Үндана:Тағири фатвои муҷтаҳид
Тағйири фатвои муҷтаҳид (форсӣ: تغییر فتوای مجتهد) судури фатвои нав ва дигаргуна аст. Ин масъала бо номҳои «удул аз фатво», «табаддули раъйи муҷтаҳид» ва «нақзи фатво ба фатво» дар осори усулӣ дар баҳсе бо унвони «иҷзоъ» ва дар осори фиқҳӣ зери баҳсҳои марбут ба «иҷтиҳод ва тақлид» баррасӣ шудааст.
Агар фатвои муҷтаҳиде тағйир кунад, муқаллидони ӯ бояд ба фатвои нав амал кунанд, аммо дар бораи саҳеҳ будани аъмоле, ки бар асоси фатвои аввал анҷом шудааст, ихтилоф вуҷуд дорад; ба гуфтаи иддае, аъмоле, ки бар мабнои фатвои аввал анҷом шудааст, чӣ мувофиқ бо эҳтиёт ва чӣ мухолифи он, саҳеҳ буда ва ниёзе нест, ки бар асоси фатвои нав адо ё қазо шавад. Бархе низ гуфтаанд, он аъмол дуруст нест ва бояд адо ё қазо гардад.
Гуфта шудааст, тағйири фатвои муҷтаҳид гоҳе ба хотири тағйир дар рӯйкарди ӯ нисбат ба сарчашмаҳои шаръӣ ва далелҳое аст, ки барои дастёбӣ ба ҳукми шаръӣ ба кор бастааст ва гоҳе низ ба сабаби тағйирот дар урф, шароити замонӣ ва маконӣ ва дигаргунӣ дар ниёзҳои мардум мебошад.
Мафҳумшиносӣ ва ҷойгоҳ
Тағйири фатво ба ин маъност, ки муҷтаҳид фатвои худро дар як мавзуъ тағйир диҳад ва фатвои мутафовит аз назари қаблиаш содир кунад.[1] Барои намуна, як муҷтаҳид дар оғоз фатво медиҳад, ки хондани як сураи комил дар намоз воҷиб нест, аммо баъдан фатво медиҳад, ки хондани сураи комил дар намоз воҷиб аст.[2]
Тағйири фатво бо номҳои «удул аз фатво», «табаддули раъйи муҷтаҳид» ва «нақзи фатво ба фатво» дар осори усулӣ дар баҳсе бо унвони «иҷзоъ» ва дар осори фиқҳӣ дар баҳсҳои марбут ба «иҷтиҳод ва тақлид» баррасӣ мешавад.[3]
Аъмоли анҷомшуда бар асоси фатвои собиқ
Аз назари фақеҳон, муҷтаҳид ва муқаллидон бояд ба фатвои нав амал кунанд, аммо дар саҳеҳ будани аъмоле, ки бар асоси фатвои аввал анҷом шудааст, ихтилоф вуҷуд дорад.[4] Бо ин ҳол гуфта шудааст, ки агар фатвои аввал бар асоси эҳтиёт бошад, аъмоли анҷомшуда дуруст аст; аммо агар фатвои аввал мухолифи эҳтиёт бошад, дар ин ки аъмоли бар асоси он анҷомшуда дуруст аст ё не, ихтилофи назар вуҷуд дорад.[5]
Се дидгоҳи куллӣ дар ин масъала аз сӯи фақеҳони шиа ироа шудааст:
- Сайид Абдулъало Сабзаворӣ (ваф.1414ҳ.қ.) ва Ҷаъфари Субҳонӣ (тав.1308ҳ.ш.), аз мароҷеи тақлиди шиа, бар ин назаранд, ки агар фатвои муҷтаҳид тағйир ёбад, аъмоле, ки худи ӯ ва муқаллидонаш бар асоси фатвои гузашта анҷом додаанд, дуруст аст; чӣ он фатво мувофиқ бо эҳтиёт бошад ва чӣ мухолифи эҳтиёт.[6] Сабзаворӣ мегӯяд, ин дидгоҳ назари ҳамаи фақеҳони мутақаддим аст.[7] Ҳамчунин гуфта шудааст, ки ин дидгоҳ бо рӯйкарди куллии шариати саҳлу осон созгортар аст; ба иборати дигар, агар аъмоле, ки дар гузашта бар асоси фатвои собиқ анҷом шудааст, дуруст набошад, боиси «усру ҳараҷ» (душвории зиёд) мегардад, ки бар асоси қоидаи нафйи усру ҳараҷ дар Ислом нафй шудааст.[8]
- Гуфта шудааст, ки гурӯҳе бар ин боваранд, ки дар ҳар сурат — чӣ фатвои аввал мувофиқ бо эҳтиёт бошад ва чӣ набошад — аъмоле, ки бар асоси он анҷом шудааст, саҳеҳ нест.[9] Чунонки Сайид Муҳсини Ҳаким нақл кардааст, Алломаи Ҳиллӣ, фақеҳ ва мутакаллими шиа дар қарни ҳаштуми ҳиҷрии қамарӣ, дар бораи ин дидгоҳ иддаои иҷмоъ кардааст ва бар ин назар аст, ки фақеҳони шиа иҷмоъ доранд, ки аъмоли гузашта, ки бар пояи фатвои собиқ анҷом шудааст, саҳеҳ нестанд ва бояд дубора анҷом шаванд.[10]
- Охунди Хуросонӣ[11] ва Имом Хумайнӣ[12] бар ин назаранд, ки агар мадраки фатвои аввалии муҷтаҳид далели ақлӣ ё амораи шаръӣ монанди хабари воҳид бошад ва сипас маълум шавад, ки ин фатво хатост, бар муҷтаҳид ва муқаллидони ӯ лозим аст, ки аъмоли дар гузашта бар асоси он фатво анҷом додаро адо ё қазо кунанд; вале агар мадраки фатвои аввал усули амалия бошад, ниёзе ба адо ва қазои он аъмол нест.[13]
Сабабҳои тағйири фатво
Гуфта шудааст, ки тағйири фатвои муҷтаҳид гоҳе ба хотири тағйир дар рӯйкарди ӯ нисбат ба иттилоот ва додаҳои шаръӣ ва далелҳое аст, ки барои дастёбӣ ба ҳукми шаръӣ ба кор бастааст;[14] ба ин сурат, ки гоҳе муҷтаҳид фатвои худро бар асоси ҳадисе устувор мекунад ва баъдан заъфи он ҳадис аз ҷиҳати санад ё далолат барои ӯ маълум мегардад, ё баръакс ҳадисе, ки қаблан аз назари ӯ заиф будааст, дар назараш қобили эътимод меояд ва бар асоси он ба фатвое мухолиф бо фатвои собиқ мерасад.[15]
Тағйири фатво ҳамчунин ба сабаби тағйирот дар урф, шароити замонӣ ва маконӣ, дигаргунӣ дар ниёзҳои мардум ва ғайра аст.[16]
Лозим будани эълом ва амал ба фатвои нав
Ба гуфтаи Сайид Муҳаммадкозим Таботабоии Яздӣ, нависандаи китоби фатвоии ал-Урват-ул-вусқо, агар фатвои муҷтаҳид тағйир кунад, дар сурате ки фатвои собиқ бар асоси эҳтиёт бошад, бар ӯ воҷиб нест фатвои навро ба муқаллидонаш эълом кунад; аммо агар фатвои собиқ эҳтиётӣ набошад, бар ӯ лозим аст фатвои нави худро ба муқаллидонаш эълом намояд.[17]
Таботабоии Яздӣ ҳамчунин бар ин аст, ки агар касе фатвои муҷтаҳидеро ба шахси дигар бигӯяд, дар сурате ки фатвои он муҷтаҳид тағйир ёбад, бар нақлкунандаи фатво воҷиб нест, ки тағйири фатворо ба он шахс эълом кунад.[18]
Бар асоси фатвои Сайид Алии Систонӣ, марҷаъи тақлиди шиа, инсон то вақте яқин накунад, ки фатвои муҷтаҳид тағйир ёфтааст, метавонад ба он чи дар рисолаи тавзеҳ-ул-масоили ӯ навишта шудааст амал кунад; ва агар эҳтимол диҳад, ки фатво тағйир кардааст, ҷустуҷӯ лозим нест.[19]
Намунаҳое аз тағйири фатвои фақеҳон
Намунаҳое аз тағйири фатво иборатанд аз:
- Сайид Муҳсин Таботабоии Ҳаким (ваф.1390ҳ.қ.), ибтидо дар китоби Мустамсак-ул-урват-ил-вусқо раъй ба наҷосати аҳли китобро пазируфт,[20] аммо баъдан аз ин дидгоҳ удул карда ва ба таҳорати зотии онон фатво додааст.[21]
- Муҳаммадисҳоқи Файоз (тав.1309ҳ.ш.), аз мароҷеи тақлиди шиа дар Наҷаф, дар фатвои худ синни булӯғи духтаронро 13 соли комили қамарӣ эълом кардааст; дар ҳоле ки ӯ пеш аз ин ба итмом расидани 9 соли қамарӣ барои синни булӯғи духтарон фатво дода буд.[22]
- Имом Хумайнӣ (1281–1368ҳ.ш.) дар фатвои ибтидоӣ, бозӣ бо шатранҷро чӣ бо шартбандӣ ва чӣ бидуни шартбандӣ ҳаром медонист[23] ва сипас бо тағйир дар ин фатво бар он шуд, ки агар аз назари урф исбот гардад, ки шатранҷ аз олоти қимор нест ва навъе варзиши зеҳнӣ аст, бозӣ бо он бидуни шартбандӣ ҷоиз ва ҳалол аст.[24]
Эзоҳ
- ↑ Субҳонӣ, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, 1432ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.643
- ↑ Субҳонӣ, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, 1432ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.643
- ↑ Барои намуна ниг.: Охунди Хуросонӣ, Кифоят-ул-усул, Муассисат Ол-ил-байт (а), саҳ.470–471; Таботабоии Яздӣ, ал-Урват-ул-вусқо, 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.59; Таботабоии Яздӣ, Такмилаи ал-Урват-ул-вусқо, 1378ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.27; Субҳонӣ, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, 1432ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.643
- ↑ Охунди Хуросонӣ, Кифоят-ул-усул, Муассисат Ол-ил-байт (а), саҳ.470; Музаффар, Усул-ул-фиқҳ, 1370ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.233; Субҳонӣ, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, 1432ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.643
- ↑ Субҳонӣ, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, 1432ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.643–644
- ↑ Сабзаворӣ, Муҳаззаб-ул-аҳком, Дор-ут-тафсир, ҷ.1, саҳ.93; Субҳонӣ, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, 1432ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.646
- ↑ Сабзаворӣ, Муҳаззаб-ул-аҳком, Дор-ут-тафсир, ҷ.1, саҳ.93
- ↑ Субҳонӣ, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, 1432ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.646; Макорими Шерозӣ, Анвор-ул-усул, 1428ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.335
- ↑ Субҳонӣ, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, 1432ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.644
- ↑ Ҳаким, Мустамсак-ул-Урват-ил-вусқо, 1391ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.81
- ↑ Охунди Хуросонӣ, Кифоят-ул-усул, Муассисат Ол-ил-байт (а), саҳ.470–471
- ↑ Имом Хумайнӣ, ал-Иҷтиҳод ва-т-тақлид, 1426ҳ.қ., саҳ.135–136
- ↑ Субҳонӣ, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, 1432ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.645
- ↑ Қарзовӣ, Муҷибот тағайюр-ил-фатво фи асрино, 2007 м., саҳ.75
- ↑ Қарзовӣ, Муҷибот тағайюр-ил-фатво фи асрино, 2007 м., саҳ.75
- ↑ Сайфии Мозандаранӣ, ал-Мадхал ило дақаоиқ-ил-буҳус, 1441ҳ.қ., саҳ.67; Қарзовӣ, Муҷибот тағайюр-ил-фатво фи асрино, 2007 м., саҳ.39–40
- ↑ Таботабоии Яздӣ, ал-Урват-ул-вусқо, 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.59
- ↑ Таботабоии Яздӣ, ал-Урват-ул-вусқо, 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.48
- ↑ Ҳусайнии Систонӣ, «تقلید», сайти расмии дафтари марҷаъи олиқадр Оқои Сайид Алӣ Ҳусайнии Систонӣ
- ↑ Ҳаким, Мустамсак-ул-Урват-ил-вусқо, 1391ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.374–376
- ↑ Ҷаннотӣ, Таҳорат-ул-китобӣ фи фатво ас-Сайид ал-Ҳаким, 1390ҳ.қ., саҳ.22–23
- ↑ «فتوای جدید حضرت آیت الله فیاض درباره سن تکلیف دختران: ۱۳ سال قمری یا بروز علائم بلوغ پیش از آن», сайти Шафақно
- ↑ Имом Хумайнӣ, Таҳрир-ул-васила, Муассисаи танзим ва нашри осори Имом Хумайнӣ, ҷ.1, саҳ.471
- ↑ Усулӣ ва Баниҳошимии Хумайнӣ, Рисолаи тавзеҳ-ул-масоил (Имом Хумайнӣ ва соири мароҷеъ), Ҷомеаи мударрисини Ҳавзаи илмияи Қум, ҷ.2, саҳ.932
Сарчашма
- Имом Хумайнӣ, Сайид Рӯҳуллоҳ, Таҳрир-ул-васила, Теҳрон, Муассисаи танзим ва нашри осори Имом Хумайнӣ, бетаърих.
- Имом Хумайнӣ, Сайид Рӯҳуллоҳ, ал-Иҷтиҳод ва-т-тақлид, Теҳрон, Муассисаи танзим ва нашри осори Имом Хумайнӣ, чопи дувум, 1426ҳ.қ.
- Макорими Шерозӣ, Носир, Анвор-ул-усул, Қум, Мадрасаи Имом Алӣ ибни Абутолиб (а), 1428ҳ.қ.
- Музаффар, Муҳаммадризо, Усул-ул-фиқҳ, Қум, Дафтари таблиғоти исломии Ҳавзаи илмия, 1370ҳ.ш.
- Охунди Хуросонӣ, Муҳаммадкозим, Кифоят-ул-усул, Қум, Муассисат Ол-ил-байт (а), бетаърих.
- Сабзаворӣ, Сайид Абдулъало, Муҳаззаб-ул-аҳком, Қум, Дор-ут-тафсир, бетаърих.
- Сайфии Мозандаранӣ, Алиакбар, ал-Мадхал ило дақаоиқ-ил-буҳус, Қум, Муассисаи Бӯстони китоб, чопи аввал, 1441ҳ.қ.
- Субҳонӣ, Ҷаъфар, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, Қум, Муассисаи Имом Содиқ (а), чопи аввал, 1432ҳ.қ.
- Таботабоии Яздӣ, Сайид Муҳаммадкозим, Такмилаи ал-Урват-ул-вусқо, Теҳрон, Интишороти Ҳайдарӣ, 1378ҳ.ш.
- Таботабоии Яздӣ, Сайид Муҳаммадкозим, ал-Урват-ул-вусқо, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, 1417ҳ.қ.
- Усулӣ, Эҳсон ва Муҳаммадҳасан Баниҳошимии Хумайнӣ, Рисолаи тавзеҳ-ул-масоил (Имом Хумайнӣ ва соири мароҷеъ), Қум, Ҷомеаи мударрисини Ҳавзаи илмия, бетаърих.
- Қарзовӣ, Юсуф, Муҷибот тағайюр-ил-фатво фи асрино, бемакон, Иттиҳод-ул-олами ли уламо-ил-муслимин, 2007 м.
- Ҳаким, Сайид Маҳсин, Мустамсак-ул-Урват-ил-вусқо, Бейрут, Дор эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, чопи чорум, 1391ҳ.қ.
- Ҳусайнии Систонӣ, Сайид Алӣ, «تقلید», сайти расмии дафтари марҷаъи олиқадр Оқои Сайид Алӣ Ҳусайнии Систонӣ, санаи боздид: 21 Урдибиҳишти 1404ҳ.қ.
- Ҷаннотӣ, Муҳаммадиброҳим, Таҳорат-ул-китобӣ фи фатво ас-Сайид ал-Ҳаким, Наҷаф, Матбаъат-ул-қазо, 1390ҳ.қ.
- «فتوای جدید حضرت آیت الله فیاض درباره سن تکلیف دختران: ۱۳ سال قمری یا بروز علائم بلوغ پیش از آن», сайти Шафақно, санаи дарҷ: 31 урдибиҳишти 1400ҳ.ш., санаи боздид: 19 урдибиҳишти 1404ҳ.ш.