Jump to content

Халифаҳои сегона

Аз wikishia

Халифаҳои сегона (форсӣ: خلیفه‌های سه‌گانه) ишора ба Абубакр, Умар ва Усмон аст, ки пас аз Пайғамбари Ислом хилофати мусалмононро ба даст гирифтанд. Шиаён хилофати ин се халифаро бар хилофи дастуроти Пайғамбар (с) ва ғасбӣ медонанд, ки боиси рӯйдодҳое монанди шаҳодати Фотима (с) шудааст. Хилофати халифаҳои сегона, асоси шаклгирии андешаи сиёсии аҳли суннат дар бораи ҳукумат дониста шудааст.

Имом Алӣ (а) хилофати халифаҳои сегонаро ғайришаръӣ ва ғасби ҳаққи худ медонист; бо вуҷуди ин, ба далели маслиҳати ҷомеаи исломӣ, бо онҳо ҳамкорӣ кард.

Дар ростои машруиятбахшӣ ба хилофати халифаҳои сегона, далелҳое аз ҷумла иҷмои аҳли ҳаллу ақд, насб тавассути халифаи қаблӣ, ва интихоб бар асоси шӯрои мунтахаб баён шудааст. Ҳамчунин, ба сифатҳое чун калонсолтар будан, қурайшӣ будан, муҳоҷир будан барои ҷалби ризояти мардум ишора шудааст, ва ин ки хилофат ва нубувват набояд дар як хонадон ҷамъ шавад.

Мафҳумшиносӣ ва ҷойгоҳ

«Халифаҳои сегона» унвонест, ки дар бархе аз китобҳои шиа барои ишора ба се халифаи аввал, яъне Абубакр ибни Абиқуҳофа, Умар ибни Хаттоб ва Усмон ибни Аффон, ба кор рафтааст, ки мансаби хилофатро пас аз реҳлати Пайғамбар (с) ба даст гирифтанд.[1]

Шиаён хилофати ин се халифаро бар хилофи дастуроти Пайғамбар медонанд. Онон бар ин боваранд, ки Пайғамбар (с) пеш аз раҳлаташ Имом Алӣ (а)-ро ба унвони халифаи худ мансуб кард,[2] аммо ин се нафар хилофатро ғасб карданд.[3]

Далелҳои шиаён барои ин муддао, ишора ба талошҳои Пайғамбар (с) дар рӯзҳои поёнии умраш, аз ҷумла эълони вилоятии Алӣ дар Ғадир[4], такрори ҳадиси Сақалайн[5] ва фиристодани бархе саҳоба бо сипоҳи Усома ба хориҷ аз Мадина аст.[6]

Шиаён ҳамчунин хилофати ин се танро заминасози рӯйдодҳое чун шаҳодати Фотима, духтари Пайғамбар,[7] ғасби сарзамини Фадак[8] ва воқеаи Карбало медонанд.[9]

Хилофати халифаҳои сегона ва таҳаввулоти сиёсӣ ва иҷтимоии даврони онҳо, аз бунёнҳои шаклгирии назарияи сиёсии аҳли суннат дар бораи ҳукумат дар Ислом дониста шудааст. Ин назария дар китобҳои аҳли суннат, назарияи хилофат ё назарияи имомат хонда мешавад. Тибқи ин назария, гуфта шудааст, ки хилофат дар ибтидои даврони халифаҳои сегона танҳо назорат бар умури шаръии мардум маҳсуб мешуд, вале ба тадриҷ умури ҳукуматӣ ва иҷроӣ низ ба вазифаҳои халифа изофа шуд ва хилофатро мусовӣ бо иморат қаламдод карданд.[10]

Халифаҳои сегона
Ном Давраи хилофат Шеваи интихоб Ҳодисаҳои муҳим
Абубакр ибни Абиқуҳофа 11-13ҳ.қ. Байъат дар Сақифа Ҷангҳои ридда, Шаҳодати ҳазрати Фотима (с)
Умар ибни Хаттоб 13-23ҳ.қ. Васияти Абубакр Фатҳи кишварҳои Эрон, Шом ва Миср
Усмон ибни Аффон 23-35ҳ.қ. Шӯрои шашнафара Яксонсозии мусҳафҳо, Табъиди Абузар ва Шӯриш алайҳи халифа


Мавқеи Имом Алӣ (а) дар баробари халифаҳои сегона

Гуфта шудааст, ки Имом Алӣ (а) ҳеҷгоҳ хилофати халифаҳои сегона-ро машруъ нахондааст ва онро ғасби ҳаққи худ эълом кардааст;[11] чунон ки дар хутбаи Шиқшиқия бар он таъкид кардааст.[12] Шоҳидоне барои норизоятии Имом Алӣ аз хилофати халифаҳои сегона баён шудааст; аз ҷумла: изҳори норизоятӣ дар бораи моҷарои интихоботи халифа дар Сақифа ва ҳамроҳӣ накардан бо он,[13] байъат накардан дар рӯзҳо ё моҳҳои аввали пас аз хилофати Абубакр, ё байъат аз рӯи икроҳ бо халифаҳо[14] ва изҳори норизоятӣ аз раванди интихоботи халифа дар шӯрои шашнафара.[15]

Бахше аз зиндагии Имом Алӣ, ҳамзамон бо хилофати халифаҳои сегона, дар даврони сукути 25-сола гузаштааст,[16] ки гуфта шудааст ҳамроҳ бо сахтиҳо ва талхии зиёде барои Имом Алӣ будааст ва аз он ба унвони тақияи мудороӣ ёд шудааст.[17] Бо ин вуҷуд, гуфта шудааст, ки Алӣ ибни Абутолиб ба далели ҳифзи масолеҳи мусалмонон аз ҳаққи худ чашмпӯшӣ кард[18] ва ҳар замон ки ваҳдат[19] ва ҳувияти ҷомеаи исломӣ ба хатар меафтод ё маслиҳати Ислом дар миён буд, ҳамкориҳое низомӣ[20] ва фиқҳӣ[21] бо халифаҳо дошт.[22]

Мабонии аҳли суннат барои машруияти халифаҳои сегона

Халифаҳои сегона бар асоси ду унвони куллӣ, чигунагии интихоб ва авсофи халифа, ва ҳамчунин бо таъкид бар ҷамъ нашудани нубувват ва хилофат дар як хонадон, ба машруиятбахшии хилофати худ мепардохтанд.

Чигунагии интихоб

Халифаҳои сегона бар асоси се равиши интихоб тавассути иддае аз мардум бо унвони иҷмои аҳли ҳаллу ақд, насб тавассути халифаи қаблӣ ва интихоб аз миёни шӯрои шашнафара, ба хилофат баргузида шуданд.[23]

Тибқи нақли Динаварӣ дар китоби «ал-Имома ва-с-сиёса», пас аз воқеаи Сақифа, Абубакр барои ҳамроҳ кардани мардум бо худ, хитоб ба Аббос ибни Абдулмутталиб гуфт, ки Пайғамбар кори мардумро ба худи мардум вогузоштааст ва онҳо низ ӯро ба унвони халифаи аввал баргузиданд; бинобар ин, касе ҳаққи мухолифат бо ӯро надорад. Абубакр бо ин истидлол аз Аббос хост, ки бо ӯ байъат кунад.[24] Аҳли суннат тибқи ин гуфтаи Абубакр, муътақиданд, ки Пайғамбари Ислом бе таъйини ҷонишин аз дунё рафт ва пайравони ӯ тибқи шеваи иҷмоъ, халифаро интихоб карданд.[25]

Насб ба хилофат тавассути халифаи қаблӣ, бунёди машруияти халифаи дуюм баён шудааст. Бар асоси ончи дар манбаъҳои таърихӣ омадааст, Абубакр ҳангоми марг, бо навиштани васият, хилофати пас аз худро ба Умар вогузор кард ва насби халифаи баъдиро аз вазифаҳои худ медонист, то уммат бесарпараст намонад.[26] Пажӯҳишгарони шиа гуфтаанд, ки ин шеваи интихоб, нодида гирифтани шеваи ба хилофат расидани халифаи аввал буд, ки халифаи аввал бар он таъкид дошт.[27]

Охирин бунёди машруиятбахшӣ ба хилофати халифаҳои сегона, интихоб бар асоси Шӯрои шашнафара буд, ки халифаи дуюм барои таъйини халифаи сеюм мушаххас кард. Умар ҳангоми марг, вақте аз ӯ хостанд, ки халифаи баъдиро таъйин кунад, гуфт, ки агар халифаи баъдиро интихоб накунам, ба шеваи беҳтарини халқ, яъне Пайғамбар (с), рафтаам ва агар интихоб кунам, боз ҳам ба шеваи беҳтарин, яъне Абубакр.[28] Ӯ ба ҳамин далел шеваи наве барои таъйини халифа эҷод кард ва онро ба уҳдаи шаш нафар аз саҳоба гузошт, ки натиҷаи ин шӯро таъйини Усмон ба унвони халифаи сеюм буд.[29]

Авсофи халифа

Баёни авсофе чун қурайшӣ будан, муҳоҷир будан ва калонсолтар будан, аз далелҳое аст, ки барои машруиятбахшӣ ба халифаҳои сегона баён шудааст.[30]

Бар асоси гузоришҳои таърихӣ, ба дунболи моҷарои ансор ва муҳоҷирин бар сари касби мансаби хилофат дар воқеаи Сақифа, Абубакр бо истинод ба ривояте ва бо ибораи «الائمة من قریش» [ал-Аиммату мин Қурайш] (Пешвоён аз қабилаи Қурайш ҳастанд) бар зарурати интихоб кардани халифа аз миёни Қурайш таъкид кард, ва бо таъйиди суханони ӯ тавассути Умар, моҷаро поён ёфт.[31]

Калонсолтар будан, далели дигаре буд, ки халифаҳои сегона ва бархе аз Саҳобаи наздик ба халифаҳо, дар мухолифат бо хилофати Имом Алӣ (а) ба он истинод кардаанд. Гуфта шудааст, ки Абуубайдаи Ҷарроҳ хитоб ба Имом Алӣ (а), ӯро камсинну сол тавсиф кард ва ба ҳамин иллат аз ӯ хост, ки кори хилофатро ба калонсолтарҳо вогузорад ва бо Абубакр байъат кунад.[32] Ин истидлол аз Умар ва Усмон ҳам нақл шудааст.[33]

Ҷамъ нашудани нубувват ва хилофат дар як хонадон

Пас аз реҳлати Пайғамбар (с), дар мунозирае миёни Имом Алӣ (а) ва Абубакр, халифаи аввал бо қабули шоистагии Алӣ ибни Абутолиб барои мансаби хилофат, вале бо нақли ин матлаб ки аз Пайғамбар (с) шунида ки Худованд хилофат ва нубувватро барои Аҳли Байт (а) якҷо ҷамъ накардааст, бо хилофати Имом Алӣ мухолифат кард. Ӯ барои исботи муддаои худ аз Умар, Абуубайдаи Ҷарроҳ, Солим, писархондаи Ҳузайфа, ва Муоз ибни Ҷабал низ таъйид гирифт.[34] Гуфта шудааст, ки Имом Алӣ (а) низ дар вокуниш ба муддаои онон, кори онҳоро амал кардан ба паймони худ назди Каъба донист, ки дар он ҳампаймон шуданд, ки амри хилофат ба Аҳли Байт (а) нарасад.[35]

Ҷусторҳои вобаста

Эзоҳ

  1. ↑ Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.28, саҳ.318; ҷ.29, саҳ.541; Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.9, саҳ.515; Баҳронӣ, ал-Инсоф фи-н-насси ала-л-аиммат-ил-исно ашар, 1378ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.539
  2. ↑ Маделунг, Ҷоншинии ҳазрати Муҳаммад (с), 1377ҳ.ш., саҳ.13
  3. ↑ Музаффар, Далоил-ус-сидқ, 1422ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.244; Рустамиён, Ҳокимияти сиёсии маъсумон, 1381ҳ.ш., саҳ.31
  4. ↑ Ибни Асир, Усуд-ул-ғоба, Дор-уш-шаъб, ҷ.5, саҳ.253; Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.8, саҳ.27
  5. ↑ Шайх Муфид, ал-Амолӣ, 1413ҳ.қ., саҳ.135; Ибни Ҳаҷари Ҳайтамӣ, ас-Савоиқ-ул-муҳриқа, 1417ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.438 ва 440
  6. ↑ Воқидӣ, ал-Мағозӣ, 1409ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.1117; Шайх Муфид, ал-Иршод, 1413ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.180
  7. ↑ Омилӣ, Ранҷҳои ҳазрати Заҳро (с), 1382ҳ.ш., саҳ.115
  8. ↑ Кулайнӣ, ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.543; Шайх Муфид, ал-Муқниа, 1410ҳ.қ., саҳ.289 ва 290
  9. ↑ Мариҷӣ, «Ошӯро, паёмади тағйири арзишҳо», саҳ.17; Абдулмуҳаммадӣ, «Решаҳои фарҳангӣ, сиёсӣ ва иҷтимоии қиёми Имом Ҳусайн (а)», саҳ.45
  10. ↑ Ҳоҷибобоӣ, «Рӯйкарди таърихӣ ба таҳаввули мафҳуми хилофат дар асри хулафои сегона», саҳ.23–25
  11. ↑ Ибни Майсами Баҳронӣ, Шарҳи Наҳҷ-ул-балоға, 1404ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.251
  12. ↑ Ҷаъфарӣ, Ташайюъ дар масири таърих, 1380ҳ.ш., саҳ.80
  13. ↑ Салим ибни Қайс, Китоби Салим ибни Қайс, 1420ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.153–155; Яъқубӣ, Таърихи Яъқубӣ, Дору содир, ҷ.2, саҳ.124; Аскарӣ, Сақифа: Баррасии шеваи шаклгирии ҳукумат пас аз Пайғамбар, 1387ҳ.ш., саҳ.99; Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.202
  14. ↑ Аскарӣ, Нақши Ойиша дар таърихи Ислом, 1390ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.105; Омилӣ, ас-Саҳеҳ мин сира ал-Имом Алӣ алайҳиссалом, 1430ҳ.қ., ҷ.9, саҳ.308; Байзун, Рафторшиносии Имом Алӣ дар оинаи таърих, 1379ҳ.ш., саҳ.34
  15. ↑ Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.296–302; Яъқубӣ, Таърихи Яъқубӣ, Дору содир, ҷ.2, саҳ.162
  16. ↑ Рафииӣ, Зиндагии Аимма (а), Пажӯҳишкадаи таҳқиқоти исломӣ, саҳ.34–35
  17. ↑ Мусавӣ, Мабонии фиқҳии тақияи мудороӣ, 1392ҳ.ш., саҳ.120
  18. ↑ Субҳонӣ, Фурӯғи вилоят, 1376ҳ.ш., саҳ.166
  19. ↑ Маделунг, Ҷоншинии ҳазрати Муҳаммад (с), 1377ҳ.ш., саҳ.21
  20. ↑ Масъудӣ, Муруҷ-уз-заҳаб, 1425ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.242–244
  21. ↑ Байҳақӣ, ас-Сунан-ул-кубро, 1424ҳ.қ., ҷ.7, саҳ.727
  22. ↑ Дониш, «Таомули Имом Алӣ (а) бо халифаҳо дар ҷиҳати ваҳдати исломӣ», саҳ.96–111
  23. ↑ Исломии Алиободӣ ва Тӯрон, «Оро ва мабонии хулафои сегона дар машруиятбахшӣ ба хилофати худ ва якдигар», саҳ.41–46
  24. ↑ Динаварӣ, ал-Имома ва-с-сиёса, 1410ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.33
  25. ↑ Ибни Таймия, Минҳоҷ-ус-суннат-ин-набавия, 1406ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.126
  26. ↑ Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.433; Динаварӣ, ал-Имома ва-с-сиёса, 1410ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.19
  27. ↑ Исломии Алиободӣ ва Тӯрон, «Оро ва мабонии хулафои сегона дар машруиятбахшӣ ба хилофати худ ва якдигар», саҳ.45
  28. ↑ Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1410ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.261
  29. ↑ Исломии Алиободӣ ва Тӯрон, «Оро ва мабонии хулафои сегона дар машруиятбахшӣ ба хилофати худ ва якдигар», саҳ.46
  30. ↑ Исломии Алиободӣ ва Тӯрон, «Оро ва мабонии хулафои сегона дар машруиятбахшӣ ба хилофати худ ва якдигар», саҳ.46
  31. ↑ Динаварӣ, ал-Имома ва-с-сиёса, 1410ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.25; Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.219–220; Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1959 м., ҷ.5, саҳ.584
  32. ↑ Динаварӣ, ал-Имома ва-с-сиёса, 1410ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.19
  33. ↑ Яъқубӣ, Таърихи Яъқубӣ, Дору содир, ҷ.2, саҳ.158; Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.231
  34. ↑ Табарӣ, Таърихи Табарӣ, 1387ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.229
  35. ↑ Баҳронӣ, Ғоят-ул-маром, 1422ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.336

Сарчашма

  • Абдулмуҳаммадӣ, Ҳусайн, «ریشه‌هاى فرهنگى، سیاسى و اجتماعى قیام امام حسین(علیه السلام)», дар моҳномаи Маърифат, №67, тири 1382ҳ.ш.
  • Аминӣ, Абдулҳусайн, ал-Ғадир фи-л-китоб ва-с-сунна ва-л-адаб, Қум, Марказ-ул-ғадир ли-д-диросот-ул-исломия, 1416ҳ.қ.
  • Аскарӣ, Муртазо, Нақши Ойиша дар таърихи Ислом, Қум, Муассисаи илмӣ фарҳангии Аллома Аскарӣ, 1390ҳ.ш.
  • Аскарӣ, Муртазо, Сақифа: Баррасии шеваи шаклгирии ҳукумат пас аз раҳлати Пайғамбари акрам, Қум, Донишкадаи Усулуддин, 1387ҳ.ш.
  • Байзун, Иброҳим, Рафторшиносии Имом Алӣ дар оинаи таърих, тарҷумаи Алиасғар Муҳаммадии Сейҷонӣ, Қум, Дафтари нашри фарҳанги исломӣ, 1379ҳ.ш.
  • Байҳақӣ, Аҳмад ибни Ҳусайн, ас-Сунан-ул-кубро, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1424ҳ.қ.
  • Балозурӣ, Аҳмад ибни Яҳё, Ансоб-ул-ашроф, таҳқиқи Муҳаммад Ҳамидуллоҳ, Қоҳира (Миср), Дор-ул-маориф, 1959 м.
  • Баҳронӣ, Сайид Ҳошим, ал-Инсоф фи-н-насси ала-л-аиммат-ил-исно ашар (а), тарҷумаи Сайид Ҳошими Расулии Маҳаллотӣ, Теҳрон, Дафтари нашри фарҳанги исломӣ, 1378ҳ.ш.
  • Баҳронӣ, Сайид Ҳошим, Ғоят-ул-маром ва ҳуҷҷат-ул-хисом фи таъйин-ил-имом мин тариқ-ил-хос ва-л-ом, Бейрут, Муассисат-ут-таърих-ил-арабӣ, 1422ҳ.қ.
  • Воқидӣ, Муҳаммад, ал-Мағозӣ, ба кӯшиши Марсден Ҷонс, Лубнон, Муассисат-ул-аъламӣ ли-л-матбуот, 1409ҳ.қ.
  • Динаварӣ, Ибни Қутайба, ал-Имома ва-с-сиёса, таҳқиқи Алӣ Ширӣ, Бейрут, Дор-ул-азво, 1410ҳ.қ.
  • Дониш, Исмоил, «تعامل امام علی(ع) با خلفا در جهت وحدت اسلامی», дар фаслномаи Андешаи тақриб, №4, 1384ҳ.ш.
  • Ибни Асир, Усуд-ул-ғоба, таҳқиқи Муҳаммад Иброҳим Банно, Бейрут, Дор-уш-шаъб, бе таърих.
  • Ибни Майсам Баҳронӣ, Майсам ибни Алӣ, Шарҳи Наҳҷ-ул-балоға, Теҳрон, Дафтари нашри китоб, чопи дуюм, 1404ҳ.қ.
  • Ибни Саъд, Муҳаммад ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, таҳқиқи Муҳаммад Абдулқодири Ато, Бейрут, Дор-ул-кутуб-ил-илмия, 1410ҳ.қ.
  • Ибни Таймия, Аҳмад ибни Абдулҳалим, Минҳоҷ-ус-суннат-ин-набавия, таҳқиқи Муҳаммад Рашоди Солим, Миср, Муассисаи Қуртуба, 1406ҳ.қ.
  • Ибни Ҳаҷари Ҳайтамӣ, Аҳмад ибни Муҳаммад, ас-Савоиқ-ул-муҳриқа ала аҳли ар-Рафз ва аз-Залол ва аз-Зиндиқа, Бейрут, Муассисаи ар-Рисола, чопи аввал, 1417ҳ.қ.
  • Исломии Алиободӣ, Тоҳира ва Имдоди Тӯрон, «آراء و مبانی خلفای سه‌گانه در مشروعیت‌بخشی به خلافت خود و یکدیگر», дар фаслномаи Пажӯҳишномаи таърих, №51, 1397ҳ.ш.
  • Кулайнӣ, Муҳаммад ибни Яъқуб, ал-Кофӣ, таҳқиқ ва тасҳеҳи Алиакбари Ғаффорӣ ва Муҳаммад Охундӣ, Теҳрон, Дор-ул-кутуб-ил-исломия, чопи чорум, 1407ҳ.қ.
  • Маделунг, Вилфред, Ҷоншинии ҳазрати Муҳаммад (с), тарҷумаи Аҳмади Намоӣ ва дигарон, Машҳад, Бунёди Пажӯҳишҳои исломии Остани Қудси Разавӣ, 1377ҳ.ш.
  • Мариҷӣ, Шамсуллоҳ, «عاشورا پیامد تغییر ارزش‌ها», дар моҳномаи Маърифат, №56, мурдоди 1381ҳ.ш.
  • Масъудӣ, Абулҳасан ибни Алӣ, Муруҷ-уз-заҳаб ва маодин-ул-ҷавҳар, Бейрут, Мактабат-ул-асрия, 1425ҳ.қ.
  • Маҷлисӣ, Муҳаммадбоқир, Биҳор-ул-анвор-ил-ҷомеъа лидурари ахбор-ил-аиммат-ил-атҳор, Бейрут, Дор эҳё-ит-турос-ил-арабӣ, 1403ҳ.қ.
  • Музаффар, Муҳаммадҳасан, Далоил-ус-сидқ ли наҳҷ-ил-ҳақ, Қум, Муассисату Ол-ил-байт (а) лиэҳё-ит-турос, 1422ҳ.қ.
  • Мусавӣ, Сайид Муҳаммадяъқуб, Мабонии фиқҳии тақияи мудороӣ, Қум, Маркази фиқҳии Аиммаи атҳор (а), 1392ҳ.ш.
  • Омилӣ, Сайид Ҷаъфари Муртазо, Ранҷҳои ҳазрати Заҳро (с), тарҷумаи Муҳаммад Сипеҳрӣ, Қум, Таҳзиб, 1382ҳ.ш.
  • Омилӣ, Сайид Ҷаъфари Муртазо, ас-Саҳеҳ мин сира ал-Имом Алӣ алайҳиссалом, Бейрут, Марказ-ул-исломӣ ли-д-диросот, 1430ҳ.қ.
  • Рафиӣ, Алӣ, Зиндагии аимма (а), Теҳрон, Пажӯҳишкадаи таҳқиқоти исломӣ, бе таърих.
  • Рустамиён, Муҳаммадалӣ, Ҳокимияти сиёсии маъсумон, Қум, Дабирхонаи Маҷлиси хубрагони раҳбарӣ, 1381ҳ.ш.
  • Салим ибни Қайси Ҳилолӣ, Китоби Салим ибни Қайси Ҳилолӣ, Қум, Нашри ал-Ҳодӣ, 1420ҳ.қ.
  • Субҳонӣ, Ҷаъфар, Фурӯғи вилоят, Қум, Муассисаи Имом Содиқ (а), 1376ҳ.ш.
  • Табарӣ, Муҳаммад ибни Ҷарир, Таърихи Табарӣ: Таърих-ул-умам ва-л-мулук, таҳқиқи Муҳаммад Абулфазли Иброҳим, Бейрут, Дор-ут-турос, 1387ҳ.қ.
  • Шайх Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Нуъмон, ал-Амолӣ, Қум, Конгресси Шайх Муфид, 1413ҳ.қ.
  • Шайх Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Нуъмон, ал-Иршод фи ҳуҷаҷ-ил-лоҳи ала-л-ибод, Қум, Конгресси Шайх Муфид, 1413ҳ.қ.
  • Шайх Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Нуъмон, ал-Муқниа, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, чопи дуюм, 1410ҳ.қ.
  • Яъқубӣ, Аҳмад ибни Исҳоқ, Таърихи Яъқубӣ, Бейрут, Дору содир, бе таърих.
  • Ҳоҷибобоӣ, Маҷид, «رویکردی تاریخی به تحول مفهوم خلافت در عصر خلفای سه‌گانه», дар фаслномаи Пажӯҳишномаи таърихи Ислом, №8, 1391ҳ.ш.
  • Ҷаъфарӣ, Сайид Ҳусайни Муҳаммад, Ташайюъ дар масири таърих, тарҷумаи Сайид Муҳаммадтақии Оятуллоҳӣ, Теҳрон, Дафтари нашри фарҳанги исломӣ, 1380ҳ.ш.
Баргирифта аз "https://tg.wikishia.net/w/index.php?title=Халифаҳои_сегона&oldid=34323"