Мунозираи Имом Ризо бо Сулаймони Марвазӣ
Мунозираи Имом Ризо (а) бо Сулаймон Марвазӣ (форсӣ: مناظره امام رضا(ع) با سلیمان مَرْوزی) як гуфтугӯи илмӣ байни Имом Ризо (а) ва Сулаймон Марвазӣ, аз мутакаллимони Хуросон, дар бораи бадо ва иродаи Худо мебошад. Тибқи манбаъҳои ривоятии шиа, ин мунозира бо хоҳиши Маъмун, халифаи Аббосӣ, ва бо мақсади шикаст додани Имом Ризо (а) баргузор шуд.
Матни мунозира дар китобҳои Тавҳид ва Уюну ахбор-ир-Ризо аз Шайх Садуқ ва Иҳтиҷоҷ аз Аҳмади Табарсӣ омадааст. Бар асоси ин ҳадис, Имом Ризо (а) дар мунозира бар Сулаймон ғолиб мешавад. Дар ин гуфтугӯ, Сулаймон назарияи бадоро мепазирад. Ҳамчунин, дар масъалаи иродаи Худованд, ӯ аз посух додан ба суолҳо ва эътирозҳои Имом Ризо (а) оҷиз мемонад.
Чигунагии шаклгирии мунозира
Рӯзе Сулаймон Марвазӣ, ки аз мутакаллимони Хуросон буд, назди Маъмун, халифаи Аббосӣ, меравад. Маъмун ба ӯ мегӯяд: Алӣ ибни Мусо ар-Ризо аз Ҳиҷоз назди ман омадааст ва ба илми калом ва мутакаллимон таваҷҷӯҳ дорад. Рӯзи Тарвия (рӯзи ҳаштум аз моҳи зулҳиҷҷа) ба ин ҷо биё ва бо ӯ мунозира кун. Сулаймон мегӯяд: “Вай қодир ба посух додан ба суолҳоям нест ва ман хуш надорам, ки назди Банӣ Ҳошим таҳқир шавад.” Маъмун ҷавоб медиҳад: “Маҳз барои ҳамин, мехоҳам, ки бо ӯ мунозира кунӣ.”
Сипас Маъмун мегӯяд:
إنما وَجَّهتُ إليه لمعرفتي بقوِّتك و ليس مرادى الّا ان تقطعه عن حُجَّةٍ واحدةٍ فقط.
Тарҷума: Ман танҳо барои он туро даъват кардам, ки қуввати туро дар баҳс медонам ва танҳо хоҳиши ман ин аст, ки ӯро дар як масъала мағлуб созӣ ва далелҳояшро рад намоӣ.
Сипас Маъмун аз Имом Ризо (а) мехоҳад, ки дар ин гуфтугӯ ширкат кунад, ва Имом қабул мекунад.[1]
Мавзӯъҳои баҳс
Мунозира бо баҳс дар бораи бадо оғоз мешавад. Имом Ризо (а) оятҳое аз Қуръонро зикр мекунад, масалан:
وَهُوَ الَّذِی یبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ
(Ва Ӯст, ки офаринишро оғоз мекунад ва боз онро бармегардонад.)[2]
بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ
(Офарандаи осмонҳо ва замин аст.)[3]
وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّـهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ
(Ва [сарнавишти] гурӯҳи дигар ба фармони Худо вобастаанд: ё онҳоро азоб мекунад ё тавбаи онҳоро мепазирад.)[4]
Сипас аз Сулаймон мепурсад: Чӣ гуна ту бадоро инкор мекунӣ, дар ҳоле ки ин оятҳо вуҷуд доранд? Сулаймон тавзеҳи бештар мехоҳад, ва пас аз шарҳи Имом Ризо (а), ӯ назарияи бадоъро мепазирад.[5]
Баъдан, Сулаймон баҳсро ба мавзӯи иродаи Худо ва фарқияти он бо дигар сифоти Ӯ (мисли самеъ, басир ва қадир) мебарад. Ӯ бар ин назар буд, ки иродаи Худо ҳамонанди сифоти самеъ, басир ва қадир аз зоти Ӯст. Вале Имом Ризо (а) ба ӯ рад мекунад ва мегӯяд:
"Самеъ, басир ва қадир будани Худо пеш аз он ки чизеро биофаринад ё тағйир диҳад, дар Ӯ ҳаст. Вале ирода танҳо вақте пайдо мешавад, ки Худо чизеро халқ мекунад. Мо ҳеҷ гоҳ намегӯем, ки Худо чизеро офарид ё тағйир дод, зеро Ӯ самеъ ва басир ва қадир буд; балки мегӯем, ки Ӯ чизеро халқ кард ё тағйир дод, зеро Ӯ ирода кард ва хост."[6]
Ин баҳс бо саволҳои пайдарпайи Имом Ризо (а) идома меёбад, ва дар ниҳоят Сулаймон дигар қодир ба посух додан намешавад ва хомӯш мемонад.[7]
Натиҷаи мунозира
Тибқи ин ҳадис, дар чанд маврид Сулаймон дар баробари истидлолҳои Имом Ризо (а) мағлуб мешавад. Масалан, дар поёни баҳс дар бораи бадо, ӯ онро мепазирад ва мегӯяд, ки дигар онро инкор нахоҳад кард.[8]
Ҳамчунин, дар баҳси сифатҳои Худо, ҷавобҳое медиҳад, ки бо эътирози Маъмун ва хандаи ҳозирон рӯ ба рӯ мешавад.[9] Дар баъзе мавридҳо, посухҳое медиҳад, ки бо ҷавобҳои қаблиаш мухолифанд.[10] Дар ниҳоят, охирин саволи Имомро бидуни посух мегузорад.[11]
Манбаъҳо
Матни ин мунозираро Шайх Садуқ (305 – 381ҳ.қ.) дар ду китоби худ, Тавҳид[12] ва Уюну ахбор-ир-Ризо,[13] овардааст. Сипас, он дар китоби Иҳтиҷоҷ, таълифи Аҳмад ибни Али Табарсӣ (қарни 6ҳ.қ.), низ нақл шудааст.[14]
Ривояти Табарсӣ аз ин мунозира хеле кӯтоҳтар аз нақлҳои Шайх Садуқ аст. Ба гуфтаи Аллома Маҷлисӣ, дар нақли Табарсӣ бахше аз ҳадис барои ихтисор ҳазф шудааст.[15] Ин ҳадис инчунин дар Биҳор-ул-анвор, бо нақл аз китобҳои Тавҳид ва Уюну ахбор-ир-Ризо низ омадааст.[16]
Матн ва тарҷума
Сулаймон Марвазӣ, мутакаллими Хуросон, назди Маъмун омад. Маъмун ба ӯ эҳтироми бисёр намуд ва ба ӯ ҳадяҳо дод ва гуфт: «Писарамакам Алӣ ибни Муса-р-Ризо аз Ҳиҷоз назди ман омадааст ва ӯ илми калом ва мутакаллимонро дӯст медорад. Пас, монеае нест, ки рӯзи Тарвия барои мунозира бо ӯ назди мо биёӣ». Сулаймон гуфт: «Эй амирулмуъминин, дӯст надорам, ки дар маҷлиси шумо ва дар ҳузури Банӣ Ҳошим аз чунин касе савол кунам; зеро ӯ дар баҳс бо ман шикаст мехӯрад ва инчунин дуруст нест, ки бо ӯ зиёд баҳсу ҷидол кунам». Маъмун гуфт: «Ман танҳо барои ҳамин туро даъват кардам, ки донистани қудрати ту дар баҳсу мунозираро медонистам. Ва танҳо хоҳиши ман ин аст, ки ӯро танҳо дар як масъала маҷбур ба таслим кунӣ ва далелҳои ӯро рад намоӣ». Сулаймон гуфт: «Хеле хуб, ман ва ӯро бо ҳам рӯ ба рӯ кун ва моро ба ҳам вогузор ва худ шоҳид бош».
Маъмун шахсеро назди ҳазрат (Имом Ризо) фиристод ва гуфт: «Шахсе аз аҳли Марв, ки дар баҳсҳои каломӣ дар Хуросон беназир аст ва монанд надорад, назди мо омадааст. Агар барои шумо монеае надорад, назди мо биёед». Ҳазрат барои вузӯ бархостанд ва ба мо фармуданд: «Шумо зудтар биравед». Имрони Собиӣ низ бо мо буд. Ҳаракат кардем ва ба дари утоқи Маъмун расидем. Ёсир ва Холид дасти маро гирифтанду вориди маҷлис карданд. Вақте ки салом кардам, Маъмун гуфт: «Бародарам Абулҳасан куҷост? Худованди мутаъол ӯро ҳифз кунад». Гуфтам: «Вақте ки мо меомадем, машғули пӯшидани либос буданд. Дастур доданд, ки мо зудтар биёем». Сипас гуфтам: «Эй амирулмуъминин, Имрон, ки иродатманд ва дӯстдори шумост, низ дар берун аст». Гуфт: Имрон кист?» Гуфтам: «Собиие, ки тавассути шумо мусулмон шуд». Гуфт: «Ворид шавад». Имрон ворид шуд ва Маъмун ба ӯ хушомад гуфт ва ӯро дар ҷои муносиб ҷой дод. Сипас гуфт: «Эй Имрон! Намурдаӣ, то билохира аз Банӣ Ҳошим шудӣ!» Имрон гуфт: «Сипос Худованде, ки маро тавассути шумо шарафи Ислом ато фармуд, эй амир!» Маъмун гуфт: «Эй Имрон! Ин Сулаймон Марвазӣ, мутакаллими Хуросон, аст». Имрон гуфт: «Эй амирулмуъминин! Ӯ гумон мекунад, ки дар Хуросон аз назари баҳсу мунозира беназир аст ва бадоъро низ инкор мекунад». Маъмун гуфт: «Чаро бо ӯ мунозира намекунӣ?» Имрон гуфт: «Ин кор вобаста ба худи ӯст». Дар ҳамин ҳол, Имом Ризо (а) ворид шуданд ва фармуданд: «Дар бораи чӣ суҳбат мекардед?» Имрон гуфт: «Эй фарзанди Расули Худо! Ин шахс Сулаймони Марвазӣ аст». Сулаймон (хитоб ба Имрон) гуфт: «Оё гуфтаи Абулҳасанро дар бораи бадоъ қабул дорӣ?» Имрон гуфт: «Бале, ба шарте ки далеле пеш оваранд, то тавонам бар мисли худ дар баҳс пирӯз шавам». Маъмун гуфт: «Эй Абулҳасан! Дар бораи он чизе, ки онҳо дар он баҳсу мунозира мекунанд, чӣ назар доред?» Ҳазрат фармуданд: «Эй Сулаймон! Чӣ тавр Бадоъро қабул надорӣ, ҳол он ки Худованд мефармояд:
أَوَلَا يَذْكُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ يَكُ شَيْئًا
(Оё инсон намебинад, ки мо ӯро дар гузашта офаридем ва ӯ ҳеҷ набуд?) (Марям, 67)
Ва низ мефармояд:
وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ
(Ва Ӯ ҳамон касест, ки офаринишро оғоз мекунад, сипас онро бозмегардонад) (Рум, 27)
Ва низ фармудааст:
بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ
(Падидоварандаи осмонҳо ва замин [аз ҳеҷ]) (Бақара, 117)
Ва низ фармуд:
«یزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یشاءُ»
(Ҳарчи бихоҳад, дар офариниш меафзояд. (Фотир, 1)).
Ва мефармояд:
«بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ»
(Офариниши инсонро аз гил оғоз намуд. (Саҷда, 7)).
Ва мефармояд:
«وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یتُوبُ عَلَیهِمْ»
(Ва дигарон ба интизори фармони Худо гузошта шудаанд; ё онҳоро азоб мекунад ё тавбаашонро мепазирад. (Тавба, 106)).
Ва низ фармудааст:
«وَ ما یعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا ینْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کتابٍ»
(Ҳеҷ кас пиру солхӯрда намешавад ва умри ҳеҷ кас кам намегардад, магар он ки дар китобе сабт шудааст. (Фотир, 11)).
Сулаймон гуфт: Оё дар ин бора аз падаронатон ривояте ба шумо расидааст? Фармуданд: Бале, ин ривоят аз ҳазрати Содиқ (а) ба ман расидааст, ки фармудааст: Худованд ду илме дорад: яке илми махзун ва макнун (пинҳон), ки ғайр аз худи Ӯ касе аз он огоҳ нест ва бадоъ (тағйири тақдир) аз ҳамон илм сарчашма мегирад, ва дигарӣ илме, ки ба фариштагон ва паёмбаронаш таълим додааст ва олимони Аҳли Байти Паёмбар низ аз он огоҳанд. Сулаймон гуфт: Дӯст дорам, ки ин матлабро аз китоби Худо ба ман нишон диҳед. Фармуд: Худованд ба паёмбараш мефармояд: «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ» (Аз онҳо рӯй бигардон, ки маломат нахоҳӣ шуд (Зориёт, 54)). Худованд дар оғоз қасд дошт онҳоро ҳалок кунад, аммо сипас тасмимашро дигар кард ва фармуд: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ» (Панд деҳ, зеро панд додан барои мӯъминон судманд аст. (Зориёт, 55)).
Сулаймон гуфт: Боз ҳам бигӯед, фидоятон шавам. Ҳазрат фармуданд: Падарам аз падаронашон (а) аз Расули Худо (с) ривоят кардаанд, ки Худованд ба яке аз паёмбаронаш ваҳй фиристод, ки ба фалон подшоҳ хабар деҳ, ки дар фалон вақт ӯро қабзи рӯҳ хоҳам кард. Он паёмбар назди подшоҳ рафт ва ӯро аз он хабар огоҳ кард. Подшоҳ пас аз шунидани ин хабар ба дуо ва зорӣ пардохт ва чунон зорӣ кард, ки аз тахти худ ба замин афтод. Ӯ аз Худо чунин хоҳиш кард: Худоё, ба ман муҳлат бидеҳ, то фарзандонам ба камол расанд ва кори маро анҷом диҳанд. Худованд ба он паёмбар ваҳй фиристод: Назди подшоҳ рав ва хабар деҳ, ки маргашро ба таъхир андохтам ва понздаҳ сол ба умраш афзуда шуд. Он паёмбар гуфт: Худоё, Ту худ медонӣ, ки то ҳол дурӯғ нагуфтаам. Худованд ваҳй фиристод: Ту бандаи маъмур ҳастӣ, ин хабарро ба ӯ расон, зеро Худованд барои аъмолаш мавриди пурсиш қарор намегирад.
Пас ҳазрат рӯ ба Сулаймон карда, фармуданд: Гумон мекунам дар ин мавзуъ мисли яҳудиён фикр мекунӣ?! Сулаймон гуфт: Аз чунин чизе ба Худо паноҳ мебарам! Магар яҳудиён чӣ мегӯянд? Фармуданд: Яҳудиён мегӯянд: «یدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ» (Дасти Худо баста аст), яъне Худо дигар аз кораш даст кашида ва чизеро эҷод намекунад. Худованд дар ҷавоб мефармояд: «غُلَّتْ أَیدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا» (Дастҳои онҳо баста бод ва лаънат шуданд ба сабаби гуфтаҳояшон. (Моида, 64)).
Гурӯҳе аз падарам, Мусо ибни Ҷаъфар (а), дар бораи бадоъ суол карданд. Падарам фармуданд: Чӣ гуна мардум бадоъро инкор мекунанд ва инчунин инкор мекунанд, ки Худованд кори гурӯҳеро барои тасмим дар бораи онҳо ба таъхир андозад? Сулаймон гуфт: Оят «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ» (Мо Қуръонро дар шаби қадр нозил кардем. (Қадр, 1)) дар бораи чӣ чиз нозил шудааст? Фармуданд: Эй Сулаймон, дар шаби қадр Худованд тақдироти солро то соли оянда муайян мекунад – аз марг ва зиндагӣ, хайру шарр ва ризқу рӯзӣ. Он чи дар он шаб муайян шавад, қатъӣ ва муҳкам аст. Сулаймон гуфт: Ҳоло фаҳмидам, қурбонатон шавам, боз ҳам бигӯед.
Имом Ризо фармуданд: Эй Сулаймон, баъзе корҳо назди Худост ва вобаста ба иродаи Ӯ мебошад. Он чи бихоҳад, пеш меандозад ва он чи бихоҳад, ба таъхир меандозад ва он чи бихоҳад, маҳв мекунад. Эй Сулаймон! Ҳазрати Алӣ (а) фармудаанд: Илм ду навъ аст: яке илме, ки Худованд ба фариштагон ва паёмбаронаш таълим додааст ва он чи ба онҳо таълим дода бошад, ба иҷро мерасад ва Ӯ худ ва фариштагон ва паёмбаронашро мухолифи он намекунад. Ва дигар илме, ки назди Ӯст ва махзун (ниҳон) мебошад ва ҳеҷ як аз махлуқоташро бар он огоҳ насохтааст. Аз илми Ӯст, ки ҳарчиро бихоҳад, пеш меандозад ва ҳарчиро бихоҳад, ба таъхир меандозад. Ҳар чиро бихоҳад, маҳв мекунад ва ҳар чиро бихоҳад, сабт менамояд.
Сулаймон ба Маъмун гуфт: «Эй амирулмуъминин! Аз имрӯз ба баъд, ба иродаи Худо, дигар Бадоъро инкор нахоҳам кард ва онро дурӯғ нахоҳам шумурд». Маъмун гуфт: «Ҳарчи мехоҳӣ аз Абулҳасан (Имом Ризо (а)) бипурс, вале ба ин шарт, ки хуб гӯш диҳӣ ва инсофро риоя кунӣ». Сулаймон ба он ҳазрат (Имом Ризо (а)) рӯй овард ва гуфт: «Эй сарварам, иҷозат медиҳед савол кунам?» Имом фармуданд: «Ҳарчи мехоҳӣ, бипурс». Сулаймон гуфт: «Назари шумо дар бораи он касе, ки иродаро монанди "Ҳай" (Зинда), "Самеъ" (Шунаво), "Басир" (Бино) ва "Қодир" (Тавоно) ном ва сифат медонад, чист?» Имом фармуданд: «Шумо мегӯед: ашё офарида шудаанд ва бо ҳам фарқ доранд, зеро Худо хоста ва ирода кардааст, вале намегӯед: онҳо офарида шудаанд ва бо ҳам фарқ доранд, зеро Худо Самеъ ва Басир аст. Ин далелест бар он ки ирода мисли "Самеъ", "Басир" ва "Қодир" нест». Сулаймон гуфт: «Ӯ аз аввал ва аз азал Мурид (Иродакунанда) будааст, яъне бо сифати ирода муттасиф аст». Имом фармуданд: «Эй Сулаймон, оё иродаи Ӯ чизе ғайр аз худи Ӯст?» Сулаймон гуфт: «Бале». Имом фармуданд: «Пас, дар ин сурат, чизе ғайр аз Ӯро аз азал бо Ӯ ҳамроҳ донистаӣ!» Сулаймон гуфт: «Не, чизеро бо Ӯ ҳамроҳ намедонам». Имом фармуданд: «Оё ирода ҳодис (навпадид) аст?» Сулаймон гуфт: «Не, ҳодис нест». Дар ин ҷо, Маъмун бар ӯ хитоб кард ва гуфт: «Оё бо чунин касе мунозира мекунӣ ва ҷавоби дурушт медиҳӣ? Инсофро аз даст мадеҳ. Оё намебинӣ, ки атрофи ту аҳли назар ва баҳс нишастаанд?» Сипас гуфт: «Эй Абулҳасан! Баҳси каломро бо ӯ идома деҳ. Ӯ олим ва мутакаллими Хуросон аст!» Имом дубора саволи худро такрор карда, фармуданд: «Ирода ҳодис аст, эй Сулаймон, зеро чизе, ки азалӣ набошад, ҳатман ҳодис аст. Ва агар ҳодис набошад, пас азалӣ аст». Сулаймон гуфт: «Иродаи Ӯ аз худи Ӯст, чунон ки шунавоӣ ва биноӣ ва илми Ӯ аз худи Ӯст». Имом фармуданд: «Оё Ӯ худашро ирода кардааст?» Сулаймон гуфт: «Не». Имом фармуданд: «Пас, Мурид (иродакунанда) монанди Самеъ ва Басир нест». Сулаймон гуфт: «Ӯ худашро ирода кардааст, чунонки садои худро мешунавад ва худро мебинад ва ба худ огоҳ аст». Имом фармуданд: «Худро ирода кардааст, яъне чӣ? Оё яъне хостааст, ки чизе бошад? Хостааст, ки зинда ё шунаво ё бино ё тавоно бошад?» Сулаймон гуфт: «Бале». Имом фармуданд: «Оё бо иродаи худ чунин шудааст?» Сулаймон гуфт: «Не». Имом фармуданд: «Пас, ин ки мегӯӣ: Хостааст, ки ҳай, самеъ ва басир бошад, маъное надорад, зеро ҳаёт, шунавоӣ ва биноии Ӯ ба иродаи Ӯ набудааст». Сулаймон гуфт: «Чаро, бо иродаи худ чунин шудааст». Дар ин ҷо, Маъмун ва ҳозирон хандиданд ва ҳазрати Имом Ризо (а) низ табассум карданд ва фармуданд: «Бар мутакаллими Хуросон сахт нагиред ва ӯро озор надиҳед». Сипас фармуданд: «Эй Сулаймон, бар асоси эътиқоди шумо, Худо аз ҳолате ба ҳолати дигар тағйир кардааст, ва ин чизе нест, ки Худоро бо он васф кардан мумкин бошад». Сулаймон хомӯш монд.
Сипас ҳазрат фармуданд: «Эй Сулаймон, як савол дорам». Сулаймон гуфт: «Бифармоед, ҷони ман фидоятон». Имом фармуданд: «Ба ман бигӯ, оё ту ва дӯстонат бар асоси он чи медонед ва мефаҳмед, бо мардум баҳси каломӣ мекунед ё бар асоси он чи намедонед ва намефаҳмед?» Сулаймон гуфт: «Албатта, бар асоси он чи медонем ва мефаҳмем». Имом фармуданд: «Он чи мардум медонанд ва мепазиранд, ин аст, ки иродакунанда ғайр аз ирода аст ва иродакунанда пеш аз ирода вуҷуд дорад ва фаъоли ғайри мафъул аст. Ин сухани шуморо, ки мегӯед ирода ва иродакунанда як чиз ҳастанд, ботил мекунад». Сулаймон гуфт: «Ҷони ман фидоятон, ин масъала бар асоси фаҳму дониши мардум нест». Имом фармуданд: «Пас, бе он ки маърифат ва иттилоъ дошта бошед, даъвои илм мекунед ва мегӯед: Ирода низ монанди шунавоӣ ва биноӣ аст, дар ҳоле ки ин эътиқоди шумо бар асоси ақл ва илм нест». Сулаймон хомӯш монд ва ҷавобе надошт.
Сипас Ҳазрат фармуданд: «Эй Сулаймон, оё Худованд ба тамоми он чи ки дар биҳишт ва дӯзах аст, илм дорад?» Сулаймон гуфт: «Бале.» Ҳазрат фармуданд: «Оё он чи ки Худованд медонад, ки дар оянда эҷод хоҳад шуд, эҷод хоҳад шуд?» Гуфт: «Бале.» Ҳазрат фармуданд: «Ҳоло, агар мавҷуд шуд, ба гунае ки дигар чизе боқӣ намонад, оё боз ҳам Худованд метавонад чизҳои дигареро ба онҳо изофа кунад ё сарфи назар мекунад?» Сулаймон гуфт: «Изофа мекунад. Ҳазрат фармуданд: «Бино бар гуфтаи ту — ки Худованд изофа мекунад — чизе ба онҳо изофа кардааст, ки худ намедонист, эҷод хоҳад шуд (чун фарз бар ин буд, ки тамоми он чи ки Худованд ба вуҷуд омадани онҳо дар оянда илм дошт, мавҷуд шудааст ва дигар чизе боқӣ нест).» Сулаймон гуфт: «Фидоят шавам, изофаҳо ғоят ва ниҳоят надоранд.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, аз назари шумо, илми Худованд ба он чи ки дар онҳо (яъне биҳишт ва дӯзах) қарор хоҳад гирифт, иҳота надорад, чун ниҳояте барои он қобили тасаввур нест, ва агар илми Ӯ ба он чи ки дар онҳо хоҳад буд, иҳота надошта бошад, он чи ки дар онҳо хоҳад буд, қабл аз вуҷудашон нахоҳад донист. Худованд аз чунин гуфтаҳо ва ақоид мунзаҳ ва болотар аст.»
Сулаймон гуфт: «Ман, ки гуфтам Худованд ба онҳо илм надорад, аз ин рӯ буд, ки онҳо ниҳоят надоранд ва худи Худованд онҳоро ба ҷовидонӣ васф фармудааст, ва лизо мо нахостем поёне барои онҳо қарор диҳем.» Ҳазрат фармуданд: «Илми Худованд ба онҳо боис намешавад, ки онҳо мутаноҳӣ бошанд; зеро чи басо Худованд ба онҳо илм дорад, сипас бар онҳо меафзояд ва афзудаҳоро аз онҳо қатъ намекунад, ва Худованд низ худ чунин фармудааст: «کلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیرَها لِیذُوقُوا الْعَذابَ» (Ҳар вақте ки пӯсти онҳо мепухт, пӯсти наве ғайр аз пӯсти қадим ҷойгузини онҳо мекардем, то азобро бичашанд (Нисо, 56)); ва низ дар мавриди биҳиштиён фармудааст: «عَطاءً غَیرَ مَجْذُوذٍ» (Бахшишҳои бепоён (Ҳуд, 108)); ва низ: «وَ فاکهَةٍ کثِیرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ» (Ва меваҳои фаровон ва ҳамешагӣ, бидуни он ки касе аз хӯрдани онҳо монеъ шавад. (Воқеа, 33)).
Пас Худованди азза ва ҷалла ин зиёдиҳоро медонад ва онро аз онҳо дареғ намедорад. Оё он чи ки аҳли биҳишт мехӯранд ва менӯшанд, Худованд чизе ҷойгузини он намекунад?» Гуфт: «Чаро.» Ҳазрат фармуд: «Оё ҳоло, ки ба ҷои он хурданиҳо ва нӯшиданиҳое, ки масраф шудааст, чизи наве ҷойгузин фармудааст, оё атои худро қатъ кардааст?» Сулаймон гуфт: «Не.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, инчунин аст ҳар он чи ки дар биҳишт бошад ва масраф шавад ва чизи дигаре ҷойи онро гирад, ин ҷойгузиншудаҳо аз аҳли биҳишт мунқатеъ нашудааст ва нахоҳад шуд.» Сулаймон гуфт: «Хуб, изофаҳоро аз онҳо дареғ мекунад ва чизе изофӣ ба онҳо намедиҳад.»
Ҳазрат фармуданд: «Дар ин сурат, он чи ки дар биҳишт ва дӯзах аст, аз байн хоҳад рафт ва тамом хоҳад шуд, ва ин матлаб, эй Сулаймон, бархилофи китоби Худо ва зидди خلود ва ҷовидонӣ аст; зеро Худованд мефармояд:
«لَهُمْ ما یشاؤُونَ فِیها وَ لَدَینا مَزِیدٌ»
(Барои онон ҳар он чи бихоҳанд, дар он (биҳишт) мавҷуд аст ва назди Мо низ зиёдатӣ ва изофа ҳаст (Қоф, 35)); ва низ мефармояд: «عَطاءً غَیرَ مَجْذُوذٍ» ва низ фармудааст: «وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ» (Онон аз он ҷо берун ронда намешаванд. (Ҳиҷр, 48)); ва мефармояд: «خالِدِینَ فِیها أَبَداً» (Барои ҳамеша дар он макон ҷовидон ҳастанд. (Баййина, 8)); ва низ фармудааст: «وَ فاکهَةٍ کثِیرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ».
Сулаймон ҷавобе надошт. Сипас Ҳазрат фармуданд: «Эй Сулаймон, бигӯ, оё ирода (хост) феъл аст ё ғайри феъл?» Гуфт: «Бале, феъл аст.» Имом фармуданд: «Пас, муҳдас (ҳодис) аст; зеро афъол муҳдас ҳастанд.» Сулаймон гуфт: «Феъл нест.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, чизи дигаре аз азал бо Худо будааст.» Сулаймон гуфт: «Ирода ҳамон иншо ва эҷод аст.»
Ҳазрат фармуданд: «Эй Сулаймон, ин сухан ҳамон чизест, ки бар Зирор ва ҳаммаслаконаш айб гирифтаед, ки мегӯянд: он чи ки Худованд дар осмон ва замин ё дарё ва хушкӣ халқ кардааст, аз сагу хуку маймуну инсону чорпо ва ғайра, ҳама иродаи Худо ҳастанд; ва иродаи Худо зинда мешавад ва мемирад, роҳ меравад ва мехӯрад, менӯшад, издивоҷ мекунад, таваллуд мекунад, зулм мекунад, корҳои зишт анҷом медиҳад, кофир мешавад ва мушрик мегардад. Мо аз ин гуфтаҳо барӣ ҳастем ва бо он душманӣ мекунем, ва ин ҳадди он аст.»
Сулаймон гуфт: «Ирода мисли самъ ва басар ва илм аст.» Ҳазрат фармуданд: «Дубора ба сухани аввалии худ бозгаштӣ! Бигӯ, бидонам, оё самъ ва басар ва илм маснуъ (офаридашуда) ҳастанд?» Сулаймон гуфт: «Не.» Имом фармуданд: «Пас, чӣ гуна иродаро нафй мекунед ва мегӯед: ирода накардааст, ва гоҳе мегӯед: ирода кардааст? Ва ҳол он ки худ мегӯед: ирода сохта ва мафъули Худованд нест?»
Сулаймон гуфт: «Ин мисли ин аст, ки мегӯем: гоҳе медонад ва гоҳе намедонад.» Ҳазрат фармуданд: «Ин ду яксон нестанд; зеро нафйи маълум, нафйи илм нест, ва ҳол он ки нафйи мурод (иродашуда), нафйи вуҷуди ирода аст. Зеро агар чизе ирода нашавад, дар воқеъ иродае вуҷуд надоштааст; вале гоҳе мешавад, ки илм вуҷуд дорад, вале маълум вуҷуд надорад. Мисли басар (бинойӣ), ки чи басо инсон бино аст, вале чизи дидание вуҷуд надорад; ва илм вуҷуд дорад, вале маълум вуҷуд надорад.» Сулаймон гуфт: «Хуб, ирода маснуъ аст.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, муҳдас аст ва монанди самъ ва басар нест; зеро самъ ва басар маснуъ нестанд ва ин яке маснуъ аст.» Сулаймон гуфт: «Ирода сифате аз сифатҳои Худованд аст, ки аз азал будааст.» Имом фармуданд: «Пас, инсон ҳам бояд азалӣ бошад; чунки сифати ӯ азалӣ аст.» Сулаймон гуфт: «Не, зеро ӯ он сифатро насохтааст.» Ҳазрат фармуданд: «Эй Хуросонӣ, чӣ қадар иштибоҳ мекунӣ! Оё бо ирода ва гуфтаи Ӯ, ашё эҷод намешавад?» Сулаймон гуфт: «Не.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, агар на бо ирода ва машият ва дастури Худо аст ва на мустақиман ашёро халқ мекунад, пас ин мавҷудот чӣ гуна эҷод шудаанд? Худованд бартар ва болотар аз инҳост.» Сулаймон ҷавобе надод.
Ҳазрат фармуданд: «Дар мавриди ин ояти шариф:
«وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِک قَرْیةً أَمَرْنا مُتْرَفِیها فَفَسَقُوا فِیها» (Ҳар гоҳ ирода кунем, ки шаҳр ва сарзамине нобуд шавад, ба мутрафини он диёр дастур медиҳем ва онон дар он ҷо ба фасқу фуҷур мепардозанд. (Исро, 16)), оё манзур аз ирода кардани Худованд дар ин оят, ин аст, ки Худо иродаро эҷод мекунад?» Гуфт: «Бале.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, агар иродаро эҷод мекунад, ин гуфтаи ту, ки мегӯӣ: ирода ҳамон Худост ё ҷузъе аз Ӯст, ботил хоҳад буд; зеро Худо худашро эҷод намекунад ва аз ҳолати феълии худ тағйир намеёбад. Худованд волотар аз ин аст.» Сулаймон гуфт: «Манзураш ин нест, ки иродаеро эҷод мекунад.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, манзураш чист?» Гуфт: «Манзураш ин аст, ки коре анҷом медиҳад.» Ҳазрат фармуданд: «Вой бар ту! Чӣ қадар ин матлабро такрор мекунӣ? Ман гуфтам, ки ирода муҳдас аст, зеро феъл ва эҷоди чиз муҳдас мебошад.» Сулаймон гуфт: «Пас аслан маъное надорад.» Ҳазрат фармуданд: «Пас аз назари шумо, Худо худро тавсиф кардааст ва иродаро сифати худ қарор додааст; иродае, ки маъное надорад. Пас, агар ирода на маънои азалӣ дошта бошад ва на маънои ҳодис, ин гуфтаи шумо, ки мегӯед: «Худованд аз азал ирода мекард», ботил хоҳад буд.» Сулаймон гуфт: «Манзури ман ин аст, ки ирода яке аз афъоли азалии Худованд мебошад.» Ҳазрат фармуданд: «Оё намедонӣ чизе, ки азалӣ аст, наметавонад дар як вақт ҳам маснуъ бошад ва ҳам муҳдасу қадим ва азалӣ?» Сулаймон ҷавобе надошт.
Сипас Имом Ризо (а) фармуданд: «Айбе надорад, саволатро идома деҳ.» Сулаймон гуфт: «Оё ирода сифате аз сифатҳои Худо аст?» Ҳазрат фармуданд: «Чӣ қадар ин матлабро барои ман такрор мекунӣ? Оё ин сифати Ӯ муҳдас аст ё азалӣ?» Сулаймон гуфт: «Муҳдас аст.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, ирода муҳдас аст, агарчи аз сифатҳои азалӣ ва зотии Худованд бошад. Пас, Худо чизеро ирода накардааст.» Ҳазрат фармуданд: «Чизе, ки азалӣ бошад, мафъул ва маснуъ нахоҳад буд.» Сулаймон гуфт: «Ашё айнан ирода нестанд (ҳамон тавре ки Зирор мегӯяд) ва Худованд чизеро ирода накардааст.» Ҳазрат фармуданд: «Ту васваса мекунӣ. Оё чизеро, ки офариниш ва сохтани онро ирода накардааст, офаридааст? Ин ҳолати касе аст, ки намедонад чӣ мекунад. Худованд аз ин суханҳо пок ва болотар аст.»
Сулаймон гуфт: «Аълоҳазрат! Ман гуфтам, ки ирода мисли самъ, басар ва илм аст.» Маъмун гуфт: «Вой бар ту, эй Сулаймон! Чӣ қадар ин сухани ғалатро такрор мекунӣ?! Инро бас кун ва ба мавзуи дигар бигзар, зеро ҷавоби дигаре наметавонӣ диҳӣ.» Ҳазрат фармуданд: «Раҳояш макун, эй амири муъминон. Суханашро қатъ макун, зеро онро далели ҳаққонияти худ меҳисобад. Идома деҳ, Сулаймон.» Сулаймон гуфт: «Ман гуфтам, ки ирода мисли самъ, басар ва илм аст.» Ҳазрат фармуданд: «Айбе надорад, бигӯ бубинам, оё ирода як маъно дорад ё дорои маъноҳои гуногун аст?» Сулаймон гуфт: «Як маъно дорад.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, оё маънои тамоми иродаҳо як чиз аст?» Сулаймон гуфт: «Бале.» Ҳазрат фармуданд: «Агар маънои тамоми иродаҳо як чиз бошад, бояд иродаи қиём ҳамон иродаи қаъд бошад ва иродаи зиндагӣ низ ҳамон иродаи марг. Агар иродаи Худованд як чиз бошад, ҳеҷ яке аз муродҳои Худо бар дигаре муқаддам нахоҳад буд ва ҳеҷ яке бо он дигар фарқ нахоҳад кард ва ҳама як чиз хоҳанд буд.» Сулаймон гуфт: «Маъноҳо бо ҳам фарқ доранд.»
Ҳазрат фармуданд: «Хуб, ҳоло бигӯ, оё мурид айнан ирода аст ё чизи дигаре?» Сулаймон гуфт: «Ӯ ҳамон ирода аст.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, аз назари шумо, мурид бояд мухталиф бошад, зеро ӯ ҳамон ирода аст.» Сулаймон гуфт: «Сарварам! Ирода ҳамон мурид нест.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, ирода ҳодис аст, вагарна лозим меояд, ки чизе дигар ҳамроҳи Худованд бошад. Ин матлабро хуб бифаҳм ва боз саволатро идома деҳ.» Сулаймон (дар ҳоле ки гӯё сухани худро бозпас гирифта буд) гуфт: «Не, балки ин номест аз номҳои Худо.» Ҳазрат фармуданд: «Оё Худо худаш чунин номе бар худ гузоштааст?» Сулаймон гуфт: «Не, Ӯ чунин номе бар худ нагузоштааст.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, ту ҳақ надорӣ номеро бар Ӯ бигузорӣ, ки Ӯ худаш бо чунин номе худро нахондааст.»
Сулаймон гуфт: «Вале Ӯ худаш худро мурид васф кардааст.» Ҳазрат фармуданд: «Ӯ ки худро мурид васф намудааст, маънояш ин нест, ки мехоста бигӯяд: Ӯ ирода аст ва ё ин ки ирода номи Ӯст.» Сулаймон гуфт: «Зеро иродааш айнан илми Ӯст.» Ҳазрат фармуданд: «Эй нодон, агар Худо ба чизе огоҳ бошад, оё маънои он ин аст, ки онро ирода кардааст?!» Сулаймон гуфт: «Бале, албатта.» Ҳазрат фармуданд: «Ҳоло, агар онро ирода накунад, оё ба ин маъност, ки ба он илм ва огоҳӣ надорад?» Сулаймон гуфт: «Бале, албатта.» Ҳазрат фармуданд: «Аз куҷо чунин сухан мегӯӣ? Ва чӣ далеле дорӣ, ки иродаи Худо айнан илми Ӯст? Ҳол он ки гоҳе мешавад, ки Худо чизеро медонад, вале абадан онро ирода намекунад; аз ҷумла ин ояти шариф: «Ва ла-ин шиъно ла-назҳабанна биллазӣ авҳайно илайк (Агар бихоҳем, он чиро, ки ба ту ваҳй кардаем, хоҳем бурд (Исро, 86)); ва Худованд медонад, ки чӣ гуна онро бибарад, вале ҳаргиз ин корро нахоҳад кард.» Сулаймон гуфт: «Зеро Худо аз кор фориғ шуда ва даст аз кор кашида ва бар он чи муқаррар фармудааст, чизе нахоҳад афзуд.» Ҳазрат фармуданд: «Ин сухани яҳуд аст. Агар сухани шумо дуруст бошад, пас чӣ гуна Худованд мефармояд: «Удъуни астаҷиб лакум» (Мароро бихонед, то дуои шуморо иҷобат кунам (Ғофир, 60)). Сулаймон гуфт: «Манзури Ӯ ин аст, ки Ӯ бар ин кор тавоно аст.» Ҳазрат фармуданд: «Оё ваъда медиҳад, ки ба он вафо нахоҳад кард?! Пас, чӣ тавр фармудааст: "Язиду фи-л-халқи ма яшоъ" (Ҳар он чиро, ки бихоҳад, дар офариниш меафзояд. (Фотир, 1)) ва низ фармудааст: "Ямҳу-л-лоҳу ма яшоъу ва юсбиту ва аиндаҳу умму-л-китоб" (Худованд ҳар он чиро, ки бихоҳад, маҳв мекунад ва ҳар он чиро, ки бихоҳад, собит медорад ва Умму-л-китоб назди Ӯст (Раъд, 39))? Ҳоло, оё аз корҳо фориғ шудааст?!» Сулаймон ҷавобе надошт.
Ҳазрат фармуданд: «Оё Худованд медонад, ки инсон вуҷуд хоҳад ёфт, дар ҳоле ки ҳеҷ гоҳ ирода накардааст, ки инсонро халқ кунад? Ва оё Худованд медонад, ки инсоне имрӯз хоҳад мурд, дар ҳоле ки ирода накардааст, ки имрӯз бимирад?» Сулаймон гуфт: «Бале.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, оё он чиро, ки ирода кардааст, медонад, ки вуҷуд хоҳад ёфт, ё он чиро, ки ирода накардааст?» Сулаймон гуфт: «Медонад, ки ҳар ду вуҷуд хоҳанд ёфт.» Ҳазрат фармуданд: «Дар ин сурат, Ӯ медонад, ки инсон дар як вақт ҳам зинда аст, ҳам мурда, ҳам истода аст, ҳам нишаста, ҳам нобино аст, ҳам бино, ва ин муҳол аст.»
Сулаймон гуфт: «Фидоят шавам, Ӯ медонад, ки яке аз ин ду вуҷуд хоҳад ёфт.» Ҳазрат фармуданд: «Айбе надорад, ҳоло кадомашон вуҷуд хоҳад ёфт: он чиро, ки ирода кардааст, ё он чиро, ки ирода накардааст?» Сулаймон гуфт: «Он чиро, ки ирода кардааст.» Ҳазрат Ризо (а), Маъмун ва уламои ҳозир дар маҷлис хандиданд. Ҳазрат фармуданд: «Хато кардӣ ва сухани аввалини худро тарк намудӣ. Дар аввал гуфта будӣ, ки «Ӯ медонад, ки инсоне имрӯз хоҳад мурд, дар ҳоле ки Ӯ ирода накардааст, ки имрӯз бимирад ва махлуқотеро халқ мекунад, дар ҳоле ки худаш намехоҳад онҳоро халқ кунад». Пас, вақте ки аз назари шумо мумкин нест, ки илм ба он чи ирода накардааст, тааллуқ гирад, пас, танҳо он чиро, ки ирода кардааст, медонад.»
Сулаймон гуфт: «Ҳарфи ман ин аст, ки ирода на Худост ва на ғайри Худо.» Ҳазрат фармуданд: «Эй ҷоҳил, вақте мегӯӣ, ки Худо нест, дар воқеъ қабул кардаӣ, ки он ғайри Худост, ва вақте мегӯӣ, ки ирода Худо нест, дар воқеъ қабул кардаӣ, ки он Худост.» Сулаймон пурсид: «Оё Худованд медонад, ки чӣ гуна чизеро халқ кунад?» Ҳазрат фармуданд: «Бале.» Сулаймон гуфт: «Маънии ин сухан он аст, ки [аз азал] он чиз вуҷуд доштааст.» Ҳазрат фармуданд: «Сухани муҳол мезанӣ, зеро мумкин аст, ки касе бинокорӣ балад бошад, вале хонае насозад, ё дӯзандагӣ бидонад, вале дӯзандагӣ накунад, ё сохтани чизеро донад, вале ҳаргиз онро насозад.»
Сипас Ҳазрат фармуданд: «Оё Худо худаш медонад, ки воҳид аст ва чизе бо Ӯ нест?» Сулаймон гуфт: «Бале.» Ҳазрат фармуданд: «Оё ин матлаб чизеро бо Худо собит мекунад?» Сулаймон гуфт: «Ӯ намедонад, ки воҳид аст ва чизе бо Ӯ нест.» Ҳазрат фармуданд: «Оё ту инро медонӣ?» Сулаймон гуфт: «Бале.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, ту аз Худованд донотарӣ?!» Сулаймон гуфт: «Ҳаргиз, ин мавзуъ муҳол аст.»
Ҳазрат фармуданд: «Аз назари ту муҳол аст, ки Худованд воҳид бошад ва чизе бо Ӯ набошад, ва Самиъ, Басир, Ҳаким, Алим ва Қодир бошад?» Сулаймон гуфт: «Бале.» Ҳазрат фармуданд: «Пас, Худованд чӣ гуна худ хабар додааст, ки воҳид аст, зинда аст, Самиъ ва Басир аст, Ҳаким, Қодир, Алим ва Хабир аст, дар ҳоле ки (ба гуфтаи ту) худаш ин матлабҳоро намедонад? Сухани ту радди сухани худат ва такзиби он аст. Худованд аз ин суханҳо пок аст.»
Сипас Ҳазрат идома доданд: «Пас, чӣ гуна мехоҳад чизеро, ки намешиносад ва сохтани онро намедонад, бисозад? Созандае, ки пеш аз сохтани чизе намедонад, ки онро чӣ гуна бояд бисозад, дар воқеъ ҳайрон ва саргардон аст, ва Худованд аз ин мавзуъ поку муназзаҳ аст.» Сулаймон гуфт: «Ирода ҳамон қудрат аст.» Ҳазрат фармуданд: «Худованди азза ва ҷалл бар он чи ирода накарда бошад ҳам, қодир аст ва ин матлаб қатъист, зеро Худованд фармудааст: "Ва ла-ин шиъно ла-назҳабанна биллазӣ авҳайно илайк" (Агар бихоҳем, он чиро, ки ба ту ваҳй кардаем, хоҳем бурд. (Исро, 86)). Ва агар ирода ҳамон қудрат мебуд, Худованд ирода мекард, ки онро бибарад, зеро бар ин кор қудрат дошт.»
Сулаймон дар ҷавоб оҷиз монд. Маъмун гуфт: Эй Сулаймон, ӯ донотарини Ҳошимиён аст. Ва сипас ҳозирини маҷлис аз он ҷо хориҷ шуданд.
Ҷусторҳои вобаста
Эзоҳ
- ↑ Шайх Садуқ, Уюну ахбор-ир-Ризо, 1378ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.179; Шайх Садуқ, Тавҳид, 1398ҳ.қ., саҳ.441-442; Табарсӣ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.401
- ↑ Сураи Рум, ояти 27
- ↑ Сураи Бақара, ояти 117
- ↑ Сураи Тавба, ояти 106
- ↑ Шайх Садуқ, Тавҳид, 1398ҳ.қ., саҳ.443 - 445; Шайх Садуқ, Уюну ахбор-ир-Ризо, 1378ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.180-182; Табарсӣ, Ал-Иҳтиҷоҷ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.401
- ↑ Шайх Садуқ, Уюну ахбор-ир-Ризо, 1378ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.183; Шайх Садуқ, Тавҳид, 1398ҳ.қ., саҳ.445; Табарсӣ, Ал-Иҳтиҷоҷ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.402
- ↑ Табарсӣ, Ал-Иҳтиҷоҷ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.402 - 404; Шайх Садуқ, Уюну ахбор-ир-Ризо, 1378ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.183 - 191; Шайх Садуқ, Тавҳид, 1398ҳ.қ., саҳ.445 - 454
- ↑ Шайх Садуқ, Уюну ахбор-ир-Ризо, 1378ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.182; Шайх Садуқ, Тавҳид, 1398ҳ.қ., саҳ.444 - 445; Табарсӣ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.401
- ↑ Шайх Садуқ, Тавҳид, 1398ҳ.қ., саҳ.445, 452; Шайх Садуқ, Уюну ахбор-ир-Ризо, 1378ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.183, 190
- ↑ Табарсӣ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.404
- ↑ Табарсӣ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.404; Шайх Садуқ, Уюну ахбор-ир-Ризо, 1378ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.183-191; Шайх Садуқ, Тавҳид, 1398ҳ.қ., саҳ.445-454
- ↑ Шайх Садуқ, Тавҳид, 1398ҳ.қ., саҳ.441 - 454
- ↑ Шайх Садуқ, Уюну ахбор-ир-Ризо, 1378ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.179 - 191
- ↑ Табарсӣ, Ал-Иҳтиҷоҷ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.401-404
- ↑ Муҷлисӣ, Биҳор ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.338
- ↑ Муҷлисӣ, Биҳор ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.329-338
Сарчашма
- Маҷлисӣ, Муҳаммадбоқир, «Биҳор-ул-анвор-ил-ҷомеати лидурари ахбор-ил-аиммат-ил-атҳор», Бейрут, Дору эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, нашри дуввум, 1403ҳ.қ.
- Табарсӣ, Аҳмад ибни Алӣ, «Ал-Иҳтиҷоҷ ала аҳл-ил-лаҷоҷ», таҳқиқ ва тасҳеҳи Муҳаммадбоқир Хирсон, Машҳад, Нашри Муртазо, нашри аввал, 1403ҳ.қ.
- Шайх Садуқ, Муҳаммад ибни Алӣ, «Тавҳид», таҳқиқ ва тасҳеҳи Ҳошим Ҳусайнӣ, Қум, Дафтари интишороти исломӣ вобаста ба Ҷомеаи мударрисини Ҳавзаи илмияи Қум, нашри аввал, 1398ҳ.қ.
- Шайх Садуқ, Муҳаммад ибни Алӣ, «Тарҷумаи Уюну ахбор-ир-Ризо (а)», тарҷумаи Алиакбар Ғаффорӣ ва Ҳамидризо Мустафид, Теҳрон, Нашри Садуқ, 1372ҳ.ш.
- Шайх Садуқ, Муҳаммад ибни Алӣ, «Уюну ахбор-ир-Ризо», таҳқиқ ва тасҳеҳи Маҳдӣ Лоҷвардӣ, Теҳрон, Нашри Ҷаҳон, нашри аввал, 1378ҳ.ш.