Террор
Террор (форсӣ: ترور) ба маънии ҳаросафканӣ, вазъияти ваҳшатангезест, ки тавассути рафторҳои хушунатомез ва ногаҳонӣ барои расидан ба ҳадафҳои сиёсӣ ё динӣ ба вуҷуд меояд. Масъалаи террор бинобар ба вуҷуд омадани навъи исломҳаросӣ дар даврони муосир, дар ҷаҳони ислом аҳамият пайдо кардааст. Террор дар адабиёти динӣ бо калимаҳое чун фатк, иғтиёл ва муҳориба шинохта мешавад. Бар асоси мазмуни оятҳо аз Қуръон, пайғамбароне чун Ҳазрати Солеҳ ва Ҳазрати Муҳаммад (с) ва ҳамчунин гурӯҳе аз муъминон дар маърази амалҳои террористӣ қарор доштаанд. Ҳамчунин бархе аз имомони шиа аз ҷумла Имом Алӣ (а) ва Имом Ҳасан (а) Террор шудаанд.
Аз нигоҳи фиқҳӣ, таҷовуз ба дигарон ҳаром дониста шудааст, магар он ки ҷанбаи дифоӣ дошта бошад. Фақеҳони шиа барои таҳрими мутлақи террор ба ривоятҳое аз ҷумла ривояти Абиссабоҳ Канонӣ аз Имом Содиқ (а) ва ҳамчунин асли ақлие, ки вилоят бар ҷону моли дигаронро рад мекунад (ҳаром будани тасарруф дар ҷону моли дигарон) истинод кардаанд. Дар китобҳои фиқҳӣ, мисолҳое барои террор ном бурда шудаанд; аз ҷумла ноамн кардани роҳҳо бо унвони қатъ-ут-тариқ ва ҳамчунин салби оромиши иҷтимоии мардум, ба хатар андохтани ҷону моли мардум ва тахриби маконҳои умумӣ бо унвони муҳориба.
Бар асоси гузоришҳои таърихӣ, қатлҳое дар аввали Ислом, бахусус пас аз фатҳи Макка, рух додааст, ки бархе аз пажӯҳишгарон онро монанди террор донистаанд. Дар муқобил гуфта шудааст, ки анҷоми ин қатлҳо на мисдоқи террор аст ва на ба хотири куфр ё танҳо иртидод будааст. Ин қатлҳо, ё ба хотири содир кардани қатл аз сӯи он афроди маҳдуруддам буда ва ё ба сабаби ширкат дар ҷанг, ҷосусӣ ва озору азияти мусалмонон ва ҳамчунин таҳрики дигарон алайҳи дин ислом будааст. Илова бар ин, бисёре аз касоне, ки ҳукми қатли онҳо содир шуда буд, бо гирифтани амоннома ва ҳамчунин тавба аз аъмоли гузаштаашон, бахшида шуданд.
Аҳамият ва пешина
Масъалаи террор, ҳамзамон бо густариши хушунат дар фазои байналмилалӣ дар даҳаҳои поёнии қарни бистуми милодӣ ва зуҳури гурӯҳҳои террористӣ монанди ал-Қоида ва ДОИШ дар кишварҳои исломӣ, дар адабиёти сиёсии ҷаҳони Ислом аҳамият пайдо кардааст.[1] Гуфта шудааст, ки талошҳои густардае барои ҳаммаъно сохтани террор ва терроризм бо Ислом сурат гирифтааст, то навъе исломҳаросӣ дар ҷаҳон ба вуҷуд ояд.[2]
Бар асоси оятҳое аз Қуръон, Ҳазрати Солеҳ[3] ва Пайғамбари Ислом[4] ва ҳамчунин муъминон[5] дар маърази анҷоми амалҳои террористӣ қарор доштаанд.[6] Гуфта шудааст, ки террор яке аз абзорҳои мухолифони пайғамбарон барои ҷилавгирӣ аз анҷоми рисолати онҳо будааст.[7]
Бар асоси гузоришҳои таърихӣ, Пайғамбари Ислом (с) чандин бор дар маърази террор қарор гирифт; аз ҷумла нақшаи асҳоби Ақаба барои қатли Пайғамбар (с) ҳангоми бозгашт аз ғазваи Табук,[8] нақшаи яҳудиёни Банӣ Назир барои қатли дастаҷамъии Пайғамбар ва ёронаш[9] ва муҳимтар аз ҳама, барномарезии мухолифони Пайғамбар дар Макка барои қатли ӯ дар шабе, ки Лайлат-ул-мабит хонда шуд.[10]
Бархе аз имомони шиа низ террор шудаанд; Имом Алӣ (а) тавассути Ибни Малҷам террор шуд,[11] ва Имом Ҳасан (а) низ тавассути Хавориҷ мавриди ҳамла қарор гирифт ва захмӣ шуд.[12]
Мафҳумшиносӣ
Террор баргирифта аз калимаи фаронсавии тerreur[13] ишора ба куштани мухолифони сиёсӣ ба таври ногаҳонӣ дорад.[14] Гуфта шудааст, ки хусусиятҳои асосии террор, чанг задан ба зӯр ва иқдомоти хушунатомез барои ба вуҷуд овардани тарс, амал ба таври ғайриқонунӣ ва ғайримашруъ, ҳадафгузорӣ бар асоси аҳдофи сиёсӣ ва идеологӣ ва ҳамчунин касб ё ҳифзи қудрат мебошад.[15]
Мафҳуми террор, ҳаммаъно, марбут ё монанд ба бархе аз калимаҳои зикршуда дар матнҳои ривоӣ ва фиқҳӣ аст; аз ҷумла фатк, иғтиёл, ирҳоб ва муҳориба.[16] Бо ин ҳол, калимаи ирҳоб дар забони арабии қарни бистуми милодӣ бештар нозир ба терроризм аст.[17]
Тафовут бо терроризм
Дар бораи таърифи калимаи терроризм ихтилофи назар вуҷуд дорад; бо ин ҳол, тафовутҳое миёни террор ва терроризм баён шудааст.[18] Бар ин асос, гуфта шудааст, ки террор бештар нозир ба рафторҳои фардӣ ва эҳсосӣ ё эҳсосотӣ аст, ки дар муддати кӯтоҳ анҷом мешавад ва дар пайи аҳдофи хосе монанди куштани ногаҳонии душман ва мухолиф аст, аммо терроризм баромада аз ҷараёни гурӯҳӣ ва созмонёфта аст, ки аҳдофи гуногунтар аз террорро дунбол мекунад. Тибқи ин дидгоҳ, терроризм бо таҷовуз ба гурӯҳ ё ҳадафи хурд, ҷомеаи бузургтареро бо тарс рӯбарӯ мекунад.[19] Ҳамчунин гуфта шудааст, ки терроризм дар сатҳи назарӣ ва террор дар доираи амал истифода мешавад.[20]
Тафовут бо амалиёти истишҳодӣ
Террор аз амалиёти истишҳодӣ фарқ мекунад; зеро террор ҳамчун фаъолияти ҷиноятӣ ва хушунатомез муаррифӣ шудааст, ки барои ба вуҷуд овардани тарсу ваҳшат ва бо ҳадафи сиёсӣ анҷом мегирад, дар ҳоле ки амалиёти истишҳодӣ дар муқобили таҷовуз ва барои ба даст овардани ҳуқуқи аз дастрафта анҷом мешавад; он ҳам дар шароите, ки роҳи дигаре барои гирифтани ҳақ вуҷуд надорад.[21] Ба гуфтаи Довуд Фираҳӣ, пажӯҳишгари фиқҳи сиёсӣ, амалиёти истишҳодӣ дар фиқҳи шиа дар доираи мафҳуми ҷиҳоди дифоӣ қарор дода шудааст.[22] Бар асоси ин назар, амалиёти истишҳодӣ замоне дуруст шумурда мешавад, ки дар муқобили нерӯҳои ишғолгар ва душман анҷом гирад, на он ки сабаби кушта шудани бегуноҳон шавад.[23]
Ҳукми террор ва далели он
يَا أَبَا الصَّبَّاحِ هَذَا الْفَتْكُ وَقَدْ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ عَنِ الْفَتْكِ يَا أَبَا الصَّبَّاحِ إِنَّ الْإِسْلَامَ قَيَّدَ الْفَتْك «Эй Абассабоҳ, ин фатк [ғофилгир кардан] аст ва Расули Худо аз фатк (террор) манъ кардааст. Эй Абассабоҳ, Ислом фаткро муқайяд ва маҳдуд кардааст.»[24]
Фиқҳи шиа ҳар гуна таҷовуз ба дигарон, чи мусалмон ва чи ғайримусалмон, дар шароити ғайридифоӣ (дифоъ аз нафс ё ҷомеаи исломӣ) манъ кардааст.[25] Ба гуфтаи Ҳусайналӣ Мунтазирӣ, аз мараҷеи тақлиди шиа, ҳаром будани террор ва куштани шахсе, ки маҳдуруддам нест, аз омӯзишҳои зарурии дин аст.[26]
Манъи комили террор дар фиқҳи шиа ба оятҳое чун ояти 32 сураи Моида ва ояти 33 сураи Исро[27] ва ривоятҳое аз ҷумла ривояти Абиссабоҳ Канонӣ аз Имом Содиқ (а) истинод шудааст.[28] Тибқи ин ривоят, Имом Содиқ (а) бо истинод ба манъи Пайғамбари Ислом (с) аз ҳар гуна террор, яке аз ёронашро аз куштани касе, ки ба Имом Алӣ дашном дода буд, манъ кард.[29] Ин ривоят аз Муслим ибни Ақил низ нақл шудааст; дар хонаи Ҳонӣ ибни Урва, вақте аз нақшаи қатли Убайдуллоҳ ибни Зиёд огоҳ мешавад, бо ёдоварии ривояти Пайғамбар ва манъи террор, аз куштани Ибни Зиёд худдорӣ мекунад.[30]
Ба гуфтаи Ҳусайналӣ Мунтазирӣ, бар асоси асли ақлие дар бораи набудани вилоят ва султа бар молу ҷони дигарон, ҳатто афроди маҳдуруддам низ набояд бо террор ва ба таври ногаҳонӣ кушта шаванд.[31]
Мисолҳои террор дар китобҳои фиқҳӣ
Бисёре аз иқдомот ва ҷиноятҳое, ки имрӯз алайҳи афрод, амвол, амният ва оромиши мардум анҷом мегирад, дар китобҳои фиқҳӣ зери унвонҳое дар шумори мисолҳои террор шинохта шудаанд; аз ҷумла:
- Ноамн кардани роҳҳо ва иқдом алайҳи васоили нақлиёти умумӣ, ки ба анҷомдиҳандаи он «қуттоъ-ут-тариқ» ё «лусс» гуфта мешавад.[32]
- Салби оромиши мардум ва ба хатар андохтани ҷон, мол ва номуси онҳо, ки аҳкоми шадиде дар оятҳо ва ривоятҳо барои он баён шудааст.[33]
Қатлҳои шабеҳи террор дар аввали Ислом
Бар асоси бархе гузоришҳои таърихӣ дар аввали Ислом, бахусус пас аз фатҳи Макка, қатлҳое рух додааст, ки бархе аз онҳо бо дастури Пайғамбари Ислом (с) анҷом шудааст; аз ҷумла куштани Каъб ибни Ашраф,[34] Асмо бинти Марвон,[35] Абуъафаки шоир,[36] Абурофеъ Салом ибни Абиҳақиқ[37] ва Уқба ибни Абимуъит[38] ки гуфта шудааст шубҳаи террор дар бораи онҳо вуҷуд дорад.[39]
Бо ин ҳол, ба гуфтаи Ҳусайналӣ Мунтазирӣ, фақеҳи шиа, ин қатлҳо на аз мисолҳои террор ва на ба хотири куфр ё танҳо иртидод, балки ба хотири ҷиноятҳое монанди содир кардани қатл аз сӯи он афрод ё ба сабаби ширкат дар ҷанг, ҷосусӣ ва озору азияти мусалмонон ва ҳамчунин таҳрики дигарон алайҳи дини Ислом будааст.[40] Ба бовари Алиасғар Резвонӣ, аз пажӯҳишгарони динӣ, қатли Каъб ибни Ашраф ва Абурофеъ ибни Абиҳақиқ ба хотири муҳориба, нақзи паймон ва тавтиа ва таҳрики душманон алайҳи Ислом ва мусалмонон будааст.[41] Аз сӯи дигар, гуфта шудааст, ки қатли онҳо террор ҳисоб намешавад; зеро дастури қатли онҳо ба таври ошкоро содир шуда буд, дар ҳоле ки террор махфӣ ва ногаҳонӣ аст.[42] Ба гуфтаи ӯ, кушта шудани Абуъафаки шоир бо дастури Пайғамбар набуд, ва ҳамчунин ин қатл пас аз нақзи аҳд ва таҳрики дигарон бо шеър гуфтан бар зидди мусалмонон сурат гирифт.[43]
Дар ҳамин росто, гуфта шудааст, ки қатли Асмо бинти Марвон низ мавриди шубҳа аст; зеро ин амал аз сӯи Пайғамбар набуд ва қатли ӯ ба Умайр ибни Авф нисбат дода шудааст, ки марди камбино буд ва анҷоми ин амал бо диққату зарофате, ки дар китобҳои таърихӣ омадааст, аз шахси камбино имконпазир нест.[44] Дар бораи қатли Уқба ибни Абимуъит низ гуфта шудааст, ки куштани ӯ пас аз асорат дар ҷанги Бадр, ба хотири он буд, ки ӯ дар роҳандозии ҷанг ва таҳрики бузургони Қурайш алайҳи мусалмонон ва ҳамчунин озору азияти мусалмонон нақши муҳим дошта, ва озодии ӯ барои мусалмонон хатарнок шумурда мешуд.[45] Ҳамчунин Ҳусайналӣ Мунтазирӣ ба мавридҳое ишора кардааст, ки Пайғамбари Ислом гурӯҳе аз афроди маҳдуруддамро пас аз изҳори пушаймонӣ ва мусалмон шудан, бахшидааст; бахусус пас аз фатҳи Макка; афроде аз ҷумла Икрима ибни Абиҷаҳл, Сафвон ибни Умайя, Абдуллоҳ ибни Саъд ва Ҳувайтиб ибни Абдулъуззо.[46]
Эзоҳ
- ↑ Фираҳӣ, «Дифои машруъ, террор ва амалиёти шаҳодатталабона дар мазҳаби шиа», саҳ.123
- ↑ Аҳмадзода ва Бурҳон, «Таҳлили фиқҳии террор бо таъкид бар орои фиқҳӣ ва машйи сиёсӣ Имом Хумайнӣ», саҳ.158; Абдуллоҳинажод ва Аббоспур Муқаддам, «Террор аз дидгоҳи фиқҳ», саҳ.154
- ↑ Сураи Намл, ояти 48
- ↑ Сураи Анфол, ояти 30
- ↑ Сураи Қасас, ояти 57; Сураи Оли Имрон, оятҳои 21 ва 112; Сураи Бақара, ояти 61; Сураи Моида, ояти 70
- ↑ Бегзода Ҷалолӣ, «Террор», саҳ.494 ва 495
- ↑ Бегзода Ҷалолӣ, «Террор», саҳ.494
- ↑ Табарсӣ, Маҷмаъ-ул-баён, 1372ҳ.ш., ҷ.5, саҳ.78–79
- ↑ Табарӣ, Ҷомеъ-ул-баён, 1415ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.198; Тӯсӣ, ат-Тибён, Дору эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, ҷ.3, саҳ.463
- ↑ ас-Санъонӣ, ал-Мусаннаф, Нашр-ул-маҷлис-ил-илмӣ, ҷ.5, саҳ.389; Қумӣ, Тафсири Қумӣ, 1415ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.274; Табарӣ, Ҷомеъ-ул-баён, 1415ҳ.қ., ҷ.9, саҳ.301
- ↑ Тӯсӣ, Амолӣ, 1414ҳ.қ., саҳ.365; Муфид, ал-Иршод, 1413ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.9; Ҷаъфариён, Гузидаи ҳаёти сиёсӣ ва фикрии имомони шиа, 1391, саҳ.54–55
- ↑ Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.12; Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.35
- ↑ Деҳхудо, Луғатнома, зери вожаи «Террор»
- ↑ Деҳхудо, Луғатномаи Деҳхудо, зери калима; Муин, Фарҳанги форсии Муин, зери калима
- ↑ Абдуллоҳинажод ва Аббоспур Муқаддам, «Террор аз дидгоҳи фиқҳ», саҳ.156
- ↑ Мунтазирӣ, Ҳукумати динӣ ва ҳуқуқи инсон, 1429ҳ.қ., саҳ.75–84; Бурҷӣ, Пажӯҳиши фиқҳӣ ва ҳуқуқӣ дар бораи террор ва дифои муқаддас, 1386ҳ.ш., саҳ.28–30; Абдуллоҳинажод ва Аббоспур Муқаддам, «Террор аз дидгоҳи фиқҳ», саҳ.156–161; Ҳотамӣ, «Хониши ислом аз террор ва терроризм, воковии вожагони муодил», саҳ.8–10
- ↑ ал-Киёлӣ, Мавсуъат-ус-сиёсия, 1990м, ҷ.1, саҳ.153
- ↑ Буруҷердӣ, Ҷиҳод ва террор дар Ислом, 1395ҳ.ш., саҳ.20; Ҳотамӣ, «Хониши ислом аз террор ва терроризм, воковии вожагони муодил», саҳ.3
- ↑ Анвар Хомаӣ, Шоҳкушӣ дар Эрон ва ҷаҳон, 1381ҳ.ш., саҳ.20
- ↑ Бегзода Ҷалолӣ, «Террор», саҳ.492
- ↑ Алавимеҳр, Баррасии фиқҳии масъалаи террор аз дидгоҳи Имом Хумайнӣ (с), 1392ҳ.ш., саҳ.166
- ↑ Фираҳӣ, «Дифои машруъ, террор ва амалиёти шаҳодатталабона дар мазҳаби шиа», саҳ.113 ва 123
- ↑ Фираҳӣ, «Дифои машруъ, террор ва амалиёти шаҳодатталабона дар мазҳаби шиа», саҳ.123–125
- ↑ Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.375
- ↑ Фираҳӣ, «Дифои машруъ, террор ва амалиёти шаҳодатталабона дар фиқҳи шиа», саҳ.116
- ↑ Мунтазирӣ, Ҳукумати динӣ ва ҳуқуқи инсон, 1429ҳ.қ., саҳ.78
- ↑ Абдуллоҳинажод ва Аббоспур Муқаддам, «Террор аз дидгоҳи фиқҳ», саҳ.162–163
- ↑ Ардабилӣ, Маҷмаъ-ул-фоида, 1403ҳ.қ., ҷ.13, саҳ.172–173; Маҷлисӣ, Равзат-ул-муттақин, 1406ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.309; Мунтазирӣ, Рисолаи истифтоот, ҷ.2, саҳ.343
- ↑ Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.375–376
- ↑ Мунтазирӣ, Ҳукумати динӣ ва ҳуқуқи инсон, 1429ҳ.қ., саҳ.77
- ↑ Мунтазирӣ, Ҳукумати динӣ ва ҳуқуқи инсон, 1429ҳ.қ., саҳ.82–83
- ↑ Бурҷӣ, Пажӯҳиши фиқҳӣ ва ҳуқуқӣ дар бораи террор ва дифои машруъ, 1386ҳ.ш., саҳ.131–132
- ↑ Бурҷӣ, Пажӯҳиши фиқҳӣ ва ҳуқуқӣ дар бораи террор ва дифои машруъ, 1386ҳ.ш., саҳ.132–133
- ↑ Ибни Касир, ал-Бидояту ва-н-ниҳоя, 1407ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.6; Воқидӣ, ал-Мағозӣ, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.184–193
- ↑ Воқидӣ, ал-Мағозӣ, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.172
- ↑ Воқидӣ, ал-Мағозӣ, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.174
- ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1410ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.70
- ↑ Воқидӣ, ал-Мағозӣ, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.114
- ↑ Мунтазирӣ, Ҳукумати динӣ ва ҳуқуқи инсон, 1429ҳ.қ., саҳ.88–89
- ↑ Мунтазирӣ, Ҳукумати динӣ ва ҳуқуқи инсон, 1429ҳ.қ., саҳ.88–89
- ↑ Резвонӣ, Исломшиносӣ ва посух ба шубҳаҳо, 1386, саҳ.389
- ↑ Резвонӣ, Исломшиносӣ ва посух ба шубҳаҳо, 1386, саҳ.391
- ↑ Резвонӣ, Исломшиносӣ ва посух ба шубҳаҳо, 1386, саҳ.389
- ↑ Резвонӣ, Исломшиносӣ ва посух ба шубҳаҳо, 1386, саҳ.390
- ↑ Мунтазирӣ, Ҳукумати динӣ ва ҳуқуқи инсон, 1429ҳ.қ., саҳ.90–92
- ↑ Мунтазирӣ, Ҳукумати динӣ ва ҳуқуқи инсон, 1429ҳ.қ., саҳ.94–96
Сарчашма
- Абдуллоҳинажод, Абдулкарим ва Рамазон Аббоспур Муқаддам, «ترور از دیدگاه فقه», дар маҷаллаи Мутолиоти исломии фиқҳ ва усул, №87, 1390ҳ.ш.
- Алавимеҳр, Ҳусайн, «دفاع و عملیات استشهادی از دیدگاه امام و دیگر فقیهان», дар китоби Ҳамоиши дифои машруъ: Баррасии фиқҳии масъалаи террор аз дидгоҳи Имом Хумайнӣ (с), 1392ҳ.ш.
- Анвар Хомаӣ, Шоҳкушӣ дар Эрон ва ҷаҳон (Ҷомеашиносӣ ва таърихи терроризм), Теҳрон, Нашри Чойбахш, 1381ҳ.ш.
- Ардабилӣ, Аҳмад, Маҷмаъ-ул-фоидати ва-л-бурҳон, Қум, Нашри Исломӣ, 1403ҳ.қ.
- Аҳмадзода, Абулфазл ва Маҳдӣ Бурҳон, «تحلیل فقهی ترور با تأکید بر آراء فقهی و مشی سیاسی حضرت امام خمینی», дар маҷаллаи тахассусии Дин ва қонун, №10, 1394ҳ.ш.
- Балозурӣ, Аҳмад ибни Яҳё, Ҷумал мин Ансоб-ул-ашроф, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1417ҳ.қ. / 1996м
- Бегзода Ҷалолӣ, Ҳамид, «ترور», дар Доиратулмаорифи Қуръони карим, Қум, Бӯстони китоб, 1382ҳ.ш.
- Буруҷердӣ, Ашраф, Ҷиҳод ва террор дар Ислом: Дидгоҳҳои уламои шиа ва аҳли суннат, Теҳрон, Пажӯҳишгоҳи улуми инсонӣ ва мутолиоти фарҳангӣ, 1395ҳ.ш.
- Буруҷердӣ, Ҳусайн (ва гурӯҳе аз фузало), Манобеъи фиқҳи шиа (тарҷумаи Ҷомеъи аҳодиси шиа), Теҳрон, Нашри Фарҳанги Сабз, 1386ҳ.қ.
- Бурҷӣ, Яъқубалӣ, Пажӯҳиши фиқҳӣ ва ҳуқуқӣ дар бораи террор ва дифои машруъ, Қум, Нашри Замзами Ҳидоят, 1386ҳ.ш.
- Воқидӣ, Муҳаммад ибни Умар, ал-Мағозӣ, таҳқиқи Ҷонсон Марсден, Бейрут, Муассисат-ул-аълами ли-л-матбуот, 1409ҳ.қ.
- Деҳхудо, Алиакбар, Луғатномаи Деҳхудо, Теҳрон, Нашри Донишгоҳи Теҳрон, 1377ҳ.ш.
- Ибни Касир, Исмоил ибни Умар, ал-Бидояту ва-н-ниҳоя, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1407ҳ.қ.
- Ибни Саъд, Муҳаммад, ат-Табақот-ул-кубро, таҳқиқи Абдулқодир Ато, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1410ҳ.қ.
- Кулайнӣ, Муҳаммад ибни Яъқуб, ал-Кофӣ, Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, 1407ҳ.қ.
- Маҷлисӣ, Муҳаммадтақӣ, Равзат-ул-муттақин фи шарҳи Ман ло яҳзуруҳу-л-фақеҳ, Қум, Нашри Кӯшонпур, 1406ҳ.қ.
- Муин, Муҳаммад, Фарҳанги форсӣ, Теҳрон, Нашри Амиркабир, 1388ҳ.ш.
- Мунтазирӣ, Ҳусайналӣ, Рисолаи истифтоот, Теҳрон, Нашри Соя, 1384ҳ.ш.
- Мунтазирӣ, Ҳусайналӣ, Ҳукумати динӣ ва ҳуқуқи инсон, Қум, Арғавони Дониш, 1429ҳ.қ.
- Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад, ал-Иршод фи маърифати ҳуҷаҷ-ил-лоҳи ала-л-ибод, таҳқиқ ва тасҳеҳи Муассисаи Оли Байти Пайғамбар, Қум, Конфронси Шайх Муфид, 1413ҳ.қ.
- Резвонӣ, Алиасғар, Исломшиносӣ ва посух ба шубҳаҳо, Қум, Нашри Масҷиди Ҷамкаран, 1386ҳ.ш.
- Табари, Муҳаммад ибни Ҷарир, Ҷомеъ-ул-баён, Бейрут, Дор-ул-фикр, 1415ҳ.қ.
- Табарсӣ, Фазл ибни Ҳасан, Маҷмаъ-ул-баён фи тафсир-ил-Қуръон, Теҳрон, Нашри Носир Хусрав, 1372ҳ.ш.
- Тӯсӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, ал-Амолӣ, Қум, Дор-ул-фасоҳат, 1414ҳ.қ.
- Тӯсӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, ат-Тибён, Бейрут, Дору эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, бе таърих
- Фираҳӣ, Довуд, «دفاع مشروع، ترور و عملیات شهادتطلبانه در مذهب شیعه», дар маҷаллаи Шиашиносӣ, №6, 1386ҳ.ш.
- Шайх Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Нуъмон, ал-Иршод фи маърифати ҳуҷаҷ-ил-лоҳи ала-л-ибод, Қум, Конфронси Шайх Муфид, 1413ҳ.қ.
- ал-Киёлӣ, Абдулваҳҳоб, Мавсуъат-ус-сиёса, Бейрут, Муассисат-ул-арабияти ли-д-диросоти ва-н-нашр, 1990м
- ас-Санъонӣ, Абдурраззоқ, ал-Мусаннаф, Ҳинд, Маҷлиси Илмӣ, бе таърих
- Қумӣ, Алӣ ибни Иброҳим, Тафсири Қумӣ, Бейрут, Дор-ус-сурур, 1411ҳ.қ.
- Ҳотамӣ, Баҳодур, «خوانش اسلام از ترور و تروریسم، واکاوی واژگان معادل», дар Хираднома, №14, 1394ҳ.ш.
- Ҷаъфариён, Расул, Ҳаёти фикрӣ ва сиёсии имомон, Қум, Ансориён, нашри шашум, 1381ҳ.ш.