Сираи уқало
Сираи уқало (форсӣ: سیره عُقلاء) ё бинои уқало (форсӣ: بنای عقلاء), одати мардум ва тавофуқи амалӣ миёни онҳо дар анҷом ё тарки коре мебошад. Сираи уқало истилоҳи серистеъмол дар фиқҳ ва усули фиқҳ аст ва бисёре аз масоили фиқҳӣ, бахусус дар бобҳои муомилот, бо ёрии он исбот мешаванд. Сираи уқало як масъалаи усулӣ аст ва дар илми усул дар бораи шартҳои ҳуҷҷияти он баҳс мешавад. Аз ҷиҳати дигар, худи он далеле барои исботи эътибори баъзе масоили усулӣ, монанди ҳуҷҷияти хабари воҳиди сиқа ва ҳуҷҷияти завоҳир ба шумор меравад.
Ҳуҷҷияти як сираи уқало замоне исбот мешавад, ки ба истилоҳ имзои шаръӣ гирифта бошад; яъне радъ ё манъе аз ҷониби шаръ нисбат ба он сира нарасида бошад.
Аз сираи уқало барои танқеҳ ва равшан сохтани мавзуи ҳукми шаръӣ низ истифода мешавад; ба ин тартиб, ки гоҳе ҳукми шаръӣ тавассути далеле аз Қуръон ва суннат ё ғайри онҳо исбот мешавад, вале мавзуи он ҳукм номаълум аст. Сираи уқало яке аз роҳҳоест, ки ба ёри он метавон чунин мавзуъҳоро равшан сохт. Масалан, дар далели шаръӣ омадааст, ки «олати қимор ҳаром аст» ва ин сираи уқало ё урф аст, ки муайян мекунад кадом чиз олати қимор маҳсуб мешавад.
Ба сираҳое, ки пас аз асри маъсум (а) пайдо шудаанд, сираҳои мустаҳдаса (навпайдо) мегӯянд. Дар бораи ҳуҷҷияти ин сираҳо ихтилофи назар вуҷуд дорад. Усулиён роҳҳое барои ташхиси сираҳои уқалоӣ - чи дар асри маъсум ва чи ғайри он - ва ҳамчунин роҳҳое барои исботи адами манъи сираҳои уқалоӣ аз ҷониби шореъ муаррифӣ кардаанд.
Мафҳумшиносӣ ва ҷойгоҳ
Сираи уқало одати мардум ва тавофуқи амалӣ миёни онҳо дар анҷом ё тарки коре мебошад.[1] Ба ҷойи сираи уқало, гоҳе аз истилоҳоти «бинои уқало» ва «сираи мардум» низ истифода мешавад.[2]
Баҳс дар бораи ҳуҷҷияти сираи уқало яке аз мавзуъҳои муҳим дар илми усули фиқҳ аст.[3] Сираи уқало барои исботи ҳуҷҷият ва эътибори бисёре аз қоидаҳои фиқҳӣ монанди қоидаи лозарар[4], қоидаи нафйи ҳараҷ[5], қоидаи адлу инсоф[6] ва қоидаи ғарар[7] истифода мешавад.
«Роҳи уқало ва бинои онҳо аз муҳимтарин далелҳо дар боби исботи ҳуҷҷияти хабари воҳид аст; ба тавре ки агар дар дигар далелҳое, ки барои исботи он оварда мешаванд, имкони баҳс вуҷуд дошта бошад, роҳе барои муноқиша дар бинои уқало ва эътимоди онҳо ба хабари сиқа дар зиндагии рӯзмарраашон, нест.»[8]
Тафовут сираи уқало бо вожаҳои монанд
Баъзеҳо вожаҳои «урф», «сира» ва «сираи уқало»-ро, ки дар адабиёти фуқаҳо ва усулиён истифода мешавад, ҳаммаъно донистаанд.[9] Ва гурӯҳе низ фарқҳое миёни онҳо зикр кардаанд:
Тафовут бо урф
Сираи уқало аз замонҳои қадим, ҳам аз ҷониби пайравони адён ва ҳам ғайри онҳо, бар амал ба хабари сиқа устувор шудааст ва ин сира дар замони шореъ ва баъд аз он дар замони мо низ идома ёфтааст ва ҳеҷ радъ ё манъе аз ҷониби Паёмбар (с) ва имомони маъсум (а) дар амал ба он ворид нашудааст; зеро агар мебуд, бояд баён мешуд ва машҳур мегардид ва равшан аст, ки шореъ дар амал ба хабари сиқа дар умури шаръӣ низ ризоят дорад.
Охунди Хуросонӣ, Кифоят-ул-усул, 1437ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.80
Баъзе муҳаққиқон дар зикри тафовут миёни урф ва сираи уқало гуфтаанд, ки сираи уқало бар хилофи урф, танҳо ба рафтору равише ихтисос дорад, ки маншаи ақлонӣ дорад; дар ҳоле ки маншаи урф ҳатман чунин нест ва метавонад аз тақлид ва одатҳо низ бархезад.[10] Ҳамчунин гуфта шудааст, ки урф аз сираи уқало фаротар аст; зеро сираи уқало танҳо амалҳоро дар бар мегирад, дар ҳоле ки урф ғайр аз амалҳо, гуфтор ва тарки амалро низ дар бар мегирад.[11] Бо ин ҳол, бисёре аз усулиён сираи уқалоро ҳамон урфи умумӣ, яъне урфе, ки назди ҳама ё бештари мардум пазируфта шудааст, мешуморанд.[12]
Тафовут бо иртикози уқалоӣ
Дар бораи тафовут миёни сираи уқало ва иртикози уқалоӣ гуфтаанд, ки сира ё бинои уқало рафтори берунӣ дар анҷом ё тарки коре мебошад; аммо иртикоз ба амал марбут нест, балки танҳо дар зеҳни уқало вуҷуд дорад, бидуни он ки дар амал воқеият ёбад.[13] Иртикози уқалоӣ аз як ҷиҳат арзишмандтар ва боэътибортар аз сираи уқало дониста шудааст; зеро иртикози уқалоӣ дар бештари мавридҳо аз умуре монанди фитрат, ақли амалӣ ва таълимоти паёмбарони Илоҳӣ ва васиёни онҳо бармеояд; дар ҳоле ки маншаи сираи амалӣ ва берунии уқало гоҳе танҳо тақлид ва пайравӣ аз дигарон, бар асоси мушоҳида аст.[14]
Тафовут бо сираи муташарриъа
Сираи муташарриа хостар аз сираи уқало аст ва он танҳо сираи мусалмонон дар анҷом ё тарки коре мебошад.[15] Дар мавриди тафовути ҳуҷҷияти ин ду низ гуфтаанд: агар сираи муташарриа собит шавад, худ далеле бар ҳукми шаръӣ аст; аммо сираи уқало ҳуҷҷият надорад, магар он ки ба имзо ва таъйиди маъсум расида бошад ё манъе аз ҷониби маъсум ба он ворид нашуда бошад.[16]
Абулқосим Алидуст, фиқҳшинос ва устоди Ҳавзаи илмии Қум, гуфтааст: вожаи «сира», вақте бе изофа ва ба сурати мутлақ меояд, ғолибан манзур аз он сираи уқало аст.[17]
Миқёси истифода дар фиқҳ ва усули фиқҳ
Дар бораи миқёси истифодаи «сираи уқало» дар фиқҳ ва усули фиқҳ гуфтаанд, ки аз як ҷиҳат худи сираи уқало як масъалаи усулӣ аст; зеро дар мавридҳои зиёде дар фиқҳ, бахусус дар бобҳои муомилот, ба он истинод мешавад ва бинобар ин, дар илми усули фиқҳ дар бораи ҳуҷҷияти сираи уқало ва исботи шароити эътибори он барои далел шудан дар истинботи ҳукми шаръӣ баҳс мешавад.[18]
Аз ҷиҳати дигар, барои исботи эътибори бисёре аз масоили илми усул, монанди завоҳир ва хабари боэътимод, ки аз муҳимтарин масоили усули фиқҳ ва ҳамчунин муҳимтарин амораҳо[Ёддошт 1] дар фиқҳ ва барои истинботи ҳукми шаръӣ ба шумор мераванд, ба сираи уқало истинод мешавад.[19]
Ақсоми сираи уқало ва меъёри ҳуҷҷияти онҳо
Сираҳои уқалоӣ ба ду қисм тақсим мешаванд ва ҳар кадом меъёри хоси ҳуҷҷият доранд:[20]
Сирае, ки бо он ҳукми шаръӣ исбот мешавад
Гоҳе тавассути сираи уқало ҳукми шаръӣ исбот мешавад.[21] Барои мисол, Имом Хумайнӣ барои исботи моликият тавассути ҳиёзат гуфтааст, ки сираи мусаллам аз оғози тамаддуни башарӣ бар ин будааст, ки тавассути эҳё ва ҳиёзат моликият сурат мегирад ва ҳеҷ яке аз паёмбарон, авлиё ва муъминон онро инкор накарда ва аз он манъ накардаанд.[22] Аз назари усулиён, ин навъи сира дар сурате ҳуҷҷият дорад, ки мавриди имзо ва мувофиқати шореъ қарор гирифта бошад.[23]
Сирае, ки мавзуи ҳукми шаръиро равшан месозад
Дар баъзе мавридҳо худи ҳукм тавассути далеле аз китоб ва суннат ё ғайри он ду исбот шудааст ва сира танҳо мавзуи ҳукмро равшан месозад.[24] Масалан, дар далели шаръӣ омадааст, ки «олати қимор ҳаром аст». Ин сираи уқало ё урф аст, ки муайян мекунад кадом чиз олати қимор маҳсуб мешавад.[25]
Аз ҷумла умуре, ки барои исботи ҳуҷҷияти истиҳзоб ба он истинод мешавад, сираи уқало аст; ба ин тартиб, ки бинои уқало дар ҳамаи масоил ва умури худ бар амал бар асоси ҳолати қаблӣ будааст...; ба тавре ки агар чунин набошад, низом ва асоси зиндагии инсон халал меёбад.
Ҳусайнӣ Фирӯзободӣ, Иноят-ул-усул фи шарҳи Кифоят-ул-усул, 1400ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.32.
Ҳамчунин гуфта мешавад, ки сираи уқало метавонад зуҳури далел ё муроди шореъро ташхис диҳад ва онро равшан созад.[26] Масалан, дар як ривоят чунин омадааст, ки агар фурӯшанда молеро фурӯшад, вале онро ба харидор надода бошад ва пули онро низ нагирифта бошад, то се рӯз агар муштарӣ пулро ба фурӯшанда диҳад, муомила лозим аст; дар ғайри ин сурат, миёни онҳо муомилае нест (فلا بیعَ بَینَهُما фала байъа байнаҳумо).[27] Аз зуҳури лафзи «ла байъа байнаҳумо» ботил будани чунин муомила бардошта мешавад; дар ҳоле ки бар асоси сираи уқало ва иртикозоти уқалоӣ, манзур ин аст, ки муомила миёни тарафайн лозим нест; балки хиёри таъхир собит мегардад ва тарафайн метавонанд муомиларо идома диҳанд ё онро фасх кунанд.[28]
Гуфта мешавад, ки ин навъи сираи уқалоӣ, ки дар садади исботи ҳукми шаръӣ нест ва танҳо мавзуи ҳукмро танқеҳ мекунад, барои ҳуҷҷият ниёз ба имзо ва таъйиди шореъ надорад.[29]
Ақсоми сираи уқало аз ҷиҳати маншаи он
Сираҳои уқалоӣ аз ҷиҳати маншаи онҳо низ ба чанд қисм тақсим мешаванд:[30]
- Сирае, ки аз ҳукми ақли амалӣ бармеояд;[31] Монанди сираи уқалоӣ дар зишт донистани зулм ва нек донистани адолат, ё сираи уқалоӣ дар ҳукми руҷӯи ҷоҳил ба олим.[32] Гуфта мешавад, аз он ҷо ки ин навъи сира аз ҳукми ақл бармеояд, пас ҳуҷҷияти он зотист ва барои ҳуҷҷият ниёз ба имзо ва таъйиди шореъ надорад.[33]
- Сирае, ки аз ғариза, фитрат, мушоҳида, таҷриба ё истиқрои инсонҳо бармеояд.[34] Аксари сираҳои уқалоӣ аз ҳамин навъ ба шумор мераванд.[35] Ин навъи сира барои исботи ҳуҷҷият ниёз ба имзо ва таъйиди шореъ дорад.[36]
Сираи асри маъсум (а) ва сираи мустаҳдаса
Манзур аз сираи мустаҳдаса, сираҳое аст, ки пас аз асри маъсумон (а) пайдо шудаанд ва дар муқобили сираҳое қарор доранд, ки дар асри маъсум вуҷуд доштаанд.[37] Аз назари усулиён, ҳуҷҷияти сираҳое, ки дар асри маъсумон вуҷуд доштаанд, вобаста ба имзои онҳо аст; ба ин маъно ки ин сираҳо дар маърази дид ва шуниди маъсумон қарор доштаанд ва бо вуҷуди ин, маъсумон дар бораи онҳо сукут карда ва аз онҳо манъ накардаанд.[38]
Дар бораи ҳуҷҷияти сираҳои мустаҳдаса ихтилофи назар вуҷуд дорад: Баъзеҳо бар ин боваранд, ки танҳо дар сурате ки исбот шавад ин сираҳо ба асри маъсум (а) пайваст ҳастанд ва дар замони онҳо низ ҷорӣ будаанд ва онҳо нисбат ба он сукут карда ё радъ ва манъе накардаанд, ҳуҷҷият доранд.[39] Баъзе дигар миёни сираи пайваст ба асри маъсум (а) ва ғайри он фарқ нагузошта ва барои ҳуҷҷияти сираҳои уқалоӣ, ҳамзамонӣ бо маъсум (а) ё шореъро шарт намедонанд.[40]
Роҳҳои исботи сираи уқалоӣ
Баъзе аз муҳимтарин роҳҳое, ки тавассути онҳо метавон ҳам сираҳои ҳамзамони маъсум (а) ва ҳам ғайриҳамзамонро исбот кард, иборатанд аз:
Муҳимтарин ва асоситарин далел бар воҷиб будани тақлид, иртикози уқалоӣ ва бинои уқало бар руҷӯи ҳар ҷоҳил ба олим ва мутахассис аст ва агар радъ ва манъе аз шореъ нисбат ба ин сира ворид нашуда бошад, кашф мешавад, ки ин амал ҷоиз ва мавриди ризояти ӯст.
Имом Хумайнӣ, ал-Иҷтиҳоду ва-т-тақлид, 1426ҳ.қ., саҳ.63
- Истиқро: Гоҳе пас аз таҳқиқ дар афроди як ҷомеа ё ҷомеаҳои гуногун дида мешавад, ки ҳамаи онҳо, бо вуҷуди доштани салиқа ва фарҳангҳои мухталиф, бар як сираи воҳид иттифоқ доранд. Аз ин роҳ метавон ин сираи умумии иҷтимоиро ба ҳамаи афроди ҷомеа ё ҷомеаҳои дигар ва ҳатто ҷомеаи замони маъсум (а) нисбат дод ва сираи онҳоро исбот кард.[41]
- Таҳлили виҷдонӣ: Гоҳе масъалае бар виҷдони инсон арза мешавад ва нисбат ба он масъала назари мушаххасе мегирад, ки ин назар бо замон, макон ва завқи шахсӣ иртибот надорад. Аз ин ҷо барои ӯ равшан мешавад, ки он чи бо виҷдонаш дарёфтааст, мавқеи уқалоӣ ва умумӣ аст.[42]
- Зарурат ва ниёзи иҷтимоӣ: Гоҳе мавзуи сираи уқалоӣ аз умуре аст, ки барои ҳаёти иҷтимоӣ зарурӣ ва лозим аст, ба тавре ки агар набошад, низоми иҷтимоии инсонҳо халалдор мегардад;[43] монанди сира ва бинои амалӣ бар моликияти афрод бар чизҳое, ки дар дасти онҳо аст, ки аз он ба қоидаи яд таъбир мешавад ва набудани он дар ҳамаи асрҳо ва ҳатто асри маъсум (а) боиси халал дар низоми иҷтимоии инсонҳо мешавад.[44]
- Нақли таърихӣ: Бо нақли таърихии муътабар метавон сираи асри маъсум (а)-ро исбот кард.[45] Манзур аз нақли таърихии муътабар, нақлҳое аст, ки ба воситаи касрат ё бо ёрии қарина ва шоҳид, ба онҳо эътимод ва итминон ҳосил мешавад.[46]
Роҳҳои исботи адами радъ аз ҷониби шореъ
Аз роҳҳои зер метавон кашф кард, ки шореъ сираеро радъ ва манъ накардааст:
- Расидан ё нарасидани гузориш аз радъ ва манъи шореъ; ин масъала ба андозаи устуворӣ ва умумияти он сира вобаста аст;[47] ба ин маъно ки агар нисбат ба сирае, ки решадор ва муҳим аст, ҳатто тавассути як хабари заъиф, радъ ва манъе аз шореъ ба мо нарасида бошад, ин нишон медиҳад, ки шореъ дар воқеъ радъ ва манъе надошта ва бо он мувофиқ будааст. Зеро агар радъ ва манъе вуҷуд медошт, бояд баён мешуд ва ба наслҳои баъдӣ мерасид.[48]
- Набудани ҷойгузин барои сирае, ки дар ҳаёти иҷтимоӣ ногузир аст; агар барои сирае, ки дар ҳаёти иҷтимоӣ ҳеҷ роҳи гурез надорад, ҷойгузине вуҷуд надошта бошад, фаҳмида мешавад, ки радъ ва манъе аз ҷониби шореъ ворид нашудааст. Зеро агар радъ ва манъе ворид мешуд, бояд ақаллан ҷойгузини он сира, ки барои ҳаёти иҷтимоӣ зарурист, вуҷуд медошт. Ва акнун ки ҷойгузин надорад, пас худи ҳамон сира ҷорӣ буда ва мавриди ризояти шореъ аст.[49] Барои мисол, бинои уқалои ҷаҳон ҳамеша бар ин будааст, ки барои фаҳмидани маънои калима ва мақсуди гӯянда, аз зоҳир пайравӣ мекунанд. Ва аз он ҷо ки ҳеҷ ҷойгузини дигаре барои ин сира вуҷуд надорад, итминон ҳосил мешавад, ки ин сира дар замони ҳузури маъсум (а) низ вуҷуд дошта ва радъ ва манъе аз ҷониби онҳо ворид нашудааст.[50]
мавзуъҳои марбут
Эзоҳ
- ↑ Музаффар, Усул-ул-фиқҳ, 1405ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.153; Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.13; Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.10
- ↑ Барои мисол ниг.: Оштиёнӣ, Тақрироту Оятиллоҳ ал-Муҷаддид аш-Шерозӣ, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.63; Музаффар, Усул-ул-фиқҳ, 1405ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.153
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.9
- ↑ Муҳаққиқи Домод, Қавоиди фиқҳ, 1406ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.151
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Мабони-л-фиқҳ-ил-фаъол фи-л-қавоид-ил-фиқҳият-ил-асосия, 1425ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.129
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Мабони-л-фиқҳ-ил-фаъол фи-л-қавоид-ил-фиқҳият-ил-асосия, 1425ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.129
- ↑ Фозили Ланкаронӣ, ал-Қавоид-ул-фиқҳия, 1383ҳ.ш., саҳ.222
- ↑ Козимии Хуросонӣ, Фавоид-ул-усул, Муассисаи нашри исломӣ, ҷ.3, саҳ.194
- ↑ Субҳонӣ, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, 1431ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.332; Софии Исфаҳонӣ, Тарҷума, шарҳ ва таълиқот бар ал-Муҷаз фи усул-ил-фиқҳ, 1394ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.97
- ↑ Алидуст, Фиқҳ ва урф, 1384ҳ.ш., саҳ.121
- ↑ Баннозода, «کارکرد عرف در استنباط احکام شرعی با تأکید بر نظر امام خمینی», саҳ.29
- ↑ Барои мисол ниг.: Козимии Хуросонӣ, Фавоид-ул-усул (тақрироти дарси хориҷи усули Мирзои Ноинӣ), 1376ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.192; Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.337
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.10
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.10–11
- ↑ Музаффар, Усул-ул-фиқҳ, 1405ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.155
- ↑ Барои мисол ниг.: Исфаҳонӣ, Ҳошият-ул-макосиб, 1418ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.104
- ↑ Алидуст, Фиқҳ ва урф, 1384ҳ.ш., саҳ.122
- ↑ Ҳошимии Шоҳрудӣ, Буҳусун фи илм-ил-усул (тақрироти дарси Сайид Муҳаммадбоқир Садр), 1417ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.233; Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.9
- ↑ Ҳошимии Шоҳрудӣ, Буҳусун фи илм-ил-усул, 1417ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.233; Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.9
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.13
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.13
- ↑ Барои мисол ниг.: Имом Хумайнӣ, Китоб-ул-байъ, 1410ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.38
- ↑ Музаффар, Усул-ул-фиқҳ, 1405ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.153; Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.11
- ↑ Ҳошимии Шоҳрудӣ, Буҳусун фи илм-ил-усул (тақрироти дарси усули Сайид Муҳаммадбоқир Садр), ҷ.4, саҳ.234
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.15
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.15
- ↑ Ҳурри Омилӣ, Васоил-уш-шиа, 1416ҳ.қ., ҷ.18, саҳ.22
- ↑ Абдуссотир, Буҳусун фи илм-ил-усул, ад-Дор-ул-исломия, ҷ.9, саҳ.197; Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.15
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.18
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.20
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.20
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.20
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.20
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.20
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.20
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.20–21
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.11
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.32
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.32
- ↑ Барои мисол ниг.: Имом Хумайнӣ, ар-Расоил, 1410ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.130
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.60–62
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.60
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.61
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.61
- ↑ Сайфии Мозандаронӣ, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, 1436ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.37
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.64
- ↑ Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, 1444ҳ.қ., саҳ.68
- ↑ Охунди Хуросонӣ, Кифоят-ул-усул, 1437ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.80; Ҳошимии Шоҳрудӣ, Буҳусун фи илм-ил-усул (тақрироти дарси хориҷи усули Сайид Муҳаммадбоқир Садр), ҷ.4, саҳ.244
- ↑ Ҳошимии Шоҳрудӣ, Буҳусун фи илм-ил-усул, ҷ.4, саҳ.241
- ↑ Охунди Хуросонӣ, Кифоят-ул-усул, 1437ҳ.қ., ҷ.2, саҳ..
Ёддошт
- ↑ Чизе, ки шореъ барои кашф ва расидан ба ҳукми шаръӣ эътибор додааст. Монанди хабари воҳиди сиқа. (Гурӯҳе аз нависандагон, Фарҳангномаи усули фиқҳ, 1389ҳ.ш., саҳ.241.)
Сарчашма
- Охунди Хуросонӣ, Муҳаммадкозим, Кифоят-ул-усул, Қум, Маҷмаи фикри исломӣ, нашри шашум, 1437ҳ.қ.
- Оштиёнӣ, Муҳаммадҳасан, Тақрироту Оятиллоҳ ал-Муҷаддид аш-Шерозӣ, Қум, Муассисаи Оли Байт (а), нашри аввал, 1409ҳ.қ.
- Исфаҳонӣ, Муҳаммадҳусайн, Ҳошият-ул-макосиб, Қум, Дор-ул-Мустафо лиэҳё-ит-турос, нашри аввал, 1418ҳ.қ.
- Имом Хумайнӣ, Сайид Рӯҳуллоҳ, ар-Расоил, Қум, Нашри Исмоилиён, нашри аввал, 1410ҳ.қ.
- Имом Хумайнӣ, Сайид Рӯҳуллоҳ, Китоб-ул-байъ, Қум, Нашри Исмоилиён, 1410ҳ.қ.
- Баҳронӣ, Муҳаммад Санқур Алӣ, ал-Муъҷам-ул-усулӣ, Қум, Нашри Нақш, нашри дуюм, 1426ҳ.қ.
- Баннозода, Муҳаммад, «کارکرد عرف در استنباط احکام شرعی با تأکید بر نظر امام خمینی», дар маҷаллаи Офоқи улуми инсонӣ, №85, урдибиҳишти 1403ҳ.ш.
- Гурӯҳе аз нависандагон, ал-Фоиқ фи-л-усул, Қум, Муассисаи нашри ҳавзаҳои илмӣ, 1444ҳ.қ.
- Гурӯҳе аз нависандагон, Фарҳангномаи усули фиқҳ, Қум, Пажӯҳишгоҳи улуми исломӣ ва фарҳанг, 1389ҳ.ш.
- Ҳурри Омилӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, Васоил-уш-шиа, Қум, Муассисаи Оли Байт (а), 1416ҳ.қ.
- Субҳонӣ, Ҷаъфар, ал-Мабсут фи усул-ил-фиқҳ, Қум, Муассисаи Имом Содиқ (а), нашри аввал, 1431ҳ.қ.
- Сайфии Мозандаронӣ, Алиакбар, Бадаиъ-ул-буҳус фи илм-ил-усул, Қум, Муассисаи нашри исломӣ, нашри сеюм, 1436ҳ.қ.
- Сайфии Мозандаронӣ, Алиакбар, Мабони-л-фиқҳ-ил-фаъол фи-л-қавоид-ил-фиқҳият-ил-асосия, Қум, Ҷомеаи мударрисини Ҳавзаи илмии Қум, нашри аввал, 1425ҳ.қ.
- Софии Исфаҳонӣ, Алӣ, Тарҷума, шарҳ ва таълиқот бар ал-Муҷаз фи усул-ил-фиқҳ, Исфаҳон, Хотам ал-Анбиё, 1394ҳ.ш.
- Абдуссотир, Ҳасан, Буҳусун фи илм-ил-усул, Қум, ад-Дор-ул-исломия, нашри дуюм, 1417ҳ.қ.
- Алидуст, Абулқосим, Фиқҳ ва урф, Қум, Пажӯҳишгоҳи фарҳанг ва андешаи исломӣ, нашри аввал, 1384ҳ.ш.
- Фозили Ланкаронӣ, Муҳаммад, Қоидаҳои фиқҳӣ, Қум, Маркази фиқҳи Аиммаи Атҳор (а), нашри аввал, 1383ҳ.ш.
- Козимии Хуросонӣ, Муҳаммадалӣ, Фавоид-ул-усул (тақрироти дарси хориҷи усули Мирзои Ноинӣ), Қум, Муассисаи нашри исломӣ, 1376ҳ.ш.
- Муҳаққиқи Домод, Сайид Мустафо, Қавоиди фиқҳ, Теҳрон, Маркази нашри улуми исломӣ, нашри дувоздаҳум, 1406ҳ.қ.
- Музаффар, Муҳаммадризо, Усул-ул-фиқҳ, Қум, Нашри дониш исломӣ, 1405ҳ.қ.
- Ҳошимии Шоҳрудӣ, Сайид Маҳмуд, Буҳусун фи илм-ил-усул (тақрироти дарси усули Сайид Муҳаммадбоқир Садр), Қум, Марказу ал-Ғадир ли-д-диросот-ул-исломия, нашри дуюм, 1417ҳ.қ.