Ҳадди зино
| Бахше аз аҳкоми амалӣ ва фиқҳӣ |
|---|
 |
Ин мақола як навиштори тавсифӣ дар бора як мафҳум фиқҳист ва наметавонад меъёре барои аъмоли динӣ бошад. Барои аъмоли динӣ ба манобеи дигар муроҷиа кунед.
Ҳадди зино (форсӣ: حد زنا) ҷазои исломии омезиши ҷинсии номашруи зан ва мард аст. Ҳадди зино, бар асоси шароити гуногун, ба се намуд: эъдом, сангсор ва тозиёна иҷро мешавад. Ҷазои зино дар ҳолате иҷро мешавад, ки зинокор шароите чун булуғ, ақл, ихтиёр ва огоҳӣ аз ҳурмати зино дошта бошад. Исботи зино, ба мақсади иҷрои ҷазои он, тавассути иқрори худи зинокор ё байина, яъне шаҳодати шоҳидон, имконпазир аст.
Эъдом барои мавридҳое чун зино бо маҳорим ва таҷовуз ба унф аст, сангсор барои зинокорони муҳсина (доранди ҳамсар) ва тозиёна барои касоне аст, ки имконияти рабтаи ҷинсии ҳалол надоранд. Барои мардоне, ки издивоҷ кардаанд, вале ҳанӯз бо ҳамсарашон ҳамбистар нашудаанд, ғайр аз тозиёна, табъиди яксола ва тарошидани мӯи сар низ амалӣ мешавад. Алломаи Табатобоӣ, файласуфи шиа, ҳадафи асосии ин ҷазоҳоро баздорандагии аз фасод дар ҷомеа мешуморад.
Аз назари фақеҳони шиа, иҷрои ҳадди зино бар уҳдаи имоми маъсум (а) ё намояндаи ӯст. Дар бораи иҷрои ҳудуд дар замони ғайбат, назариёти гуногун мавҷуданд: баъзе фақеҳон онро вазифаи фақеҳи ҷомеъушшароит мешуморанд ва баъзе дигар эътиқод доранд, ки дар замони ғайбат иҷрои ҳудуд қатъ мешавад.
Муаррифӣ ва ҷойгоҳ
Ҳадди зино ҷазоест, ки дар фиқҳи исломӣ барои ҳамхобагии ғайришаръии зану мард пешбинӣ шудааст.[1] Ин ҷазо вобаста ба тафсилоте, ки дар ин робита вуҷуд дорад, гуногун аст.[2]
Қуръон дар ояти 2 сураи Нур ба ҷазои зинокор ишора кардааст. Ба гуфтаи Аллома Таботабоӣ, бар асоси ин оят, дар иҷрои ҳадди зино набояд бо раҳмдилӣ рафтор кард, зеро ҳикмати иҷрои ҷазоҳо пешгирӣ аз иртикоби гуноҳ аст, ки бо шиддат дар иҷрои онҳо амалӣ мешавад.[3]
Дар робита ба ҷазои зино, ривоёте дар бораи аҳамият[4] ва чигунагии иҷрои он[5] гузориш шудааст. Кулайнӣ дар китоби "Кофӣ" ривоётро дар бораи ҳадди зино дар 19 боб нақл кардааст.[6] Фақеҳони шиа низ дар баҳсҳои марбут ба ҳудуди гуноҳон, аз ҳадди зино баҳс кардаанд.[7]
Шароити воҷиб шудани ҳадди зино
Фақеҳони шиа ҳадди зиноро вобаста ба таҳаққуқи ҳамаи шартҳои зерин медонанд:
- Булуғ: Зинокор ба булуғи шаръӣ расида бошад.[8]
- Ақл: Девона набошад.[9]
- Ихтиёр: Маҷбур ба амали зино нашуда бошад.[10]
- Огоҳӣ аз ҳаром будан: Аз ҳаром будани ин амал огоҳ бошад.[11]
- Духул: Олати таносули мард ба андозаи хатнагоҳ ё бештар дар фарҷ ё мақъади зан дохил шавад.[12]
- Ғайри шаръӣ будани робита: Марду зан, муносибати ҳамсарӣ ё канизӣ байни ҳам надошта бошанд.[13]
- Огоҳӣ аз ҳувияти тарафи муқобил: Агар касе бо тасаввури он ки шахси муқобил ҳамсари ӯст бо ӯ ҳамбистар шавад (ватй ба шубҳа), амали ӯ зино нест.[14]
Роҳҳои исботи зино
Ба фатвои фақеҳон, ду роҳ барои исботи амали зино вуҷуд дорад, ки иборатанд аз: иқрори шахси зинокор ва баййина. Ҳар яке аз ин ду роҳ низ шартҳое доранд:
- Иқрор: Исботи зино ба василаи иқрор, бо чор бор иқрори зинокор муҳаққақ мешавад.[15]
- Баййина: Исботи зино бо баййина бо шаҳодати чор мард, ё агар чор мард мавҷуд набошад, бинобар қавли машҳур, се мард ва ду зан собит мешавад.[16] Бо шаҳодати ду мард ва чор зан, танҳо тозиёна собит мешавад, на раҷм (сангсор).[17] Шаҳодати шоҳидон дар сурате ба собит шудани ҳадд меанҷомад, ки ҳамаи онҳо ба тавре шаҳодат диҳанд, ки ҳамаи шартҳои воҷиби ҳадд, монанди дохилшавии комил, огоҳии тарафайн аз ҳувияти якдигар ва ғайра аз шаҳодати онҳо фаҳмида шавад. Дар ғайри ин сурат, бар гувоҳон ба сабаби нисбати беасос додан, ҳадди қазф ҷорӣ мешавад.[18]
Бинобар фатвоҳои фиқҳӣ, мустаҳаб аст, ки шоҳидон аз шаҳодат додан дар мавриди зино худдорӣ кунанд. Ҳамчунин, мустаҳаб аст, ки қозӣ бо ишора ва киноя, онҳоро ба тарки шаҳодат тарғиб намояд.[19]
Навъҳои ҳадди зино
Дар фиқҳи шиа, бар асоси хусусиятҳои афроди зинокор ва дигар шартҳо, се навъи ҳадд барои зино матраҳ шудааст:
Эъдом
- Ҳамчунин бубинед: Эъдом
Дар баъзе мавридҳо, ҳадди зино кушта шудани шахси зинокор аст, аз ҷумла:
- Зино бо маҳрами насабӣ (монанди модар ва духтар).[20] Ба назари баъзеҳо, маҳрами сабабӣ ва ризоӣ низ ҳамин ҳукмро доранд.[21]
- Зинои кофири зиммӣ бо зани мусалмон.[22]
- Таҷовуз ба унф.[23]
- Зинои мард бо ҳамсари падараш.[24]
- Мард ё зани озоде, ки шарти эҳсон надошта бошад ва зиёда аз ду ё се бор зино кунад, ба шарте ки ҳар бор ҷазо шуда бошад.[25]
Сангсор
- Ҳамчунин бубинед: Сангсор ва Зинои муҳсана
Агар мард ва зани зинокор муҳсан бошанд, яъне ба равобити ҷинсии ҳалол дастрасӣ дошта бошанд, ҷазои онҳо сангсор аст.[26] Ҳар яке аз мард ва зан, ки муҳсан набошад, ҷазояш фарқ мекунад.[27]
Тозиёна, табъид ва тарошидани сар
- Ҳамчунин бубинед: Тозиёна
Мард ё зани болиғ ва оқил, ки имкони равобити ҷинсии ҳалол барои онҳо вуҷуд надорад, дар сурати зино, сад зарба тозиёна мехӯранд.[28]
Ғуломон, новобаста аз он ки муҳсан бошанд ё не, панҷоҳ зарба тозиёна мехӯранд.[29]
Дар мавриди мардони болиғ ва оқиле, ки издивоҷ кардаанд, вале ҳанӯз бо ҳамсарашон ҳамбистар нашудаанд, ҳукми сахттаре вуҷуд дорад. Гуфта шудааст, ки ин афрод, баъд аз тозиёна, сари онҳо тарошида мешавад ва барои як сол табъид мегарданд.[30]
Бинобар қавли машҳур, занҳо табъид намешаванд ва сари онҳо ҳам тарошида намешавад.[31]
Иҷрои ҳадди зино бар уҳдаи кист?
- Мақолаи асосӣ: Иқомаи ҳудуд
Аз дидгоҳи фақеҳони шиа, дар замони ҳузури имоми маъсум (а), вазифаи иҷрои ҳудуди шаръӣ, аз ҷумла ҳадди зино, бар уҳдаи имом ё шахсе аст, ки имом барои ин кор таъйин мекунад.[32] Дар мавриди асри ғайбат, ихтилофи назар вуҷуд дорад: Бархе мегӯянд, ки фақеҳи ҷомеъушшароит ҳудуди шаръиро иҷро мекунад.[33] Гурӯҳи дигар бар онанд, ки иҷрои ҳудуд махсуси имоми маъсум (а) аст ва дар асри ғайбат, фақеҳ ҳаққи иҷрои ин аҳкомро надорад.[34] Баъзе фақеҳон дар ин бора таваққуф карда ва назароти қатъӣ надодаанд.[35]
Одоби иҷрои ҳадди зино
Дар манбаъҳои фиқҳӣ, барои иҷрои ҳадди зино, одабҳое зикр шудааст:
- Бадани мард, ба ҷуз авратайн, ҳангоми тозиёна ё сангсор урён бошад.[36]
- Либоси зан мустаҳкам бошад, то ҳангоми шаллоқ ё сангсор, баданаш ошкор нашавад.[37]
- Барои иҷрои сангсор, чоҳе ҳифр шавад, то муҷрим дар он қарор гирад.[38]
- Ҳангоми тозиёна, шоҳидон иқдом ба иҷрои ҳадд кунанд.[39]
- Мард истода ва зан нишаста тозиёна хӯрад.[40]
- Шаллоқ бо шиддат ба ҷуз сари инсон, рӯй ва аврат, ба ҷойҳои гуногуни бадан зада шавад.[41]
- Гурӯҳе аз мусалмонон шоҳиди иҷрои ҳадд бошанд.[42]
- Дар сангсор, агар бо шаҳодат собит шуда бошад, аввал шоҳидон санг партоянд.[43]
Эзоҳ
- ↑ Ҳошимии Шоҳрӯдӣ, Фарҳанги фиқҳ мувофиқи мазҳаби Аҳли Байт алайҳимуссалом, 1382ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.294
- ↑ Ҳошимии Шоҳрӯдӣ, Фарҳанги фиқҳ мувофиқи мазҳаби Аҳли Байт алайҳимуссалом, 1382ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.294
- ↑ Тобатобоӣ, ал-Мизону фи тафсир-ил-Қуръон, 1352ҳ.ш., ҷ.15, саҳ.78
- ↑ Ниг.: Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.175-176; Шайх Ҳурри Омилӣ, Васоил-уш-шиа, 1409ҳ.қ., ҷ.28, саҳ.67
- ↑ Ниг.: Қумӣ, Тафсири Қумӣ, 1404ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.96; Ибни Ҳайюн, Доим-ул-Ислом, 1385ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.451-452
- ↑ Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.176-198
- ↑ Ниг.: Аллома Маҷлисӣ, Ҳудуду қисос ва диёт, Ҷомеаи мударрисин, саҳ.13-20; Хӯӣ, Муассисат-ул-имом ал-Хӯӣ, 1418ҳ.қ., ҷ.41, саҳ.203-277; Гулпойгонӣ, ад-Дурр-ул-манзуди фи аҳком-ил-ҳудуд, дор ал-Қуръон ал-карим, ҷ.1, саҳ.26-498
- ↑ Ниг.: Муҳаққиқи Ҳиллӣ, Шароеъ-ул-Исломи фи масоил-ил-ҳалол ва-л-ҳаром, 1408ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.137; Муҳаққиқи Ҳиллӣ, ал-Мухтасар-ун-нофеъи фи фиқҳ-ил-имомия, 1376ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.213; Аллома Ҳиллӣ, Қавоид-ул-аҳком, 1413ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.521
- ↑ Ниг.: Муҳаққиқи Ҳиллӣ, ал-Мухтасар-ун-нофеъи фи фиқҳ-ил-имомия, 1376ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.213; Аллома Ҳиллӣ, Қавоид-ул-аҳком, 1413ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.521
- ↑ Ниг.: Муҳаққиқи Ҳиллӣ, Шароеъ-ул-Исломи фи масоил-ил-ҳалол ва-л-ҳаром, 1408ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.137; Муҳаққиқи Ҳиллӣ, ал-Мухтасар-ун-нофеъи фи фиқҳ-ил-имомия, 1376ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.213; Аллома Ҳиллӣ, Қавоид-ул-аҳком, 1413ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.521
- ↑ Ниг.: Муҳаққиқи Ҳиллӣ, Шароеъ-ул-Исломи фи масоил-ил-ҳалол ва-л-ҳаром, 1408ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.137; Муҳаққиқи Ҳиллӣ, ал-Мухтасар-ун-нофеъи фи фиқҳ-ил-имомия, 1376ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.213; Аллома Ҳиллӣ, Қавоид-ул-аҳком, 1413ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.521
- ↑ Ниг.: Муҳаққиқи Ҳиллӣ, Шароеъ-ул-Исломи фи масоил-ил-ҳалол ва-л-ҳаром, 1408ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.136; Муҳаққиқи Ҳиллӣ, ал-Мухтасар-ун-нофеъи фи фиқҳ-ил-имомия, 1376ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.213; Аллома Ҳиллӣ, Қавоид-ул-аҳком, 1413ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.521
- ↑ Ниг.: Муҳаққиқи Ҳиллӣ, Шароеъ-ул-Исломи фи масоил-ил-ҳалол ва-л-ҳаром, 1408ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.136; Муҳаққиқи Ҳиллӣ, ал-Мухтасар-ун-нофеъи фи фиқҳ-ил-имомия, 1376ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.213; Аллома Ҳиллӣ, Қавоид-ул-аҳком, 1413ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.521
- ↑ Ниг.: Муҳаққиқи Ҳиллӣ, Шароеъ-ул-Исломи фи масоил-ил-ҳалол ва-л-ҳаром, 1408ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.136; Муҳаққиқи Ҳиллӣ, ал-Мухтасар-ун-нофеъи фи фиқҳ-ил-имомия, 1376ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.213; Аллома Ҳиллӣ, Қавоид-ул-аҳком, 1413ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.521
- ↑ Муҳаққиқи Ҳиллӣ, Шароеъ-ул-Ислом, 1408, ҷ.4, саҳ.138-139; Хумайнӣ, Таҳрир-ул-васила, 1408ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.459
- ↑ Муҳаққиқи Ҳиллӣ, Шароеъ-ул-Ислом, 1408, ҷ.4, саҳ.139
- ↑ Муҳаққиқи Ҳиллӣ, Шароеъ-ул-Ислом, 1408, ҷ.4, саҳ.139
- ↑ Хумайнӣ, Таҳрир-ул-васила, 1408ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.461
- ↑ Соҳиби Ҷавоҳир, Ҷавоҳир-ул-калом, Дору эҳё-ит-турас-ил-арабӣ, ҷ.41, саҳ.307
- ↑ Соҳиби Ҷавоҳир, Ҷавоҳир-ул-калом, Дору эҳё-ит-турас-ил-арабӣ, ҷ.41, саҳ.309
- ↑ Хӯӣ, Муассисат-ул-имом ал-Хӯӣ, 1418ҳ.қ., ҷ.41, саҳ.233
- ↑ Соҳиби Ҷавоҳир, Ҷавоҳир-ул-калом, Дору эҳё-ит-турас-ил-арабӣ, ҷ.41, саҳ.313; Хӯӣ, Муассисат-ул-имом ал-Хӯӣ, 1418ҳ.қ., ҷ.41, саҳ.234
- ↑ Соҳиби Ҷавоҳир, Ҷавоҳир-ул-калом, Дору эҳё-ит-турас-ил-арабӣ, ҷ.41, саҳ.315; Хӯӣ, Муассисат-ул-имом ал-Хӯӣ, 1418ҳ.қ., ҷ.41, саҳ.235
- ↑ Соҳиби Ҷавоҳир, Ҷавоҳир-ул-калом, Дору эҳё-ит-турас-ил-арабӣ, ҷ.41, саҳ.316
- ↑ Соҳиби Ҷавоҳир, Ҷавоҳир-ул-калом, Дору эҳё-ит-турас-ил-арабӣ, ҷ.41, саҳ.331-332
- ↑ Табрезӣ, Усас-ул-ҳудуди ва-т-таъзирот, 1376ҳ.ш., саҳ.107
- ↑ Соҳиби Ҷавоҳир, Ҷавоҳир-ул-калом, Дору эҳё-ит-турас-ил-арабӣ, ҷ.41, саҳ.318-322
- ↑ Субҳонӣ Табрезӣ, ал-Ҳудуду ва-т-таъзироти фи шариат-ил-исломият-ил-ғарро, 1432ҳ.қ., саҳ.112
- ↑ Соҳиби Ҷавоҳир, Ҷавоҳир-ул-калом, Дору эҳё-ит-турас-ил-арабӣ, ҷ.41, саҳ.329
- ↑ Гулпойгонӣ, ад-Дурр-ул-манзуди фи аҳком-ил-ҳудуд, Дор-ул-Қуръон-ил-карим, ҷ.1, саҳ.299-300
- ↑ Соҳиби Ҷавоҳир, Ҷавоҳир-ул-калом, Дору эҳё-ит-турас-ил-арабӣ, ҷ.41, саҳ.328-329; Субҳонӣ Табрезӣ, ал-Ҳудуду ва-т-таъзироти фи шариат-ил-исломият-ил-ғарро, 1432ҳ.қ., саҳ.118
- ↑ Соҳиби Ҷавоҳир, Ҷавоҳир-ул-калом, Дору эҳё-ит-турас-ил-арабӣ, ҷ.21, саҳ.386
- ↑ Ниг.: Шайх Муфид, ал-Муқниа, 1410ҳ.қ., саҳ.810; Шаҳиди Аввал, ал-Лумъат-уд-димишқия, 1410ҳ.қ., саҳ.46; Имом Хумайнӣ, Таҳрир-ул-васила, 1408ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.482; Хоманаӣ, Аҷвибат-ул-истифтоот, 1415ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.25
- ↑ Ниг.: Ибни Зуҳра, Ғанят-ун-нузуъ, Муассисаи ал-Имом ас-Содиқ (а), саҳ.425; Ибни Идрис, ас-Сароир, 1410ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.25; Хонсорӣ, Ҷомеъ-ул-мадорик, 1355ҳ.ш., ҷ.5, саҳ.411-412
- ↑ Ниг.: Аллома Ҳиллӣ, Мунтаҳа-л-матолиб, 1412ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.994; Мирзои Қумӣ, Ҷомеъ-уш-шатоти фи аҷвибат-ис-суолот, 1371ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.395
- ↑ Абуссалоҳи Ҳалабӣ, ал-Кофӣ фи фиқҳ, 1403ҳ.қ., саҳ.407
- ↑ Абуссалоҳи Ҳалабӣ, ал-Кофӣ фи фиқҳ, 1403ҳ.қ., саҳ.407
- ↑ Абуссалоҳи Ҳалабӣ, ал-Кофӣ фи фиқҳ, 1403ҳ.қ., саҳ.407
- ↑ Абуссалоҳи Ҳалабӣ, ал-Кофӣ фи фиқҳ, 1403ҳ.қ., саҳ.407
- ↑ Абуссалоҳи Ҳалабӣ, ал-Кофӣ фи фиқҳ, 1403ҳ.қ., саҳ.407
- ↑ Шайх Тусӣ, ал-Хилоф, 1407ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.374
- ↑ Шайх Тусӣ, ал-Хилоф, 1407ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.374
- ↑ Абуссалоҳи Ҳалабӣ, ал-Кофӣ фи фиқҳ, 1403ҳ.қ., саҳ.407; Шайх Тусӣ, ал-Хилоф, 1407ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.376
Сарчашма
- Абӯсалоҳ Ҳалабӣ, Тақи ибни Надҷм, Ал-Кофӣ фи-л-Фиқҳ, таҳқиқи Ризо Остодӣ, Исфаҳон, Китобхонаи Имоми Амирулмӯъминин Алӣ (а), чопи аввал, 1403 ҳ.қ.
- Алома Маҷлисӣ, Муҳаммадбоқир, Ҳудуд ва Қисос ва Дият, Қум, Ҷомеаи Мударрисини Ҳавзаи Илмияи Қум, Интишороти Исломӣ, бе санаи нашр.
- Алома Ҳиллӣ, Мунтаҳал-Матолиб, Машҳад, Маҷмаи Баҳуси Исломӣ, 1412 ҳ.қ.
- Алома Ҳиллӣ, Ҳасан ибни Юсуф, Қавоид-ул-Аҳком, Қум, Ҷомеаи Мударрисини Ҳавзаи Илмияи Қум, Интишороти Исломӣ, 1413 ҳ.қ.
- Гулпойгонӣ, Сайид Муҳаммадризо, Ад-Дур-ул-Манзуд фи Аҳком-ил-Ҳудуд, Қум, Дор-ул-Қуръон-ил-Карим, бе санаи нашр.
- Ибни Зуҳра, Ғуниат-ун-Нузӯъ, Қум, Муассисаи Имоми Содиқ (а), бе санаи нашр.
- Ибни Идрис, Ал-Саройир, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, чопи дувум, 1410 ҳ.қ.
- Ибни Ҳайюн, Нуъмон ибни Муҳаммад Магрибӣ, Даоим-ул-Ислом ва зикри ҳалол ва ҳаром ва қазоё ва аҳком, Қум, Муассисаи Оли Байти (а), 1385 ҳ.қ.
- Кулайнӣ, Муҳаммад ибни Яъқуб, Ал-Кофӣ, Теҳрон, Дор-ул-Кутуб-ул-Исломия, 1407 ҳ.қ.
- Мирзои Қумӣ, Ҷомеъ-уш-Шатот фи Аҷвибат-ус-Суолат, Теҳрон, Интишороти Кайҳон, 1371 ҳ.ш.
- Муҳаққиқ Ҳиллӣ, Ҷаъфар ибни Ҳасан, Ал-Мухтасар-ун-Нафиъ фи Фиқҳ-ил-Имомия, Қум, Матбуоти Дини, 1376 ҳ.ш.
- Муҳаққиқ Ҳиллӣ, Ҷаъфар ибни Ҳасан, Шароиъ-ул-Ислом фи Масоили-л-Ҳалол ва-л-Ҳаром, Қум, Исмоилиён, 1408 ҳ.қ.
- Соҳиби Ҷавоҳир, Муҳаммад Ҳасан, Ҷавоҳир-ул-Калом, Бейрут, Дор-уҳёи Турос-ул-Арабӣ, бе санаи нашр.
- Субҳонӣ Табрезӣ, Ҷаъфар, Ал-Ҳудуд ва-т-Таъзирот фи-ш-Шариат-ил-Исломия-ил-Ғаро, Қум, Муассисаи Имоми Содиқ (а), 1432 ҳ.қ.
- Табарсӣ, Фазл ибни Ҳасан, Маҷмаъ-ул-Баян, таҳқиқ: гурӯҳе аз муҳаққиқон, Бейрут, Муассисаи Аламӣ, чопи аввал, 1415 ҳ.қ.
- Таботабоӣ, Сайид Муҳаммадҳусайн, Ал-Мизон фи Тафсир-ил-Қуръон, Бейрут, Аламӣ фи-л-Матбуот, 1352 ҳ.ш.
- Хоманаӣ, Сайид Алӣ, Аҷвибат-ул-Истифтоот, Кувайт, Дор-ун-Набо, чопи аввал, 1415 ҳ.қ.
- Хумайнӣ, Сайид Рӯҳуллоҳ, Таҳрир-ул-Васила, Дор-ул-Кутуб-ул-Илмия, Исмоилиён, 1408 ҳ.қ.
- Хуонсорӣ, Сайид Аҳмад, Ҷомеъ-ул-Мадорик, Теҳрон, Китобхонаи Садуқ, чопи дувум, 1355 ҳ.ш.
- Хӯӣ, Сайид Абулқосим, Мавсуат-ул-Имоми Хӯӣ, Қум, Муассисаи Эҳёи Осори Имоми Хӯӣ, 1418 ҳ.қ.
- Шайх Муфид, Ал-Муқниъа, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, 1410 ҳ.қ.
- Шайх Ҳарр Омилӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, Васоил-уш-Шиа, Қум, Муассисаи Оли Байти (а), 1409 ҳ.қ.
- Шаҳиди Аввал, Ал-Лумъат-уд-Димашқия, Бейрут, Дор-ут-Турос, чопи аввал, 1410 ҳ.қ.
- Қумӣ, Алӣ ибни Иброҳим, Тафсири Қумӣ, Қум, Дор-ул-Китоб, 1404 ҳ.қ.
- Ҳошимӣ Шаҳрудӣ, Сайид Маҳмуд, Фарҳанги Фиқҳ мувофиқи мазҳаби Аҳли Байти (а), Қум, Муассисаи Доират-ул-Маорифи Фиқҳи Исломӣ бар мазҳаби Аҳли Байти (а), 1382 ҳ.ш.