqh va usuli fiqh
8 Qum qarni cordahumi qamarī Şajx Abdukarim Hoiriji Jazdī, Sajid Husajn Buruçerdī, Sajid Rūhullohi Xumajnī, Muhammadaliji Arokī, Sajid Muhammadrizoi Gulpojgonī, Muhammad Fozili Lankaronī, Husajn'aliji Muntazirī Tahrir-ul-vasila, ad-Durr-ul-manzudi fi ahkom-il-hudud, Dirosotun fi vilojat-il-faqihi va fiqh-id-davlat-il-islomija, Tafsil-uş-şariat tavvaçuh ba mabohisi fiqhi sijosī, vurudi masoili fiqhī dar arsai qonunguzorī, pardoxtan ba masoili navzuhur monandi bank, suƣurta va masoili çadidi fiqhi pizişkī

Makotibi fiqhiji ahli sunnat

Fiqhi ahli sunnati ham makotibi fiqhiji bisjore doşta, ki barxe az bajn raftaand.[50] Onho ki to imrūz mondagor budaand, cor mazhabi fiqhiji hanafī, molikī, şofeī va hanbalī hastand:[51]

nomi maktab asosguzor faqihoni ma'ruf asarhoi fiqhiji ma'ruf viƶagiho
1 Hanafī Abuhanifa(vaf.150h.q.) Abujusuf, Muhammad ibni Hasani Şajbonī, Abdulloh ibni Hasani Nasafī, Muhammad ibni Aliji Haskafī, Şamsulaimmai Saraxsī al-Osor, al-Mabsut, Kanz-ud-daqoiq (fi fiqh-il-Hanafī), ad-Durr-ul-muxtor Tavaççuh ba qijos, istehson va masolehi mursala dar surati nabudani hukm dar Qur'on va sunnati qat'iji Rasuli Xudo va sahoba
2 Molikī Molik ibni Anas (vaf.179h.q.) Abdurrahmon ibni Qosim, Asad ibni Furoti Tunisī, Abubakri Boqilonī, Ibni Ruşd, Şotibī, Abulbarakot Ahmad ibni Muhammadi Dardir Muvatta', al-Asadija, al-Insof, Bidojat-ul-muçtahidi va nihojat-ul-muqtasid, al-Muvofiqot, aş-Şarh-ul-kabir tavaççuh ba amali ahli Madina dar kanori Qur'on, sunnat va içmo' dar istinboti hukm va dar martabai ba'd ba qijosu masolehi mursala
3 Şofeī Muhammad ibni Idrisi Şofeī (vaf.204h.q.) Ismoil ibni Jahjoi Muzanī, Ibni Haçari Hajsamī, Ibrohim ibni Muhammadi Dasuqī, Çaloluddini Sujutī, Alī ibni Muhammadi Movardī, Jahjo ibni Şarafi Navavī al-Umm, Muxtasar-ul-Muzanī, al-Hovi-l-kabir, al-Iqno'u fi-l-fiqh-iş-şofeī, at-Tanbihu fi-l-fiqh-iş-şofeī, Ravzat-ut-tolibin amal bar asosi qijos dar surate ki reşa dar Qur'onu sunnat doşta boşad, huççat nabudani istehson va masolehi mursala
4 Hanbalī Ahmad ibni Hanbal (vaf.241h.q.) Abulxattobi Baƣdodī, Ibni Quddomai Muqaddasī, Ibni Tajmijai Harronī, Mansur ibni Junusi Bahutī al-Hidoja, al-Muƣnī, Kaşşof-ul-qino' Hadisgaroī va amal ba fatvoi sahoba, avlo donistani hadis, hatto hadisi zaif va hadisi mursal, bar qijos[52]

Soxtori donişi fiqh

Maqolai aslī: Bobhoi fiqh

Ilmi fiqh doroi mas'alahoi gunogunest[53] va baroi iroai munazzam va daqiqi masoili in ilm, dar çavome'i fiqhī, mas'alaho zajli unvoni bobhoi fiqhī jo «kitobhoi fiqhī» iroa şudaast.[54]

Bobbandiji Muhaqqiqi Hillī dar kitobi Şaroe'-ul-islom az maşhurtarin dastabandiho dar fiqhi şia buda va bar faqihoni pas az xud ta'sir guzoştaast.[55] Vaj hamai ahkomi fiqhiro dar cor dastai kulliji ibodot, uqud, iqo'ot va ahkom taqsim karda va zajli har dasta bobhoi fiqhiji marbut ba onro girdovarī kardaast.[56]

Abuhomidi Ƣazzolī dar kitobi Ehjou ulum-id-din,[57] Ibni Çizji Kalbī (faqihi molikiji qarni haştum) dar kitobi «al-Qavonin-ul-fiqhija»,[58] Mahmudi Şaltut dar kitobi «al-Islomu aqidatun va şariat»,[59] Mustafo Ahmad az-Zarqo dar kitobi «Madxalu al-fiqhij-il-om»[60] va Vahbai Zuhajlī dar kitobi «al-Fiqh-ul-islomī va adillatih»[61] az çumlai olimonu faqihoni ahli sunnat hastand, ki bobbandihoe baroi masoili fiqhī iroa kardaand.

Ta'rixcai fiqhi islomī

Ahkomi fiqhī bo zuhuri dini Islom pajdo şud.[62] Musulmononi ham'asri Pajƣambari Islom (s), dar amal ba ahkomi Ilohī, ba Qur'on va sunnat(qavl, fe'l va taqrir)-i vaj amal mekardand. Dar in davra, Pajƣambar (s) tanho marça'i darjofti hukmi şar'ī ba şumor meraft;[63] Az in rū barxe muhaqqiqon, asri Pajƣambarro asri ta'sisi fiqh jo asri taşre' nomidaand.[64] Pas az darguzaşti Pajƣambar (s) va bo guzaşti zamon va pajdo şudani masoili çadid, ahli sunnat ba sahoba va tobe'in muroçia mekardand va onho niz bo ruçu' ba Qur'onu sunnati nabavī, ahkomi şar'iro bajon mekardand. Agar ham baroi mavzue dar Qur'onu sunnat hukme namejoftand, içtihod mekardand va fatvo medodand.[65]

Şia ilova bar Qur'onu sunnati Pajƣambar, ba imomonaşon ham ruçu' mekardand va kalomi onhoro ba manzalai kalomi Pajƣambar (s) medonistand.[66] Az in ço du mazhabi umda dar fiqhi islomī, ja'ne mazhabi fiqhi imomija va fiqhi ahli sunnat padid omad.[67]

Mazhabi fiqhiji ahli sunnat pas az sahoba va tobe'in (az avvalhoi qarni duvum to avvalhoi qarni corum) az mijoni mazohibi fiqhī bisjor, ba cor mazhabi fiqhiji maşhuri hanafī, molikī, şofeī va hanbalī taqsim şud.[68] Pas az on, az avvalhoi qarni corum to qarni sezdahumi qamarī, harakati içtihodī dar fiqhi ahli sunnat, ba sababi taqlid az mazohibi corgona, ducori rukud şud va bo vuçudi in ki dar in davra faqihone zuhur kardandu dast ba ta'lifi osori fiqhī zadand, peşrafti candone hosil nakard.[69]

Bo qudrat giriftani davlati usmonī dar qarni sezdahumi qamarī (az soli 1387h.q.)[70] va ba sababi vus'ati doirai qonunguzorī dar çihati tanzimi umuri çome'a va davlat, bo ta'sisi maçallai «al-Ahkom-ul-adlijja», fiqhi hanafī mavridi tavaççuh qaror giriftu ruşd va tavsea joft.[71] Solijoni tūlonī maçome'i fiqhī va maçolisi fatvo dar mahdudai mazhabi hanafī, ki mazhabi rasmiji davlati usmonī bud, fatvo sodir mekardand to on ki çam'e az muslehonu andeşmandon in inhisorro şikastand va baroi qonunguzoriji islomī, az hamai mazhabho istifoda kardand.[72]

Bino ba nazari barxe muhaqqiqon, mazhabi fiqhiji şia pas az asri taşre', ja'ne asri huzuri imomoni şia, to asri hozir, haft davrai ta'rixiro siparī kardaast.[73] In haft davra iboratand az: asri şaklgirī jo hamon «tabvib»-i fiqh (az mijonahoi qarni corum to mijonahoi qarni pançumi qumī), asri tahavvul dar arsai faqohatu içtihod (qarni pançum), asri rukudu taqlid (az nimai duvumi qarni pançum to pojoni qarni şaşum), asri ehjoi fiqhī (az oxirhoi qarni şaşum to avvalhoi qarni jozdahum), pajdoişi harakati axborigarī (qarni jozdahum to pojoni qarni duvozdahum), asri ehjoi içtihod (qarni sezdahum), asri navovarihoi fiqhī (az qarni sezdahum) va asri vurudi fiqh ba arsahoi gunoguni içtimoī (qarni cordahum to ba imrūz).[74]

Ilova bar du mazhabi fiqhiji şia va ahli sunnat, abozija va zajdija niz mazohibi fiqhiji mudavvan dorand va to asri hozir boqī mondaand.[75] Mustafo Ahmad Zarqo, faqihu olimi ahli sunnat, mazohibi fiqhiji abozija va zajdijaro dar maboonī, nazdik ba fiqhi ahli sunnat donistaast.[76]

Ezoh

  1. Fazlī, Mabodiu ilm-il-fiqh, 1416h.q., ç.1, sah.19
  2. Haçvī, al-Fikr-us-somī fi ta'rix-il-fiqh-il-islomī, 1416h.q., ç.1, sah.68 - 71
  3. Allomai Hillī, Tahrir-ul-ahkom, 1420h.q., ç.1, sah.40
  4. Allomai Hillī, Muntaha-l-matlab, 1412h.q., ç.1, sah.8
  5. Omilī, Ma'olim-ud-dini va malozz-il-muçtahidin, 1374h.q., sah.28 - 29
  6. Xumajnī, Sahifai Imom, 1389h.ş., ç.21, sah.289
  7. Fazlī, Mabodiu ilm-il-fiqh, 1416h.q., ç.1, sah.11
  8. Allomai Hillī, Muntaha-l-matlab, 1412h.q., ç.1, sah.7; Şahidi Avval, Zikra-ş-şia, 1419h.q., ç.1, sah.40; Şahidi Sonī, Tamhid-ul-qavoid, 1416h.q., sah.32; Omilī, Ma'olim-ud-dini va malozz-il-muçtahidin, 1374h.q., sah.33; Haçvī, al-Fikr-us-somī fi ta'rix-il-fiqh-il-islomī, 1416h.q., ç.1, sah.61; az-Zuhajlī, al-Fiqh-ul-islomī va adillatih, 2017m, ç.1, sah.30; Şiblī, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, 1382h.q., sah.22; Zarqo, al-Madxal-ul-fiqhij-il-om, 1425h.q., ç.1, sah.65
  9. Lutfī, Mabodiji fiqh, 1380h.ş., sah.20
  10. Şiblī, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, 1382h.q., sah.17
  11. Omilī, Ma'olim-ud-dini va malozz-il-muçtahidin, 1374h.q., sah.38
  12. Omilī, Ma'olim-ud-dini va malozz-il-muçtahidin, 1374h.q., sah.38; Haçvī, al-Fikr-us-somī fi ta'rix-il-fiqh-il-islomī, 1416h.q., ç.1, sah.61; az-Zuhajlī, al-Fiqh-ul-islomī va adillatih, 2017m, ç.1, sah.30; A'rofī, Mūsavī, «Gustarişi mavzui fiqh nisbat ba raftorhoi çavonihī», sah.104 - 105
  13. Az-Zuhajlī, al-Fiqh-ul-islomī va adillatih, 2017m, ç.1, sah.33; Şiblī, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, 1382h.q., sah.23; Çam'e az navisandagon, al-Mavsuat-ul-fiqhijjat-ul-kuvajtijja, 1427h.q., ç.1, sah.22; Allomai Hillī, Muntaha-l-matlab, 1412h.q., ç.1, sah.5; Şahidi Avval, Zikra-ş-şia, 1419h.q., ç.1, sah.40; Zijoifar, «Ahdofi ilmi fiqh: dunjavī va uxravī budani ilmi fiqh», sah.18 - 19
  14. Zarqo, al-Madxal-ul-fiqhij-il-om, 1425h.q., ç.1, sah.73; Muzaffar, Usul-ul-fiqh, 1405h.q., ç.2, sah.47
  15. Mutahharī, Kullijoti ulumi islomī: usuli fiqh va fiqh, 1394h.ş., sah.16 - 17
  16. Buhronī, ad-Durar-un-naçafijja, 1423h.q., ç.3, sah.290; Alipur, al-Madxalu ilo ta'rixi ilm-il-usul, 1430h.q., sah.189
  17. Buhronī, ad-Durar-un-naçafijja, 1423h.q., ç.3, sah.290
  18. Sodiqiji Tehronī, Ilmi usul dar tarozui naqd, Qum, sah.5
  19. Çizonī, Ma'olmu usul-il-fiqhi inda ahl-is-sunnati va-l-çamoat, 1429h.q., sah.68; Horisī, al-Uqud-ul-fizzijti fi usul-il-abozijja, 1438h.q., sah.6
  20. Zarqo, al-Madxal-ul-fiqhij-il-om, 1425h.q., ç.1, sah.75
  21. Muzaffar, Usul-ul-fiqh, 1405h.q., ç.2, sah.57; Sadr, al-Ma'olim-il-çadidati li-l-usul, 1437h.q., sah.73
  22. Faxri Rozī, al-Mahsul, 1418h.q., ç.4, sah.35
  23. Muhaqqiqi Hillī, Maoriç-ul-usul, 1423h.q., sah.180 - 181
  24. Baroi namuna nig.: Zarqo, al-Madxal-ul-fiqhij-il-om, 1425h.q., ç.1, sah.87 - 107
  25. Şiblī, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, 1382h.q., sah.154
  26. Muzaffar, Usul-ul-fiqh, 1405h.q., ç.2, sah.178 - 180
  27. Abuzuhra, al-Imom Zajd, 1425h.q., sah.507
  28. Mehrizī, «Daromade bar qalamravi fiqh», sah.212
  29. Xumajnī, Sahifai Imom, 1389h.ş., ç.21, sah.289
  30. Çam'e az navisandagon, al-Mavsuat-ul-fiqhijjat-ul-kuvajtijja, 1427h.q.
  31. Mehrizī, «Daromade bar qalamravi fiqh», sah.213 - 214
  32. Surūş, «Xadamot va hasanoti din», sah.13
  33. Muçtahidi Şabistarī, «Bistari ma'navī va uqaloiji ilmi fiqh», sah.9
  34. Buhronī, al-Mu'çam-ul-usulī, 1426h.q., ç.2, sah.539
  35. Alaviji Gunobodī, «Paƶūhişe dar borai naqşi içtihod dar taşxisi mavzuoti ahkom», sah.104
  36. Jazdī, al-Urvat-ul-vusqo, 1409h.q., ç.1, sah.25; Hakim, Mustamsaku al-Urvat-ul-vusqo, Doru ehjo-it-turos-il-arabī, ç.1, sah.105; Ƣaraviji Tabrezī, at-Tanqihu fi şarh-il-Urvat-il-vusqo, 1407h.q., ç.1, sah.349; Buhutiji Hanbalī, Kaşşof-il-qino'i an matn-il-iqno', Dor-ul-kutub-il-'ilmijja, ç.1, sah.307; Desuqī, Hoşijat-ud-Desuqī ala-ş-şarh-il-kabir, Dor-ul-fikr, ç.1, sah.526; Ramlī, Nihojat-ul-muhtoçi ilo şarh-il-minhoç, 1404h.q., ç.1, sah.438
  37. Buhronī, al-Mu'çam-ul-usulī, 1426h.q., ç.2, sah.539
  38. Buhronī, al-Mu'çam-ul-usulī, 1426h.q., ç.2, sah.539
  39. Baroi namuna nig.: Jazdī, al-Urvat-ul-vusqo, 1409h.q., ç.1, sah.25; Hakim, Mustamsaku al-Urvat-ul-vusqo, Doru ehjo-it-turos-il-arabī, ç.1, sah.105; Ƣaraviji Tabrezī, at-Tanqihu fi şarh-il-Urvat-il-vusqo, 1407h.q., ç.1, sah.349
  40. Buhronī, al-Mu'çam-ul-usulī, 1426h.q., ç.2, sah.539
  41. Buhronī, al-Mu'çam-ul-usulī, 1426h.q., ç.2, sah.540
  42. Mehrizī, «Daromade bar qalamravi fiqh», sah.212
  43. Mirzoi Qumī, al-Qavonin, 1430h.q., ç.1, sah.57 - 58
  44. Jazdī, al-Urvat-ul-vusqo, 1409h.q., ç.1, sah.25
  45. Naçafī, Çavohir-ul-kalom, Doru ehjo-it-turos-il-arabī, ç.27, sah.284
  46. Koşifulƣito, Kaşf-ul-ƣito, 1420h.q., ç.2, sah.212; Hakim, Mustamsaku al-Urvat-ul-vusqo, Doru ehjo-it-turos-il-arabī, ç.1, sah.105; Ƣaraviji Tabrezī, at-Tanqihu fi şarh-il-Urvat-il-vusqo, 1407h.q., ç.1, sah.349
  47. Koşifulƣito, Kaşf-ul-ƣito, 1420h.q., ç.2, sah.212
  48. Baroi namuna nig.: Rabboniji Birçandī, Makotibi fiqhī, 1395h.ş., sah.81 - 213; Şiblī, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, 1382h.q., sah.128 - 165
  49. Nig.: Gurçī, Ta'rixi fiqh va fuqaho, 1398h.ş., sah.117 - 293; Makorimi Şerozī, Doiratulmaorifi fiqhi muqoran, 1427h.q., ç.1, sah.108 - 132
  50. Şiblī, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, 1382h.q., sah.129; Makorimi Şerozī, Doiratulmaorifi fiqhi muqoran, 1427h.q., ç.1, sah.137
  51. Şiblī, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, 1382h.q., sah.129
  52. Baroi namuna nig.: Şiblī, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, 1382h.q., sah.128 - 165
  53. Islomī, Daromade bar fiqhi islomī, 1385h.ş., sah.111
  54. Islomī, Daromade bar fiqhi islomī, 1385h.ş., sah.112 - 113; Ja'qubnaƶod, «Ulguvorae navin dar soxtorşinosiji fiqh», sah.9
  55. Mutahharī, Kullijoti ulumi islomī (usuli fiqh, fiqh), 1394h.ş., sah.106; Makorimi Şerozī, Doiratulmaorifi fiqhi muqoran, 1427h.q., ç.1, sah.150
  56. Muhaqqiqi Hillī, Şaroe'-ul-Islom, 1409h.q., ç.1, sah.5 - 7; Mutahharī, Kullijoti ulumi islomī (usuli fiqh, fiqh), 1394h.ş., sah.106
  57. Ƣazzolī, Ehjou ulum-id-din, Dor-ul-ma'rifat, ç.1, sah.2 - 4
  58. Ibni Çavzī, al-Qavonin-ul-fiqhija, 1434h.q., sah.22 - 23
  59. Şaltut, al-Islomu aqidatun va şariat, 1407h.q., sah.73 - 74
  60. Zarqo, Madxal-ul-fiqhij-il-om, 1425h.q., ç.1, sah.50 - 58
  61. Az-Zuhajlī, al-Fiqh-ul-islomī va adillatih, 2017m, ç.1, sah.231
  62. Zalmī, Xostgohhoi ixtilof dar fiqhi mazohib, 1387h.ş., sah.33
  63. Şiblī, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, 1382h.q., sah.47 - 48
  64. Şiblī, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, 1382h.q., sah.39
  65. Çam'e az navisandagon, al-Mavsuat-ul-fiqhijjat-ul-kuvajtijja, 1427h.q., ç.1, sah.27 - 28; az-Zuhajlī, al-Fiqh-ul-islomī va adillatih, 2017m, ç.1, sah.32; Zalmī, Xostgohhoi ixtilof dar fiqhi mazohib, 1387h.ş., sah.34
  66. Hoşimiji Gulpojgonī, Mabohis-ul-alfoz: taqriroti darsi usuli Ojatulloh Sistonī, 1441h.q., ç.1, sah.47
  67. Subhonī, Ta'rix-ul-fiqh-il-islomiji va advorih, 1419h.q., sah.21
  68. Baroi namuna nig.: az-Zuhajlī, al-Fiqh-ul-islomī va adillatih, ç.1, sah.43 - 52
  69. Subhonī, Ta'rix-ul-fiqh-il-islomiji va advorih, 1419h.q., sah.75; Makorimi Şerozī, Doiratulmaorifi fiqhi muqoran, 1427h.q., ç.1, sah.143
  70. Zarqo, al-Madxal-ul-fiqhij-il-om, 1425h.q., ç.1, sah.199
  71. Zarqo, al-Madxal-ul-fiqhij-il-om, 1425h.q., ç.1, sah.226 - 227; Makorimi Şerozī, Doiratulmaorifi fiqhi muqoran, 1427h.q., ç.1, sah.148
  72. Makorimi Şerozī, Doiratulmaorifi fiqhi muqoran, 1427h.q., ç.1, sah.149
  73. Makorimi Şerozī, Doiratulmaorifi fiqhi muqoran, 1427h.q., ç.1, sah.105
  74. Baroi namuna nig.: Makorimi Şerozī, Doiratulmaorifi fiqhi muqoran, 1427h.q., ç.1, sah.105 - 132
  75. Çam'e az navisandagon, Mavsuat-ul-fiqh-il-islomī, 1410h.q., ç.1, sah.34 - 35
  76. Zarqo, al-Madxal-ul-fiqhij-il-om, 1425h.q., ç.1, sah.191

Sarcaşma

  • Az-Zuhajlī, vhbah, al-Fiqh-ul-islomī va adillatih, Dimişq, Dor-ul-fikr-il-muosir, 2017m.
  • Alaviji Gunobodī, Sajid Ça'far va Muhammadtaqiji Fax'alī, «Paƶūhişe dar borai naqşi içtihod dar taşxisi mavzuoti ahkom», Mutoli'oti islomī: fiqhu usul, №1/28, bahoru tobistoni 1388h.ş.
  • Alipur, Mahdī, al-Madxalu ilo ta'rixi ilm-il-usul, Qum, intişoroti Çome'at-ul-Mustafo, 1430h.q.
  • Allomai Hillī, Hasan ibni Jusuf, Muntaha-l-matlab, Maşhad, 1412h.q.
  • Allomai Hillī, Hasan ibni Jusuf, Tahrir-ul-ahkomi alşr'iahi aliji mazhabi alomomiah, Qum, Muassisai Imom Sodiq (a), 1420h.q.
  • A'rofī, Alirizo va Sajid Naqiji Mūsavī, «Gustarişi mavzui fiqh nisbat ba raftorhoi çavonihī», maçallai Fiqh, №70, dajmohi 1390h.ş.
  • Buhronī, Muhammadsanqur, al-Mu'çam-ul-usulī, Qum, manşuroti Naqş, copi duvum, 1426h.q.
  • Buhronī, Jusuf, ad-Durar-un-naçafijja, Bejrut, Dor-ul-Mustafo, 1423h.q.
  • Buhutiji Hanbalī, Ibni Idris, Kaşşof-il-qino'i an matn-il-iqno', Bejrut, Dor-ul-kutub-il-'ilmijja, be to.
  • Ƣazzolī, Abuhomid, Ehjou ulum-id-din, Dor-ul-kitob-il-'arabī, beço, be to.
  • Ƣaraviji Tabrezī, Alī, at-Tanqihu fi şarh-il-Urvat-il-vusqo, Qum, intişoroti Lutfī, 1407h.q.
  • Gurçī, Abulqosim, Ta'rixi fiqh va fuqaho, Tehron, intişoroti SAMT, copi hafdahum, 1398h.ş.
  • Desuqiji Molikī, Ahmad ibni Arafa, Hoşijat-ud-Desuqī ala-ş-şarh-il-kabir, Bejrut, Dor-ul-fikr, be to.
  • Zalmī, Mustafo Ibrohim, Xostgohhoi ixtilof dar fiqhi mazohib, tarçumai Husajni Sobirī, Maşhad, Bunjodi paƶūhişhoi islomī, 1387h.ş.
  • Zarqo, Mustafoi Ahmad, Madxal-ul-fiqhij-il-om, Dimişq, Dor-ul-qalam, 1425h.q.
  • Zijoifar, Said, «Ahdofi ilmi fiqh: dunjavī va uxravī budani ilmi fiqh», maçallai Fiqh, № 3, pojizi 1387h.ş.
  • Ibni Çavzī, Muhammad ibni Ahmad, al-Qavonin-ul-fiqhija, Bejrut, Doru Ibni Hazm, copi avval, 1434h.q.
  • Islomī, rizo, Daromade bar fiqhi islomī, Qum, intişoroti markazi mudirijati havzai ilmijai Qum, copi avval, 1385h.ş.
  • Koşifulƣito, Ça'far, Kaşf-ul-ƣitoi ani mubhamoti şariat-il-ƣarro, Qum, Daftari tabliƣoti islomī, 1420h.q.
  • Lutfī, Asadulloh, Mabodiji fiqh, Qum, muassisai intişoroti Hiçrat, 1380h.ş.
  • Makorimi Şerozī, Nosir, Anvor-ul-faqoha (al-Baj'), Qum, 1425h.q.
  • Makorimi Şerozī, Nosir, Doiratulmaorifi fiqhi muqoran, Qum, copi avval, 1427h.q.
  • Mehrizī, Mehdī, «Daromade bar qalamravi fiqh», Naqdu nazar, №2, soli 1375h.ş.
  • Mirzoi Qumī, Sajidi Abulqosim, al-Qavonin-ul-muhkamati fi-l-usul, Qum, copi avval, 1430h.q.
  • Muzaffar, Muhammadrizo, Usul-ul-fiqh, Qum, Daftari tabliƣoti islomī, 1405h.q.
  • Mutahharī, Murtazo, Kullijoti ulumi islomī (usuli fiqh, fiqh), Qum, intişoroti Sadro, 1394h.ş.
  • Muhaqqiqi Hillī, Ça'far ibni Hasan, Maoriç-ul-usul, Qum, intişoroti Sarvar, 1423h.q.
  • Muhaqqiqi Hillī, Ça'far ibni Hasan, Şaroe'-ul-Islom, Qum, intişoroti Istiqlol, copi duvum, 1409h.q.
  • Muçtahidi Şabistarī, Muhammad, «Bistari ma'navī va uqaloiji ilmi fiqh», maçallai Kijon, №46, 1378h.ş.
  • Naçafī, Muhammadhasan, Çavohir-ul-kalom, Bejrut, Doru ehjo-it-turos-il-arabī, be to.
  • Omilī, Şajx Hasan ibni Ziniddin, Ma'olim-ud-dini va malozz-il-muçtahidin, Qum, copi avval, 1374h.q.
  • Rabboniji Birçandī, Muhammadhasan, Makotibi fiqhī, Maşhad, Donişgohi ulumi islomiji razavī, 1395h.ş.
  • Ramlī, Şamsiddin, Nihojat-ul-muhtoçi ilo şarh-il-minhoç, Bejrut, Dor-ul-fikr, 1404h.q.
  • Sadr, Sajid Muhammadboqir, al-Ma'olim-il-çadidati li-l-usul, Qum, copi corum, 1437h.q.
  • Subhonī, Ça'far, Ta'rix-ul-fiqh-il-islomiji va advorih, Bejrut, copi avval, 1419h.q.
  • Surūş, Abdukarim, «Xadamot va hasanoti din», maçallai Kajon, № 27, soli 1374h.ş.
  • Fazlī, Abdullohodī, Mabodiu ilm-il-fiqh, Bejrut, 1416h.q.
  • Xumajnī, Sajid Rūhulloh, Sahifai Imom, Tehron, muassisai tanzimu naşri osori Imom Xumajnī, copi pançum, 1389h.ş.
  • Hakim, Sajid Muhsin, Mustamsaku al-Urvat-ul-vusqo, Bejrut, Doru ehjo-it-turos-il-arabī, be to.
  • Haçviji Sa'olibī, Muhammad ibni al-Hasan, al-Fikr-us-somī fi ta'rix-il-fiqh-il-islomī, Bejrut, Dor-ul-kutub-il-'ilmijja, 1416h.q.
  • Horisī, Solim ibni Muhammad, a-Uqud-ul-fizzijti fi usul-il-abozijja, Ummon, 1438h.q.
  • Hoşimiji Gulpojgonī, Sajid Hoşim, Mabohis-ul-alfoz: taqriroti darsi usuli Ojatulloh Sistonī, Qum, Ismoiljon, copi avval, 1441h.q.
  • Çam'e az navisandagon, al-Mavsuat-ul-fiqhijjat-ul-kuvajtijja, Kuvajt, 1427h.q.
  • Çam'e az navisandagon, Mavsuat-ul-fiqh-il-islomī, Qohira, 1410h.q.
  • Çizonī, Ma'olmu usul-il-fiqhi inda ahl-is-sunnati va-l-çamoat, Madinai Munavvara, Doru Ibni Çavzī, 1429h.q.
  • Şaltut, Mahmud, al-Islomu aqidatun va şariat, Qohira, copi duvozdahum, 1421h.q.
  • Şahidi Avval, Muhammad ibni Makkī, Zikra-ş-şiai fiji ahkom-iş-şariat, Qum, muassisai Ol-il-Bajt (a), copi avval, 1419h.q.
  • Şahidi Sonī, Zajniddin ibni Alī, Tamhid-ul-qavoid, Qum, daftari tabliƣoti islomī, 1416h.q.
  • Şiblī, Muhammad Mustafo, al-Madxalu fi-t-ta'rifi bi-l-fiqh-il-islomī va qavoid-il-milkijjati va-l-uqudi fih, Misr, 1382h.q.
  • Jazdī, Sajid Muhammadkozim, al-Urvat-ul-vusqo, Bejrut, 1409h.q.
  • Ja'qubnaƶod, Muhammadhodī, «Ulguvorae navin dar soxtorşinosiji fiqh», maçallai Fiqh, № 2, tobistoni 1397h.ş.