Танзил (арабӣ: التنزیل) калимаи қуръонӣ буда ба маънои фурӯ фиристодан аст, ки понздаҳ бор дар Қуръони Карим ба кор рафтааст. Ба бовари бисёре аз муфассирон ва қуръонпажӯҳон, калимаи инзол ба маънои нузули дафъии Қуръон ва калимаи танзил ба маънои нузули тадриҷии он аст ва дар бархе ривоёт, калимаи танзил дар муқобили таъвил омада ва ин ду калима ба маънои зоҳир ва ботин ба кор рафтаанд.
Танзил дар луғат ва истилоҳ
Танзил дар луғат ба маънои фурӯ фиристодан, фаровардан, тартиб додан ва ба тартиб фурӯ фиристодан аст ва ҳамчунин умуман ба маънои ваҳй ва Қуръони Маҷид ба кор меравад.
Корбурди танзил дар Қуръон
Калимаи танзил, понздаҳ бор дар Қуръони Карим ба кор рафта, ки шаш мавриди он дар ишора ба Қуръони Карим, ё тавсифи он аст. Мавориди дигар низ ба ҷуз як маврид, ки дар бораи фуруд омадани фариштагон аст, бо Қуръон иртибот дорад.
Калимаи танзил дар ҳамаи корбурдҳои қуръонӣ, зимни оёт ё дар канори оёте омада, ки дар он аз азамат ва аҳамияти китоби Қуръон ва инзору башорат сухан гуфта шудааст. Ин калима дар чаҳор сура аз ҳафт сураи «Ҳавомим» дақиқан пас аз ҳуруфи муқаттаъаи «ҳо, мим» омадааст ва ин корбурд ба яке аз мазмунҳои муштараки ин гурӯҳ аз сураҳо, яъне хостгоҳ, мабдаи ваҳй ва чигунагии нузули Қуръон ишора дорад.
Дар оёти Қуръон, барои гузориш ва табйини чигунагии нузули Қуръони Карим, ҳам калимаи инзол ва ҳам калима танзил ба кор рафтааст.
Домғонӣ барои инзол ва танзил дар Қуръон, нӯҳ ваҷҳи маъноӣ зикр кардааст: сухан, офаридан, боридани борон, баён кардан, фуруд овардан, савоб, фиристодан, вусъат додани ризқу рӯзӣ ва таълим.
Танзил аз дидгоҳи муфассирон
Ба бовари бисёре аз муфассирону қуръонпажӯҳон, инзол ба маънои нузули дафъии Қуръон аст ва танзил ба маънои нузули тадриҷии он. Бинобар ин, ду гуна нузул барои Қуръон қоил шудаанд:
- нузули якбора дар шаби Қадр
- нузули тадриҷӣ дар тӯли давраи рисолат
Аммо бар асоси бархе оёт ва дидгоҳҳои бархе забоншиносону адибон ва низ орои бархе муфассирону қуръонпажӯҳон ҳар як аз мафоҳими инзол ва танзил ба ду маънои нузули дафъӣ ва тадриҷӣ ба кор мераванд ва аз назари маъно, бо якдигар фарқе надоранд.
Бино бар назари Солеҳии Наҷафободӣ, инзол ва танзил ҳар ду ба маънои мутлақи «нозил кардан» ҳастанд ва нузули дафъӣ ё тадриҷӣ дар мафҳуми ҳеч кадом нест.
Дар бештари тафсирҳо ва китобҳои ҳадисӣ, калимаи танзил ба маънои Қуръон ва Каломуллоҳ бо басомади бисёре ба кор меравад, гоҳе низ дар мафҳуми хусусиёти замон ва муносиботи таърихии асри нузули оёт корбурд дорад. Аз ин рӯ, муфассирон таҳти унвони танзил ба нақл ва баррасии шаъни нузули оёт мепардозанд.
Ба назар мерасад, ки дар садаҳои аввалияи исломӣ, калимаи танзил ҳаммаънои калимаи тафсир дар тавзеҳ ва шарҳи оёти Қуръон ба кор мерафта ва баъдҳо ба тадриҷ муфассирон аз истеъмоли калимаи танзил худдорӣ карда ва барои табйини оёт фақат аз калимаи тафсир истифода кардаанд.
Танзил дар ривоёт
Дар бархе ривоёт, калимаи танзил дар баробари таъвил омада ва ин ду калима ба маънои зоҳиру ботин ба кор рафтаанд. Бар ин асос, фаҳми ин ҳадиси машҳури набавӣ низ осон мешавад: «Аз миёни шумо касе аст, ки бар асоси таъвили Қуръон пайкор мекунад, чунонки ман бар асоси танзили он қитол кардам ва ӯ Алӣ ибни Абӯтолиб аст!».
Гӯё бо назар ба мазмуни ин ҳадис буда, ки Аммори Ёсир (ё Абдуллоҳ ибни Равоҳа) дар ҷанги Сиффин чунин раҷаз мехонда:
«نَحنُ ضَرَبناکُم علی تَنْزیلِه / فَالیوم نَضْرِبکم علی تَأویلِه»
Ҳамчунин ривоёти бисёре дар манобеи шиъӣ нақл шуда, ки мазмуни онҳо татбиқи оёти Қуръон бар Аҳли Байти Пайғамбари Акрам (с) аст ва гоҳ аз ин татбиқ бо унвони танзил ёд шудааст. Бар асоси ин аҳодис, асосан бархе оёт аз оғоз дар бораи Аҳли Байт (а) нозил шуда, ки ин ҳамон танзил аст, дар баробари таъвил, ки иборат аст аз татбиқи оёт бар онҳо дар давраҳои баъд.
Фаҳми саҳеҳи маънои таъвил ва корбурди нисбатан фаровони он, барои дарки дурусти мафҳуми танзил лозим аст.
Қуръони Карим дорои як қавси нузулӣ ва як қавси суъудӣ аст. Қавси нузулиро танзил ва қавси суъудиро таъвил меноманд. Дар қавси нузулӣ, Қуръон монанди нуре аз мақоми илм ва иродаи Худо (= матлаъ / мабдаъ) тулӯъ мекунад, то ба сурати китобе сареҳу ошкор, бар халқ таҷаллӣ ёбад ва ин сайри танзил аст.