Ҷазиратулъараб

Аз wikishia
(Тағйири масир аз Ҷазираи араб)
Тасвири моҳвораии Шибҳи ҷазираи Арабистон

Ҷазиратулъараб ё нимҷазираи Арабистон паҳновартарин нимҷазираи ҷаҳон, воқеъ дар ҷануби ғарбии Осиё аст. Ин нимҷазира байни обҳои халиҷи Форс, дарёҳои Уммон у Араб дар машриқ, уқёнуси Ҳинд ва Халиҷи Адан дар ҷануб ва дарёи сурх дар мағриб қарор дорад ва ба сабаби муҳосира бо дарёҳо ва рудҳо аз ҷумла Фурот дар қисмати шимолии он ки нимҷазираро тақрибан ба сурати ҷазира даровардааст, аксари ҷуғрофиёнависон ва муаррихони қадим ва ҷадид онро ҷазиратулъараб хондаанд.

Ҷазиратулъараб муштамил бар кишварҳои Арабистони Саъудӣ ва Яман дар ҷануб, Аммон ва Имороти Муттаҳида дар машриқ, Кувайт дар шимол ва Қатар дар соҳили ҷанубии халиҷи Форс аст.

Бинобар ривоёти динӣ, нахустин бор яктопарастӣ дар замони ҳазрати Иброҳим дар ҷазиратулъараб тарвиҷ шуд ва оини тавҳид дар Ҳиҷоз ва ба хусус Макка ривоҷ ёфт. Ҷазиратулъараб хостгоҳи дини Ислом аст ва Пайғамбари Акрам (с) даъвати хешро дар ин минтақа аз ҷаҳон оғоз кард.

Макон

Ҷазиратулъараб байни обҳои халиҷи Форс, дарёҳои Аммону араб дар машриқ, уқёнуси Ҳинд ва халиҷи Адан дар ҷануб ва дарёии сурх дар мағриб қарор дорад. Ба хотири ҷараёни рудҳо, аз ҷумла Фурот дар қисмати шимолии ин сарзамин, ки нимҷазираро тақрибан ба сурати ҷазира даровардааст, аксари ҷуғрофиёнависон ва муаррихони қадиму ҷадид онро ҷазиратулъараб номидаанд.[1]

Ҷазиратулъараб дар асри набувват/ манбаи тасвир: атласи таърихи Ислом, с.61.

Ихтилоф дар бораи ҳадди шимолӣ

Ҳади шимолии Ҷазиратулъараб мавриди ихтилоф аст:

Ба назари Ибни Ҳоик ва Ёқут, ин сарзамин аз шимол ҳам бо об маҳсур аст ва ба ҳамин далел онҷоро ҷазира номидаанд. Онҳо Фуротро марзи шимолии ҷазиратулъараб зикр карда ва навиштаанд Фурот аз сарзамини Рум сарчашма мегирад ва дар минтақаи Қиннасрин ҷараён меёбад ва ба ҷазира ва саводи Ироқ мерасад ва сипас дар ноҳияи Басра ва Убуллаҳ ба дарё мепайвандад ва то Ободон идома меёбад ва ба ин тартиб марзи шимолии ҷазиратулъарабро ташкил медиҳад.[2]

Дар гузоришҳое, шимоли ҷазиратулъараб ба сурати хатти фарзие зикр шуда, ки аз шаҳри Ғаззаи Фаластин оғоз мешавад ва пас аз гузар аз Димишқу Фурот, ба халиҷи Форс мунтаҳӣ мегардад[3] ё ба сурати як хатти фарзӣ дар шимоли Сурия ва Ироқ аст, ки бо имтидоди он, ҳилоли Хасиб бахше аз ҷазиратулъараб мешавад.[4] Каҳҳола низ ҳадди шмолии ҷазиратулъарабро шаҳри Раққаи Сурия донистааст.[5]

Ҳамчунин метавон марзи шимолии ҷазиратулъарабро хати фарзии дигаре донист, ки аз халиҷи Ақаба то масабби арвандруд дар халиҷи Форс имтидод дорад.[6] Дар ин қисмат бахшҳое аз кишварҳои Урдун ва Ироқ қарор мегирад.

Гоҳе низ нимҷазираи Сино низ ҷузви ҷазиратулъараб ва дар қисмати шимолии он зикр мешавад.[7]

Кишварҳои Ҷазиратулъараб

Ҷазиратулъараб муштамил аст бар ин кишварҳо: Арабистони Саудӣ ва Яман дар ҷануб, Аммону Имороти Муттаҳидаи Арабӣ дар машриқ, Кувайт дар шимол ва Қатар дар соҳили ҷанубии халиҷи Форс.[8]

Кишвари феълии Баҳрайн аз назари табиӣ ҷузви ҷазиратулъараб нест; бо ин ҳол, дар манобеъ гоҳе ҷое ба номи Баҳрайни бахше аз он муаррифӣ шудааст,[9] ки бо Баҳрайни кунунӣ мутафовит аст.

Роҳҳои муҳими тиҷоратӣ дар ҷазиратулъараби пеш аз Ислом/ манбаи тасвир: Атласи таърихи Ислом, с.65.

Масоҳат

Таъйини масоҳати дақиқи ҷазиратулъараб, бо тавваҷуҳ ба тафовутҳои марзи шимолии он, андаке мушкил аст, бо ин ҳол масоҳати 6, 590, 000, километри квадратӣ барои ин сарзамин, ки ҳудуди 45 дарсади онро кишвари Арабистони Саудӣ дарбар гирифта, қобили қабул аст.[10]

Муҳимтарин шаҳрҳо

Риёз, Макка, Мадина, Ҷадда, Тоиф, Зуҳрон, Санъо, Адан, Масқат, Дубай, Абузабӣ, Кувайт ва Дуҳа муҳимтарин шаҳрҳои кунунии ҷазиратулъарабанд. Роҳҳое, ки ин шаҳрҳоро ба ҳам пайванд медиҳад, муҳимтарин ҷодаҳои ҷазиратулъараб ба шумор мераванд.

Обу ҳаво

Обу ҳавои Ҷазиратулъараб хушку саҳроӣ (бо табхири зиёд) аст ва ба ҷуз қисмати куҳистонии машриқ ва ҷануби ғарбӣ (ба хусус мағриби Яман), ки бориши солонаи онҷо гоҳе ба беш аз 400 милиметр мерасад, дар бақияи қисматҳои ҷазиратулъараб, миёнгини бориши солона умдатан камтар аз 100 милиметр аст.[11] Авомиле монанди мавқеъияти ҷуғрофиёӣ, ноҳамвориҳо, дурӣ аз дарё ё наздикӣ ба он ва бодҳо, дар ихтилофи обу ҳавои манотиқи мухталифи он дар тӯли сол таъсир гузошта аст.

Дамо ва табхири зиёду рутубат ва бориши андак дар Ҷазиратулъараб сабаби камобӣ, пӯшиши гиёҳии заъиф ва зироати андак шуда, ки барои муқобила бо он ва таъмини об, ба хусус оби ошомиданӣ, илова бар эҳдоси садҳо, дар шаҳрҳои соҳилӣ, оби шӯри дарёҳо ба оби ширин табдил ва ба қисматҳои дохилии ҷазиратулъараб мунтақил гардида аст. Дар Арабистони Саудӣ бештари оби ошомидании шаҳрҳои Риёз, Макка ва Мадина бо ҳамин равиш, ба тартиб аз тариқи шаҳрҳои Даммом, Ҷубайл, Шуайбия, (бандаргоҳи қадимии Макка) ва Янбуъ, таъмин мешавад.[12]

Пӯшиши гиёҳӣ

Пӯшиши гиёҳӣ дар ҷазиратулъараб андак аст ва дар он, танҳо гиёҳони муқовим дар баробари хушкӣ рушду нумуъ доранд. Хурмо, бухур, ток, ҳина ва бутаҳои саҳроӣ аз муҳимтарин гунаҳои гиёҳии ҷазиратулъараб ба шумор меоянд. Аз ҷумлаи ҳайвоноти онҷо, илова бар шутур, ки тақрибан дар саросари Ҷазиратулъараб бӯмӣ шуморида мешавад, асби арабӣ, хар, ғизол, гург, шағол ва анвоъи парандагон аст.[13]

Ҷазиратулъараб пеш аз Ислом

Ҷазиратулъараб аз нахустин сукунатгоҳҳои башарӣ ва хостгоҳи нажоди сомӣ ба шумор меравад ва ақвоме, ки баъдҳо дар ҷазиратулъараб ё байнуннаҳрайн, тамаддунҳое барҷо гузоштаанд, дар онҷо нашъу намо ёфтаанд.[14]

Ташкили ҳукуматҳои қабилаӣ

Таърихи куҳани ҷазиратулъарабро метавон бо ташкили ҳукуматҳои қавмӣ ва қабилаӣ муртабит донист. Шояд қадимитарин ҳукуматҳои қавмии ташкилшуда дар ҷазиратулъараб марбут бошад ба қавми Од, ки дар ҷануби ҷазиратулъараб мезистанд, қавми Самуд, ки байни Ҳиҷоз ва Шом буданд ва қавми Сабаъ, ки сокини ҷануби ҷазиратулъараб будаанд.


Пешинаи динӣ

Аз лиҳози динӣ, дар ҷазиратулъараб, нахустин бор яктопарастӣ дар замони ҳазрати Иброҳим тарвиҷ шуд ки бар асари он яктопарастӣ дар Ҳиҷоз ва ба хусус Макка ривоҷ ёфт.[15] Пас аз ҳазрати Иброҳим, яҳудиён дар се давра вориди ҷазиратулъараб шуданд ва ба нашри яктопарастӣ пардохтанд:

  • Муҳоҷирати қабилаи Шамъун аз Фаластин ба шимоли Ҳиҷоз дар замони Довуди паёмбар;
  • Кучи яҳудиён ба Ҳиҷоз дар пайи футуҳоти Бобилёну Ошурииён дар сарзамини Шом;
  • Кучи соири яҳудиён дар садаи аввали мелодӣ ба ҷазиратулъараб ва сукунати онон дар канори дигар яҳудиён.[16]

Давраи ҷоҳилият

Навиштори аслӣ: давраи ҷоҳилият

Дар таърихи пеш аз Исломи ҷазиратулъараб, давраи ҷоҳилият (ба хусус садаи мунтаҳӣ ба зуҳури Ислом) ва вазъи сиёсӣ ва иҷтимоӣ ва фарҳангии араб дар ин давра аҳамияти бисёр дорад. Ин давра ки номаш чанд бор бо маломат дар Қуръон омадааст,[17] дар воқеъ замони Фатрати ҷазиратулъараб дар заминаҳои иҷтимоӣ, ахлоқӣ, динӣ ва шеваи зиндагӣ буд ва аъроб дар ин давра ба қабила ва хешовандӣ таассуб дошта, ба одобу русуми бадавӣ бисёр пойбанд буданд.

Фиқдони ваҳдати сиёсӣ

Дар давраи ҷоҳилият, ҷазиратулъараб аз ваҳдати сиёсӣ ё мазҳабӣ бархурдор набуд ва чанд ҳукумати нерӯманду таъсиргузор (монанди Рум дар шимол, Эрон дар шимол ва машриқ, ва Ҳабаша дар мағриб) ҳар як ба навъе бар бахшҳое аз он мусаллат буданд. Ҳукуматҳои дохилии ҷазиратулъараб низ - ба ҷуз дар ҷануб, ки ба сурати подшоҳӣ идора мешуд[18] ҳамчунон ба сурати қабилаӣ буд ва давлати Канда аз муҳимтарин ва нерӯмандтарини онҳо дар маркази ҷазиратулъараб ба шумор мерафт.[19]

Қурайш дар Ҳиҷоз ва ба хусус Макка саромади бақияи қабоил буд. Барои ин қабила, бозаргонӣ ва бутпарастӣ муҳимтар аз ҳар амри дигаре буд ва бар асоси сураи Қурайш дар Қуръони Карим,[20] онон ду кучи тиҷории тобистона ба Шом ва Ироқ ва зимистона ба Яман ва Ҳабаша доштанд. Набтиҳо низ бо густариши қаламравашон дар ҷануби Шом, бахше аз шимоли ғарбии ҷазиратулъарабро дар ихтиёр доштанд.[21]

Ҷазиратулъараб пас аз Ислом

Дар замони Пайғамбари Ислом

Ҷазиратулъараб хостгоҳи дини Ислом аст. Нахустин таблиғ барои дини Ислом дар ҷазиратулъараб ва дар Макка сурат гирифт. Сипас, Пайғамбар даъвати худро умумият бахшид ва шаҳрҳои муҷовири Макка, монанди Тоиф ва дигар қабоили ҷазиратулъарабро ба Ислом фарохонд. Авс ва Хазраҷ аз ҷумлаи ин қабоил буданд, ки дар замони ҳаҷ, даъвати Пайғамбарро пазируфтанд. Ин амр нуқтаи атфе дар густариши дини Ислом дар ҷазиратулъараб ба шумор меравад, зеро мусулмонони Макка ки Қурайш ононро таҳдид мекарданд, бо ҳиҷрат ба Ясриб (маҳали сукунати Авс ва Хазраҷ), ба тасбит ва таблиғи дини Ислом пардохтанд.

Дар замони ҳузури паёмбар дар Мадина, Қурайш ва яҳудиёни ҷазиратулъараб ба мухолифат бо Ислом идома доданд ва солҳо барои муқобила бо он кушиданд, ки мунҷар ба ғазавоте чун Бадр, Уҳуд, Банӣ Қайнуқоъ, Банӣ Назир, Хайбар ва Хандақ шуд.[22] Ба сабаби аҳамияти ин ғазавот, бархе аз онҳо ва низ дигар ҷангҳои садри Ислом ба унвони айёми араб дар Ислом шиносонда шуданд.[23]

Дар замони хулафо

Пас аз вафоти Пайғамбар (с) дар моҳи сафари соли 11 қамарӣ, иддае аз аҳолии Ҷазиратулъараб, ба хусус дар навоҳии шарқии Уммон ва Ямома ва Баҳрайн, муртад шуданд ва Абубакр (ҳукумат: 11-13 қ), тайи ҷангҳое маъруф ба ридда, ононро саркуб кард;[24] Абубакр, дар замони ҳукуматаш, барои ҳар як аз навоҳии Ҷазиратулъараб (монанди Макка, Тоиф, Ямома ва Баҳрайн) амироне мансуб кард[25] ва сипас мутаваҷҷеҳи Шом ва Байнуннаҳрайн шуд. Тавваҷуҳи Абубакр ба фатҳи сарзаминҳои шимолии Ҷазиратулъараб[26] нишон медиҳад, ки сокинони бештари навоҳии Ҷазиратулъараб дар замони ӯ мусулмон шуда буданд ва ақаллиятҳо таҳдиде ба шумор намеомаданд.

Дар замони Умар (ҳукумат: 13 – 23 қ) - ки мусулмонон, Ироқ ва Шом ва бештари манотиқи Эронро фатҳ карда буданд -[27] ба сабаби фитнаҳои ғайримусулмонон, муқарар шуд ҳеҷ кас дар Ҷазиратулъараб дине ба ҷуз Ислом надошта бошад. Аз ин рӯ, тамоми паймонҳо бо адёни дигар аз байн рафт ва яҳудиёни Хайбар ба Шом ва масеҳиёни Наҷрон ба Ироқу Шом мунтақил шуданд.[28] Умар панҷ волиро ҳокими манотиқи Ҷазиратулъараб кард: Зиёд ибни Лубайд дар баъзе қисматҳои Яман, Абуҳурайра дар Уммон, Нофеъ ибни Ҳорис дар Макка, Яъло ибни Муня Тамимӣ дар Санъо ва Ҳорис ибни Абилъоси Сақафӣ дар Баҳрайн ҳукумат доштанд.[29] Дар замони хилофати Имом Алӣ (а) (35 – 40 қ), бархе аз саҳобиҳо пас аз паймоншиканӣ ба Басра рафтанд. Ин амр ба ҳамроҳи фитнаҳои Муовия дар Димишқ мӯҷиби ошуфтагии сиёсӣ дар Шом ва Ироқ шуд ва аз ин рӯ, Имом Алӣ (а), дар раҷаби соли 36 қамарӣ, маркази хилофатро аз Мадина ба Куфаи Ироқ мунтақил кард, ки нахустин интиқоли маркази ҳукумат ба хориҷ аз Ҷазиратулъараб ба шумор меояд. Пас аз шаҳодати ҳазрати Алӣ (а) ва бозгашти Имом Ҳасан (а) ба Мадина, Ҷазиратулъараб муҷаддадан конуни ҳукумати исломӣ шуд.[30]

Давраи умавиён

Дар давраи умавиён (41 - 132), бо интихоби Димишқ ба унвони маркази сиёсии Банӣ Умайя ва истиқрори ҳуккоми умавӣ дар онҷо, нақши сиёсии Ҷазиратулъараб ва ба хусус Ҳиҷоз коҳиш ёфт, бо ин ҳол хулафои умавӣ ба Ҷазиратулъараб тавваҷуҳи бисёр доштанд ва бо интихоби амироне аз Банӣ Умайя барои навоҳии мухталифи он, дар пайи тасаллути комил бар Ҷазиратулъараб буданд. Барои намуна, дар замони Муовия (вафот 60 қ), Валид ибни Утба бен Абусуфён ба ҳукумати Мадина ва Яҳё ибни Ҳаким ибни Сафвони Банӣ Умайя ба ҳукумати Макка мансуб шуданд ё дар замони Валид ибни Абдулмалик (ҳукумат: 86 - 96), Умар ибни Абдулъазиз ибни Марвон дар солҳои 87 то 93 волии Мадина буд.[31]

Аз рӯйдодҳои муҳими Ҷазиратулъараб дар давраи умавӣ, рафтани бузургони Абозия, ки аз хавориҷ буданд,[32] ба навоҳии шарқии Ҷазиратулъараб ва Басра ва интишори ақоиди онон дар онҷо буд, ки пас аз ҷудо шуданашон аз Абдуллоҳ ибни Зубайр дар соли 64 рӯй дод.[33]

Дар ҳамин давра, Абдуллоҳ ибни Зубайр дар Ҳиҷоз қиём кард, ки бо байъати аҳолии Ҳиҷоз ва Таҳома ҳамроҳ шуд. Ин қиём, бо лашкаркашии Ҳаҷҷоҷ ибни Юсуфи Сақафӣ (ҳокими умавӣ) ба Макка, дар соли 73 поён ёфт.[34] Ба ҷузи ӯ, Абуяҳё Абдуллоҳ ибни Яҳё ибни Умар ибни Асвади Киндӣ, аз қозиёни аҳли Ҳазрамавт, дар соли 128 шӯриш кард ва ба иттифоқи фиристодагони абозӣ, бахше аз ҷануби Ҷазиратулъарабро тасарруф кард ва Санъоро ба пойтахтии худ баргузид. Инҳо дар соли 129 ба фармондеҳии Абуҳамзаи Хориҷӣ, аз абозиёни Басра, Маккаро бидуни хунрезӣ, ва дар соли 130 Мадинаро пас аз ҷанги сахте дар Қудайд тасарруф карданд, аммо дар ниҳоят саркуб шуданд.[35]

Ҷазиратулъараб3. Jpg

Давраи аббосиён

Дар давраи аббосиён (132 – 656 қ), ки марказияти сиёсӣ аз Димишқ ба Бағдод мунтақил шуд, Ҷазиратулъараб бо онки муддате дар ихтиёри онон буд, бо таҳаввулоти гуногуне рӯбарӯ шуд. Таҳаввулоте, ки дар Ҳиҷоз ва Яман ва қисмате аз машриқи Ҷазиратулъараб, ки конуни тавваҷуҳи аббосиён буд, рӯй дод аҳамияти бештарӣ доштааст.

Дар соли 134, ҳуккоми аббосӣ, абозиёнро, ки дар Уммон ҳукумати мустақилле ташкил дода буданд, саркуб карданд ва имоми ононро куштанд.[36] Бо ин ҳол, абозия муҷаддадан дар садаҳои баъд бар Уммон мусаллат шуданд[37] ва ин тасаллут қарнҳо тадовум ёфт. Дар соли 145, иддае аз алавиён ба сарпарастии Муҳаммад ибни Абдуллоҳ ибни Ҳасан ибни Ҳасан ибни Алӣ, мулаққаб ба Нафси Закия, дар Мадина бар зидди Абуҷаъфар Мансури Аббосӣ қиём карданд, ки аз муҳимтарин қиёмҳои садаи дувуми Ҷазиратулъараб ба шумор меравад.[38] Хуруҷи Абдураҳмон Аҳмад дар Яман дар соли 207 ва хуруҷи Қарматиён дар машриқи Ҷазиратулъараб дар соли 286 аз муҳимтарин рӯйдодҳои Ҷазиратулъараб дар садаи сеюм аст.

Қарматиён ибтидо бар Баҳрайн мусаллат шуданд ва ҳукумати мустақилле ташкил доданд, сипас дар қарни чаҳорум, Макка ва бештари Ҷазиратулъарабро тасарруф карданд, ба тавре ки танҳо бахше аз Ҳиҷоз, ки дар ихтиёри фотимиён (ҳукумат: 297 – 567 қ) буд ва Яман, ки Банӣ Зиёд дар он буданд, аз сайтараи онон хориҷ буд.[39] Мағриби Ҷазиратулъарабро дар садаҳои чаҳорум то шашум фотимиён тасарруф ва идора карданд.[40] Дар Яман, Банӣ Зиёд аз авоили садаи сеюм ҳукумате мустақил ба марказияти Забид ташкил доданд, ки то соли 407 идома ёфт.

Пас аз онон, Банӣ Наҷоҳ аз соли 412 то авосити садаи шашум бар ҷануби ғарбии Ҷазиратулъараб мусаллат шуданд.[41] Пас аз Банӣ Наҷоҳ, Банӣ Маҳдӣ (аз соли 553 то 569) ҳукумати мустақилле дар Яман доштанд, ки Айюбиён онро аз байн бурданд. Айюбиён то авосити садаи ҳафтум дар бахше аз Ҷазиратулъараб боқӣ монданд, аммо дар ниҳоят Банӣ Расул, ки то соли 858 ё 859 дар Яман ҳукумат карданд, ононро ба хусус дар шаҳрҳои Таъез ва Забид саркуб карданд.

Пас аз Банӣ Расул, Тоҳириён то соли 922 бар онҷо мусаллат шуданд.[42] Вазъи шаҳри Макка дар давраи аббосиён ба гунаи дигар буд; ин шаҳрро, ки то соли 358 маркази иморатии тобеъи Бағдод буд ва намояндаи аббосиён бар он ҳукумат мекард, аз ин сол ба баъд, ҳудуди ҳазор сол, Шурафои Макка идора карданд.[43]

Пас аз аббосиён

Аз лиҳози сиёсӣ, мағриби Ҷазиратулъараб ва ба хусус Ҳиҷоз, пас аз давраи аббосиён, ҳамчунон конуни тавваҷуҳи ҳукком ва давлатҳо ба шумор мерафт. Ин қисмат тақрибан аз нимаи садаи ҳафтум то соли 784 дар дасти ҳуккоми мамлукии Миср ва пас аз он то соли 922 дар ихтиёри чиркисҳои мисрӣ - ки ҳуккоми маҳаллии Яман низ аз онон пайравӣ мекарданд буд.[44]

Дар соли 917, Португалиявиҳо бахше аз ҷануб ва машриқи Ҷазиратулъарабро тасарруф карданд.[45] Дар соли 922 ва 923 усмониҳо бо нуфуз дар савоҳили шарқии Ҷазиратулъараб аз як сӯ ва нуфуз дар саросари савоҳили ғарбӣ ки то Бобулмандаб дар ҷануб имтидод меёфт аз сӯи дигар, бештари Ҷазиратулъараб, ба хусус манотиқи муҳимми он шомили Аҳсо ва Яману Ҳиҷозро замимаи қаламрави худ карданд.[46] Дар садаҳои баъд, қаламрави усмониҳо дар Ҷазиратулъараб то рӯи кор омадани ваҳобиён густариш ёфт.

Зуҳури ваҳобият

Аз авосити садаи дувоздаҳум ба баъд, Муҳаммад ибни Абдулваҳҳоб (муассиси мазҳаби ваҳобӣ, мутаваффои 1206) ва пайравонаш ба нашр ва тасбити ақоиди худ дар Ҷазиратулъараб пардохтанд. Ибтидо, Муҳаммад ибни Саъуд, ҳукмрони шаҳри Диръия дар машриқи Ҷазиратулъараб ва аҳолии Диръия ва сипас мардуми водии Ҳанифа ва аҳолии Наҷд аз Муҳаммад ибни Абдулваҳҳоб пайравӣ карданд ва ба ин тартиб, ваҳобиён бар қисмате аз машриқи Ҷазиратулъараб мусаллат шуданд.[47] Ба дунболи он, ваҳобиён, ки бо таҳдид ва ҷангу куштор ба интишори ақоид худ мепардохтанд, қаламрави худро густариш доданд, ба тавре, ки то соли 1218 қ, ба ҷуз Макка ва Мадина ва Ҷадда ва бахше аз савоҳили ғарбӣ, тақрибан саросари Ҷазиратулъарабро тасарруф карданд.[48]

Ҳуҷуми ваҳобиҳо ба ҳадде буд, ки ба ҷуз Яман, ки аз авоили садаи ёздаҳум то авосити садаи сездаҳум дар ихтиёри зайдия ва тақрибан дар оромиш буд,[49] бисёре аз навоҳии Ҷазиратулъараб дар садаи сездаҳум, маҳали даргириҳои мутаъаддид байни ваҳобиёну усмониҳо ё ҳуккоми маҳаллӣ шуд. Барои мисол, ваҳобиён бо шурафои Макка дар солҳои 1205 то 1220 беш аз панҷоҳ бор ҷангиданд[50] ё Муҳаммадалӣ Пошо ва Иброҳим Пошо аз соли 1226 то 1234 борҳо дар қисматҳои мухталифи Ҷазиратулъараб бо ваҳобиҳо муқобила карданд ва Муҳаммадалипошо зимни он ки дар соли 1228 Макка ва Мадинаро дар ихтиёр гирифт, муддате бар Ҳиҷоз иморат дошт.[51]

Эҷоди кишвари Арабистони Саъудӣ

Навиштори аслӣ: Арабистони Саъудӣ

Саъудиҳо ибтидо Наҷд, Аҳсо ва сипас шимоли ҷазиратулъараб (манотиқи ҷабали шимр, ҳоил ва тимо) ва пас аз он ъсир, Ҳиҷоз ва Рубъулхолиро тасарруф ва саранҷом дар 1311 ш /1932 м., кишвари Арабистони Саъудиро эҷод карданд.

Пас аз ташкили кишвари Арабистони Саъудӣ ва афзоиши қудрати саъудиҳо дар манотиқи дохилии ҷазиратулъараб, марзҳои ҷадиде дар ин сарзамин эҷод шуд (монанди марзи Арабистони Саъудӣ ва Яман, ки пас аз паймони Тоиф дар 1315 ш / 1936 тасбит шуд )[52] ва ба тадриҷ кишварҳои кунунии ҷазиратулъараб шакл гирифтанд.

Адабиёт

  1. ↑ Ибни Ҳоик, 1403/ Ҳамза, 1388/ Ваҳба, 1375/ Каҳола, 1384.
  2. ↑ Ибни Ҳоик, Сифату ҷазиратилъараб, 1403 қ, с.84/ Ёқут Ҳамавӣ, Муъҷам-ул-булдон, зайли модда.
  3. ↑ Асмаъӣ, Муқаддимаи Оли Ёсин, сак.
  4. ↑ Қадура, Шибҳ-ул-ҷазират-ил-арабия, Бейрут, с.11.
  5. ↑ Каҳола, Ҷуғрофияту шибҳи ҷазиратилъараб, 1384 қ, с.6/ Каҳола, Ҷуғрофияту шибҳи ҷазиратилъараб, 1384 қ, с.5, понависи 1.
  6. ↑ Ҷавод Алӣ, ал-Муфассалу фи таърихил араби қаблал ислом, Бейрут, ҷ.1, с.143/ Каҳола, Ҷуғрофияту шибҳи ҷазиратилъараб, 1384 қ, с.5 – 7/ Ҳамза, Қалбу ҷазиратилъараб, 1388 қ, с.11-13.
  7. ↑ Ҷавод Алӣ, ал-Муфассалу фи таърихил араби қаблал ислом, Бейрут, ҷ.1, с.144.
  8. ↑ Гитошиносии навини кишварҳо, 1382 ш, с.119, 299, 301, 328, 359, 473.
  9. ↑ Ёқут Ҳамавӣ, Муъҷам-ул-булдон, зайли мода/ Қадура, Шибҳ-ул-ҷазират-ил-арабия, Бейрут, с.13.
  10. ↑ Фарҳанги ҷадиди ҷуғрофиёии Вебстр, зайли "Arabian Peninsula".
  11. ↑ Атлас-ул-мамлкат-ил-арабият-ас-саудиая, 1420 қ, с.48.
  12. ↑ Атлас-ул-мамлкат-ил-арабият-ас-саудиая, 1420 қ, с.80.
  13. ↑ Қадура, Шибҳ-ул-ҷазират-ил-арабия, Бейрут, с.12 -13/ Қалқашандӣ, Субҳ-ул-аъшо, Бейрут, ҷ.4, с.253 - 254.
  14. ↑ Динурӣ, ал-Ахбор-ут-тивол, 1379 қ, с.3.
  15. ↑ Табарӣ, Таърих-ут-Табарӣ, Бейрут, ҷ.1, с.309.
  16. ↑ Ҳамза, Қалбу ҷазират-ил-араб, 1388 қ, с.258ـ259.
  17. ↑ Сураи Оли Имрон, ояти 154/ сураи Моида, ояти 50.
  18. ↑ Динурӣ, ал-Ахбор-ут-тивол, 1379 қ, с.62- 63/ Яъқубӣ, Таърих-ул-Яъқубӣ, Бейрут, ҷ.1, с.195 - 205.
  19. ↑ Шомӣ, Татаввуру таърих-ил-араб, 1997 м, с.47, 54.
  20. ↑ Табарсӣ, Маҷмаъ-ул-баён, 1406қ, с.829.
  21. ↑ Абухалил, Атлас-ут-торих-ил-арабиил исломӣ, 1423 қ, с.25/ Абухалил, Атлас-ул-Қуръон, 1423 қ, с.157.
  22. ↑ Табарӣ, Таърих-ут-Табарӣ, Бейрут, ҷ.3, с.152-154.
  23. ↑ Иброҳим, Айём-ул-араби фи ал-ислом, 1408 қ, с.479-481.
  24. ↑ Балозурӣ, Футуҳ-ул-булдон, 1407 қ, с.131-149/ Яъқубӣ, Таърих-ул-Яъқубӣ, Дорусодир, ҷ.2, с.131-132/ Ибни Асир, ал-Комилу фи ат-торих, Бейрут, ҷ.2, с.349-383.
  25. ↑ Яъқубӣ, Таърих-ул-Яъқубӣ, дорусодир, ҷ.2, с.131-132/ Бовазир, Маъолму таърихил ҷазиратил арабия, 1385 қ, с.96.
  26. ↑ Балозурӣ, Футуҳ-ул-булдон, 1407 қ, с.149 ба баъд.
  27. ↑ Яъқубӣ, Таърих-ул-Яъқубӣ, Дорусодир, ҷ.2, с.139 - 161.
  28. ↑ Яъқубӣ, Таърих-ул-Яъқубӣ, Дорусодир, ҷ.2, с.155.
  29. ↑ Яъқубӣ, Таърих-ул-Яъқубӣ, Дорусодир, ҷ.2, с.161.
  30. ↑ Динурӣ, ал-Ахбор-ут-тивол, 1379 қ, с.143-144, 216-218/ Яъқубӣ, Таърих-ул-Яъқубӣ, Дорусодир, ҷ.2, с.178-182.
  31. ↑ Динурӣ, ал-Ахбор-ут-тивол, 1379 қ, с.227, 326/ Ибни Асир, ал-Комилу фи ат-торих, Бейрут, ҷ.4, с.526 - 527.
  32. ↑ Ибни Руста, ал-Аълоқ-ун-нафиса, 1982 м, с.217.
  33. ↑ Ибни Асир, ал-Комилу фи ат-торих, Бейрут, ҷ.4, с.165 - 168.
  34. ↑ Динурӣ, ал-Ахбор-ут-тивол, 1379 қ, с.264/ Ибни Асир, ал-Комилу фи ат-торих, Бейрут, ҷ.4, с.348 - 359.
  35. ↑ Табарӣ, Таърих-ут-Табарӣ, Бейрут, ҷ.7, с.348, 374-375, 393-395.
  36. ↑ Табарӣ, Таърих-ут-Табарӣ, Бейрут, ҷ.7, с.462-464.
  37. ↑ Ба Ибни Асир, ал-Комилу фи ат-торих, Бейрут, ҷ.9, с.565.
  38. ↑ Динурӣ, ал-Ахбор-ут-тивол, 1379 қ, с.385/ Ибни Асир, ал-Комилу фи ат-торих, Бейрут, ҷ.5, с.529 - 543, 553 - 555.
  39. ↑ Ибни Асир, ал-Комилу фи ат-торих, Бейрут, ҷ.6, с.381, ҷ.7, с.493-495, ҷ.8, с.207/ Сабрипошо, Миръоту ҷазират-ил-араб, 1419 қ, с.108-110/ Абухалил, 1423 алиф, с.56 - 57.
  40. ↑ Сабрипошо, Миръоту ҷазират-ил-араб, 1419 қ, с.59.
  41. ↑ Сабрипошо, Миръоту ҷазират-ил-араб, 1419 қ, с.103-104.
  42. ↑ Сабрипошо, Миръоту ҷазират-ил-араб, 1419 қ, с.108-110/ Абухалил, 1423 алиф, с.60-61 ; д. Ислом, ҷ.1, с.553.
  43. ↑ Ваҳба, Ҷазират-ул-араб фи алқарнил-ишрин, [1375 қ], с.148; д. Ислом, ҷ.1, с.552.
  44. ↑ Сабрипошо, Миръоту ҷазират-ил-араб, 1419 қ, с.60-61/ Абухалил, 1423 алиф, с.110.
  45. ↑ Сабрипошо, Миръоту ҷазират-ил-араб, 1419 қ, с.106/ Абухалил, 1423 алиф, с.110.
  46. ↑ Ҳамза, Қалбу ҷазират-ил-араб, 1388 қ, с.303/ Сабрипошо, Миръоту ҷазират-ил-араб, 1419 қ, с.111, муқаддимаи Мутаваллӣ ва Мурсӣ, с.16 18ـ20/ Абухалил, 1423 алиф, с.115, 118.
  47. ↑ Усмони бен Абдуллоҳ, ҷ.1, с.11-15/ Амин, Кашф-ул-иртиёб, 1347 қ, с.3-6.
  48. ↑ Сабрипошо, Миръоту ҷазират-ил-араб, 1419 қ, с.112-117/ ал-Атлас-ут-торихӣ лилмамлкат-ил-арабиятис саудия, с.54 - 57.
  49. ↑ Ҳаддод, Таърих-ул-Яман ассиёсӣ, 1407 қ, ҷ.2, с.215-235.
  50. ↑ Амин, Кашф-ул-иртиёб, 1347 қ, с.10.
  51. ↑ Усмони бен Абдуллоҳ, Унвон-ул-маҷд фӣ таърихи Наҷд, Риёз, ҷ.1, с.160-163/ Мухтор, Таърих-ул-мамлакат-ил-арабият ас-Саудия, Бейрут, ҷ.1, с.118-187/ Сабрипошо, Миръоту ҷазират-ил-араб, 1419 қ, с.116.
  52. ↑ д. Ислом, ҷ.1, с.539.

Сарчашма

  • Қуръон.
  • Олусӣ, Маҳмуд Шукрӣ, Булуғ-ул-ираб фи маърифати аҳвол-ил-араб, таҳқиқи Муҳаммад Баҳҷат Асарӣ, Бейрут, [1314 қ].
  • Иброҳим, Муҳаммад Абулфазл, ва Алӣ Муҳаммад Баҷовӣ, Айём-ул-араб фи ал-ислом, Бейрут, 1408 қ/ 1988 м.
  • Ибни Асир, ал-Комилу фи ат-торих, Бейрут, 1385 – 1386 қ/ 1965 – 1966 м.
  • Ибни Ҳоик, ал-Аклил, ҷ.8, таҳқиқи Ансатос Мари Карамлӣ, Бағдод, 1931 м.
  • Ибни Ҳоик, Сифату ҷазиратилъараб, таҳқиқ Муҳаммад бен Алӣ Акваъ, Санъо, 1403қ / 1983 м.
  • Ибни Ҳабиб, китобу ал-Муҳаббар, таҳқиқ Элиза Лиштен Ашттар, Ҳайдаробод Дакан, 1361қ / 1942 м.
  • Ибни Ҳавқал, Сурат-ул-арз, таҳқиқ Каромарс, Лиден, 1938 – 1939 м.
  • Ибни Хурдозба, ал-Масолик ва ал-мамолик, таҳқиқи Духавия, Лиден, 1889.
  • Ибни Халдун, Таърихи Ибни Халдун: ал-Мусаммо бидивон ал-мубтад ва ал-хабар, таҳқиқи Халил Шаҳодат ва Суҳайл Заккор, Бейрут, 1408 қ/1988 м.
  • Ибни Раста, ал-Аълоқ-ун-нафиса, таҳқиқи Дихуя, Лиден, 1982 м.
  • Ибни Саиди Мағрибӣ, Нашват-ут-тараб фи таърихи ҷоҳилиятил араб, таҳқиқи Нусрат Абдураҳмон, Уммон, 1402 қ / 1982 м.
  • Ибни Қутайба, ал-Маъориф, Бейрут 1987 / 1407.
  • Абухалил, Шавқӣ, Атлас-ут-торих ал-арабӣ ал-иисломӣ, Бейрут 1423 алиф.
  • Абухалил, Шавқӣ, Атлас-ул-Қуръон: амокин, ақвом, аълом, Бейрут 1423 б.
  • Абуъубайда, Муъаммар ибни Мусанно, Китобу айём-ил-араб қаблал ислом, таҳқиқи Одил Ҷосим Баётӣ, Бейрут, 1407 қ/ 1987 м.
  • Аҳидаб, Иброҳим, «ал-Мунох», дар алмавсуъат алҷуғрофият лилъоламил исломӣ, ҷ.3, қисми 1, Риёз, Вазорату таъолимил олӣ, 1419 қ/ 1999 м.
  • Истахрӣ, Иброҳим ибни Муҳаммад, Масолик-ул-мамолик, таҳқиқи Дихуя, Лиден, 1870 м.
  • Исфаҳонӣ, Ҳасан ибни Абдуллоҳ, Билод-ул-араб, таҳқиқи Ҳамд Ҷосир ва Солеҳ Алӣ, Риёз, 1388 қ / 1968 м.
  • Асмаъӣ, Абдулмалик ибни Қариб, Таърих-ул-араб қаблал Ислом, таҳқиқи Муҳаммадҳасан Оли Ёсин, Бағдод, 1379 қ / 1959 м.
  • Ал-Атлас-ут-торихӣ лилмамлкат аларабият ас-саудия, Риёз, дорулмалик Абдулазиз, 1421 қ / 2000 м.
  • Ал-Атлас-ут-торихӣ лилмамлкат аларабият ас-саудия, Риёз, вазорат ат-таълимил олӣ, 1420 қ / 2000 м.
  • Афғонӣ, Саид, Асвоқ-ул-араб фи алҷоҳилияти ва алислом, Қоҳира, 1413 қ / 1993 м.
  • Амин, Сайидмуҳсин, Кашф-ул-иртиёб, Теҳрон, 1347 ш.
  • Бовазир, Саидиваз, Маъолим-ут-таърихил ҷазират алъарабия, Адан, 1385 қ / 1966 м.
  • Барру, Тавфиқ, Таърих-ул-араб алқадим, Димишқ, 1982 м.
  • Бакрӣ, Абдуллоҳ ибни Абдулазиз, ал-Масолик ва ал-мамолик, таҳқиқи Адриён Фон Лиюфан ва Андрӣ Ферӣ, Тунис, 1992 м.
  • Балозурӣ, Аҳмад ибни Яҳё, Футуҳ-ул-булдон, таҳқиқи Абдуллоҳ Анис Табоъ ва Умар Анис Табоъ, Бейрут, 1407 қ / 1987 м.
  • Барбӣ, Жан Жак, Ҷазират-ул-араб, тарҷума Наҷда Ҳоҷар ва Саид Ғаз, Қоҳира, 1421 қ / 2001 м.
  • Ҷодолмавло, Муҳаммад Аҳмад, ва дигарон, Айём-ул-араб фи алҷоҳилия, [Димишқ], 1361 қ / 1942 м.
  • Ҷарофӣ Яманӣ, Абдуллоҳ, ал-Муқтатаф фи таърих-ил-Яман, Бейрут, 1407 қ / 1987 м.
  • Ҷавод Алӣ, ал-Муфассал фи таърихил араб қаблал ислом, Бейрут, 1976 – 1978 м.
  • Ҳаддод, Муҳаммад Яҳё, Таърих-ул-Яман ассиёсӣ, Бейрут, 1407 қ / 1986 м.
  • Ҳудуд-ул-олам мин ал-машриқи ило ал-мағриб, таҳқиқ Манучеҳри Сутуда, Теҳрон, донишгоҳи Теҳрон, 1340 ш, 1362 ш.
  • Ҳарбӣ, Иброҳим ибни Исҳоқ, Китоб-ул-маносик ва амокин туруқил ҳаҷҷ ва маъолим-ул-ҷазира, таҳқиқи Ҳамд Ҷосир, Риёз 1401 қ / 1981 м.
  • Ҳамза, Фуод, Қалбу ҷазират-ал-араб, Риёз, 1388 қ / 1968 м.
  • Хурӣ, Юсуф Қазмо, «Ҷазират-ул-араб: маодинуҳо, ҳайвонуҳо, асморуҳо, наботуҳо, камо закараҳо алҷуғрофиюн-ал-араб», дар маҷаллаи ал-Абҳос, ҷ.21, ш.1, марти 1968 м.
  • Далв, Бурҳониддин, Ҷазират-ул-араб қаблал ислом: ат-торих ал-иқтисодӣ, ал-иҷтимоъӣ, ассақофӣ ва ассиёсӣ, Бейрут, 1989 м.
  • Димишқӣ, Муҳаммад бен Абитолиб, Нухбат-уд-даҳр фи аҷобил барри валбаҳр, Бейрут, 1408 қ / 1988 м.
  • Динурӣ, Аҳмад ибни Довуд, ал-Ахбор-ут-тивол, таҳқиқи Абдулмунъим Омир, Миср, [1379 қ / 1959 м].
  • Ар-раҳилоту ила шибҳ ал-ҷазират ал-арабия, Риёз, дорулмалик Абдулазиз, 1424 қ.
  • Зайдон, Ҷурҷӣ, ал-Арабу қаблал ислом, Бейрут, маншуроти дору мактабатил ҳаёй, [ бе то ].
  • Зағлул Абдулҳамид, Саъд, Фи таърихил араб қаблал ислом, Бейрут, 1976 м.
  • Шотулус, Мишел, «Таърихчаи мухтасари нефт дар шибҳи ҷазираи Арабистон», дар маҷаллаи шибҳи ҷазираи Арабистон дар асри ҳозир, зери назари Пул Бен Онфон, тарҷумаи Асадуллоҳ Алавӣ, ҷ.1, Машҳад, 1378 ш.
  • Шомӣ, Фотима Қадура, Татаввуру таърихил араб: ассиёсӣ ва алҳазорӣ мин алъасрил ҷоҳилӣ ило алъасрил умавӣ, Бейрут, 1997 м.
  • Сабрипошо, Айюб, Миръоту ҷазиратилъараб, тарҷума ва таълиқи Аҳмад Фуод Мутаваллӣ ва Сафсофӣ Аҳмад Мурсӣ, Қоҳира, 1419 қ/ 1999 м.
  • Зайф, Шавқӣ, ал-Аср-ул-ҷоҳилӣ, Қоҳира, [1977 м].
  • Таботабоӣ, Сайид Муҳаммадҳусайн, ал-Мизон фи тафсирил Қуръон, Бейрут, 1390 – 1394 қ / 1971 – 1974 м.
  • Табарсӣ, Фазл ибни Ҳасан, Маҷмаъ-ул-баён фи тафсирил Қуръон, таҳқиқи Ҳошим Расулии Маҳаллотӣ ва Фазлуллоҳ Яздӣ Таботабоӣ, ҷ.10, Бейрут, дорулмаърифат, 1406 қ / 1986 м.
  • Табарӣ, Муҳаммад бен Ҷарир, Таърих-ут-Табарӣ: Таърих-ул-умам ва алмулук, таҳқиқи Муҳаммад Абулфазли Иброҳим, Бейрут, 1382 – 1387 қ / 1962 – 1967 м.
  • Солеҳ, Абдулазиз, Таъриху шибҳил ҷазиратил арабия фи усуриҳо алқадима, Қоҳира, 1988 м.
  • Усмон бен Абдуллоҳ, Унвон-ул-маҷд фӣ таърихи Наҷд, Риёз, мактабат-ур-риёз алҳадиса, бе то.
  • Форж, Филлип, «Вазъияти ҷамъиятии кишварҳои шибҳи ҷазираи Арабистон», дар маҷаллаи шибҳи ҷазираи Арабистон дар асри ҳозир, зери назари Пул Бен Онфон, тарҷумаи Асадуллоҳ Алавӣ, ҷ.1, Машҳад, 1378 ш.
  • Қадура, Зоҳия, Шибҳ-ул-ҷазират-ил-арабия: Киёнотуҳо ассиёсия, Бейрут, доруннаҳзатиларабия, бе то.
  • Қалқашандӣ, Аҳмад бен Алӣ, Субҳ-ул-аъшо фи саноъатил иншоъ, Бейрут, дорулкутубил илмия, бе то.
  • Каҳола, Умар Ризо, Ҷуғрофияту шибҳи ҷазиратилъараб, таҳқиқи Аҳмадалӣ, Макка, 1384 қ / 1964 м.
  • Гитошиносии навини кишварҳо, гирдоварӣ ва тарҷумаи Аббоси Ҷаъфарӣ, Теҳрон, гитошиносӣ, 1382 ш.
  • Мухтор, Салоҳуддин, Таърих-ул-мамлкат-ил-арабия ассаъудия фи мозиҳо ва ҳозириҳо, Бейрут, дору мактабатил ҳаёт, бе то.
  • Масъудӣ, Алӣ ибни Ҳусайн, ат-Танбиҳ ва ал-ишроф, таҳқиқи Дихуя, Лиден, 1984 м.
  • Муқаддасӣ, Муҳаммад бен Аҳмад, Аҳсан-ут-тақосим фи маърифат ал-ақолим, таҳқиқи Дихуя, Лиден, 1877 м.
  • Мавсуъат асмоул-амокин фи алмамлакатил арабият ассаъудия, Риёз, дорулмалик Абдулазиз, 1424 қ / 2003 м.
  • Меҳрон, Муҳаммад Биюмӣ, Диросот фи таърихил арабил қадим, Искандария, дорулмаърифат алҷомеъия, бе то.
  • Носири Хисрав, Сафарномаи ҳаким Носир Хисрави Қубодиёнии Марвазӣ, таҳқиқи Муҳаммад Дабирсиёқӣ, Теҳрон, 1363 ш.
  • Мабрук Нофеъ, Муҳаммад, Асру моқаблал ислом, Миср, 1952 м.
  • Войн, Питер, Туросу Аммон, Лондон, 1995 м.
  • Ваҳба, Ҳофиз, Ҷазират-ул-араб фи алқарнил ишрин, Қоҳира, [1375 қ/ 1956 м].
  • Ёқут Ҳамавӣ, Муъҷам-ул-булдон, таҳқиқи Фердинанд Вустфелд, Лоипзиг, 1866 – 1873 м.
  • Яъқубӣ, Аҳмад ибни Исҳоқ, ал-Булдон, таҳқиқи Дихуя, Лиден, 1982 м.
  • Яъқубӣ, Аҳмад ибни Исҳоқ, Таърих-ул-Яъқубӣ, Бейрут, дорусодир, бе то.
Баргирифта аз "https://tg.wikishia.net/w/index.php?title=Ҷазиратулъараб&oldid=3191"