Номаи Имом Хумайнӣ ба Михаил Горбачев
 Мулоқоти Абдуллоҳ Ҷаводии Омулӣ - ҳомили номаи Имом Хумайнӣ, бо Михаил Горбачев | |
| Шарҳи моҷаро | Номаи динӣ ва ирфонӣ аз Имом Хумайнӣ - раҳбари Инқилоби исломии Эрон ба раҳбари Шуравӣ |
|---|---|
| Замон | 3 январи 1979 |
| Давра | Ҷумҳурии исломӣ |
| Ҳадаф | Даъват ба тавҳид ва баёни шикасти Марксизм |
| Натиҷа | Мухолифати Горбачев бо матни паёми Имом Хумайнӣ |
Номаи Имом Хумайнӣ ба Михаил Горбачев (форсӣ: نامه امام خمینی به میخائیل گورباچف) номаи динӣ ва ирфонӣ аз ҷониби бунёнгузори низоми Ҷумҳурии исломии Эрон ба сарвари вақти Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1979 буд. Ин нома бар шикасти марксизм, адолатхоҳии Ислом ва ҳимояи мусулмонони зери нуфузи Шӯравӣ таъкид дошт.
Имом Хумайнӣ Горбачевро ба тавҳид ва раҳоӣ аз моддигарӣ даъват намуд. Ӯ бо ишора ба шикасти коммунизм дар динситезӣ ва нокомиҳои он, аз сарвари Шӯравӣ хоҳиш кард, ки ба ҷои такя ба моддигарии ғарб, ба Худо ва маънавият рӯй оварад. Ҳамчунин аз ӯ хоҳиш кард, ки осори файласуфони исломиро баррасӣ кунад ва ҷиддӣ дар бораи Ислом, ки намоди адолат аст, таҳқиқ намояд.
Ин нома дар ҷаҳон, ба хусус дар кишварҳои зери нуфузи Шӯравӣ, бозтоби васеъ дошт ва аз ҷониби бисёре аз шахсиятҳои сиёсӣ ва исломӣ ситоиш гардид.
Ҳайате бо сарварии Абдуллоҳ Ҷаводӣ Омулӣ, паёми имом Хумайниро дар дидор бо Горбачев ба ӯ иблоғ намуданд.
Ҷойгоҳ ва аҳамият
Номаи Имом Хумайнӣ дар 11 даймоҳи 1367ҳ.ш. баробар бо 1 январи соли 1979 навишта шуд[1] ва дар 14 даймоҳи соли 1367ҳ.ш. тавассути ҳайате иборат аз Абдуллоҳ Ҷаводии Омулӣ, Муҳаммадҷавод Лориҷонӣ, дипломати Вазорати корҳои хориҷа ва Марзия Даббоғ аз фаъолони инқилоби исломӣ ба Горбачев, сарвари вақти Иттиҳоди Шӯравӣ, иблоғ шуд.[2] Номаи Имом Хумайнӣ ба Горбачев таърихӣ ва мондагор тавсиф шудааст.[3] Ин нома дар ҷаҳон, ба хусус дар кишварҳои тобеи Шӯравӣ, бозтоби васеъ дошт[4] ва бисёре аз шахсиятҳои сиёсӣ ва исломӣ ин номаро ситоиш кардаанд.[5]
Ҳадаф ва мақсад аз фиристодани нома
Паёми имом Хумайнӣ ба Горбачевро на дар масъалаҳои сиёсӣ, балки даъват ба Ислом донистаанд.[6] Мувоҷеҳаи имом Хумайнӣ бо Горбачевро дар ин нома аз мавқеи як сарвари динӣ қаламдод кардаанд, на аз манотиқи як дипломати сиёсатмадор.[7] Ҳарчанд ин паём хитоб ба Горбачев аст, аммо мухотиби он умуми мардуми Шӯравӣ дониста шудааст, ки дар даврони 70-солаи ҳукумати коммунистӣ бо омӯзҳои ҳилодӣ парвариш ёфта буданд.[8]
Ҳадафи имом Хумайнӣ аз фиристодани номаро интиқоли маънавии инқилоб,[9] даъвати сарвари Шӯравӣ ба тавҳид ва раҳоӣи кишвари Шӯравӣ аз қайди моддигарӣ донистаанд.[10] Даъват ба Худо ва маънавият, ҳушдор аз паноҳ бурдан ба ғарб, шикасти марксизм ва коммунизм, тавзеҳи Ислом бо назардошти ҳамаҷонибагии он, ҳимояи мусулмонони зери нуфузи Шӯравӣ аз мазмунҳои асосии ин нома дониста шудаанд.[11]
Муҳтавои нома
Даъват ба тавҳид
Муҳимтарин меҳвари паёми имом Хумайнӣ ба Горбачев, даъвати низоми ҳилодии Шӯравӣ ба ҷаҳонбинии тавҳидӣ буд.[12] Имом Хумайнӣ дар ин нома бо нақди тафаккури моддӣ, ба Горбачев ёдовар шуд, ки меъёри шиносоӣ дар дин, аз ҳиссу ақл берунтар аст.[13] Ӯ кӯшиш кард, ки тавассути фитрат ва виҷдон, вуҷуди Худоро барои Горбачев исбот кунад.[14] Ҳамчунин аз ӯ хоҳиш кард, ки ғайр аз омӯзиши китобҳои файласуфони юнонӣ, ба осори файласуфони исломиӣ монанди Форобӣ, Ибни Сино, Мулосадро, Ибни Арабӣ ва Шаҳобуддини Суҳравардӣ муроҷиат кунад ва ҷиддӣ дар бораи Ислом, ки парчамдори адолат аст, таҳқиқ намояд.[15]
Имом Хумайнӣ бо таҳияи масъалаҳои фалсафӣ ва ирфонӣ ва ишора ба шикасти коммунистҳо дар сиёсатҳои динситӣ, аз Горбачев хоҳиш кард, ки ба ҷои такя ба моддигарии ғарб, ба Худо ва мазҳаб рӯй оварад.[16]
Пешбинии шикасти марксизм
Шикасти марксизм ва коммунизм қисми муҳими номаи имом Хумайнӣ ба Горбачев буд.[17] Имом Хумайнӣ дар ин нома бар парҳези Русия аз такя ба ғарб таъкид кард[18] ва набудани маънавиятро омили асосии инҳитоти марксизм донист.[19]
Имом Хумайнӣ дар ин нома таъкид кард, ки марксизм қодир ба посухгӯӣ ба эҳтиёҷоти воқеии инсон нест ва моддигарӣ наметавонад башариятро аз бӯҳрони дурӣ аз маънавият, ки асоситарин мушкилии ҷомеаҳои шарқу ғарб аст, наҷот диҳад.[20] Ин нома дар шароите интишор ёфт, ки Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шӯравӣ ҳанӯз пойдор буд ва коммунизм бар қонуни асосии он ҳукмронӣ мекард.[21]
Вокуниши Горбачев ба номаи Имом Хумайнӣ
Вокуниши Горбачев ба паёми имом Хумайнӣ чандон мусбат арзёбӣ нашудааст.[22] Ӯ бо ишора ба он ки Шӯравӣ низ мактабу фалсафае дорад, ин номаро дахолат дар корҳои кишвараш донист. Бо ин ҳол, ҳайати ирсолӣи Эрон ба ӯ таъмин дод, ки ин нома мабоҳиси ақидавиро пайравӣ мекунад ва дахолате дар корҳои дохилии Русия нест.[23] Дар 7 исфанд 1367 ҳиҷрии шамсӣ, Эдуард Шеварднадзе, вазири корҳои хориҷаи вақтаи Шӯравӣ, дар Ҷаморон посухи Горбачевро ба имом Хумайнӣ расонд. Горбачев дар ин нома, паёми имом Хумайниро омехта аз мафоҳими фаровон ва дорандаи нуқтаҳои амиқ дар бораи тақдири башарият донист ва эълон кард, ки ҳамаи аъзоёни ҳайати роҳбарии Шӯравӣ ин номаро хондаанд.[24] Бо ин ҳол, гуфта шудааст, ки аз мундариҷаи номаи Горбачев маълум буд, ки ӯ андозаҳои маънавии паёми имомро комилан фаҳмида нашудааст.[25]
Вокуниши Имом Хумайнӣ ба посухи Горбачев
Имом Хумайнӣ дар вокуниш ба номаи Горбачев гуфт: Ман мехостам дарчае ба ҷаҳони бузург, яъне ҷаҳони ҷовид баъд аз марг, барои ҷаноби Горбачев боз намоям ва меҳвари асосии паёми ман ин буд. Умедворам, ки боз дигар ӯ дар ин замина талош намоянд.[26] Ба нақли баъзе сомтҳои хабарӣ дар Эрон, Горбачев солҳо баъд, аз он ки ба ҳушдорҳои имом Хумайнӣ беэътиноӣ карда буд, изҳори таассуф намуд ва гуфт: «Агар мо пешгӯиҳои оятуллоҳ Хумайниро дар он паём ҷиддӣ мегирифтем, имрӯз албатта шаҳиди чунин вазъият намебудиме.»[27]
Матни нома
Ҷаноби оқои Горбачев, садри ҳайати раисаи Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Сотсиалистии Шӯравӣ.
Бо умеди хушбахтӣ ва саодат барои шумо ва миллати Шӯравӣ, аз он ҷо ки пас аз ба кор омадани шумо чунин эҳсос мешавад, ки ҷаноби шумо дар таҳлили воқеаҳои сиёсии ҷаҳон, ба хусус дар робита бо масъалаҳои Шӯравӣ, дар даври наве аз баррасӣ ва тағйиру муошират қарор гирифтаед, ва ҷасорат ва густахӣи шумо дар муошират бо воқеиятҳои ҷаҳон чи бас ки мабдаи тағйирот ва бозхӯрди муодилаҳои ҳукмфармои ҷаҳон гардад, лозим дидам нуқтаҳоеро ёдовар шавам. Ҳарчанд имконият дорад, ки ҳавзаи тафаккур ва қарорҳои нави шумо танҳо равише барои ҳалли мушкилиятҳои ҳизбӣ ва дар канори он ҳалли қисме аз мушкилиятҳои мардуми шумо бошад, вале ҳамин қадар ҳам шаҳомати таҷдиди назар дар мавриди мактабе, ки солҳои сол фаразондони инқилобии ҷаҳонро дар қафасҳои оҳанин зиндонӣ намуда буд, қобили ситоиш аст. Ва агар ба фаротар аз ин миқдор биандешед, аввалин масъалае, ки боварӣ ҳосил мекунад, ки боиси муваффақияти шумо хоҳад шуд, ин аст, ки дар сиёсати аслофи худ, ки дар бораи «Худозудоӣ» ва «динзудоӣ» аз ҷомеа аст, ки беназир бузургтарин ва баландтарин зарбаро бар пайкари мардуми кишвари Шӯравӣ ворид кардааст, таҷдиди назар намоед; ва бидонед, ки муоширати воқеӣ бо қазаёи ҷаҳон ҷуз аз ин роҳ имконпазир нест. Албатта, имконият дорад, ки аз равишҳои носаҳеҳ ва амалҳои ғалати қудратмадонони пешини коммунизм дар заминаи иқтисод, боғи сабзи ҷаҳони ғарб ба назар расад, аммо ҳақиқат ҷои дигаре аст. Шумо агар бихоҳед дар ин мӯҳлат танҳо гиреҳҳои бечилори иқтисодии сотсиализм ва коммунизмро бо паноҳ бурдан ба маркази сармоядории ғарб ҳал кунед, на танҳо дарде аз ҷомеаи худро даво накардаед, балки дигарон бояд биоянд ва хатоҳои шуморо ислоҳ кунанд; зеро имрӯз агар марксизм дар равишҳои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ ба бунбаст расидааст, ҷаҳони ғарб низ дар ҳамин масъалаҳо, албатта ба шакли дигар, ва инчунин дар масъалаҳои дигар гирифтори ҳодиса аст.
Ҷаноби Горбачев, бояд ба ҳақиқат рӯ овард. Мушкилии асосии кишвари шумо масъалаи молу мулк ва иқтисод ва озодӣ нест. Мушкилии шумо нобоварии воқеӣ ба Худо аст. Ҳамин мушкилие, ки ғарбро низ ба ибтизол ва бениҳоят кашида ё хоҳад кашид. Мушкилии асосии шумо муборизаи тӯлонӣ ва беҳуда бо Худо ва мабдаи ҳастӣ ва офариниш аст. Ҷаноби Горбачев, барои ҳама равшан аст, ки аз ин ба бад коммунизмро бояд дар осорхонаҳои таърихи сиёсии ҷаҳон ҷустуҷӯ кард; зеро марксизм ҳеҷ ҷавобе ба ҳеҷ яке аз эҳтиёҷоти воқеии инсон намедиҳад; зеро мактабе моддӣ аст, ва бо моддигарӣ наметавон башариятро аз бӯҳрони нобоварӣ ба маънавият, ки асоситарин дарди ҷомеаи башарӣ дар ғарб ва шарқ аст, наҷот дод. Ҳазрати ҷаноби Горбачев, имконият дорад, ки шумо исботан дар баъзе ҷиҳатҳо ба марксизм пушт накарда бошед ва аз ин ба бад низ дар мусоҳибаҳо эътиқоди комилатонро ба он изҳор кунед; аммо худатон медонед, ки исботан ин гуна нест. Сарвари Чин аввалин зарбаро ба коммунизм зад; ва шумо дуюм ва ал-заҳир охирин зарбаро бар пойкари он задаед. Имрӯз дигар чизе бо номи коммунизм дар ҷаҳон надорем. Аммо аз шумо ҷиддӣ мехоҳам, ки дар шикастани деворҳои хаёлҳои марксизм, гирифтори зиндони ғарб ва шайтони бузург нашавед. Умедворам, ки ифтихори воқеии ин мавзӯъро пайдо кунед, ки охирин қабатҳои пусидаи ҳафтод сол каҷии ҷаҳони коммунизмро аз чеҳраи таърих ва кишвари худ бизороед. Имрӯз дигар давлатҳое, ки ҳамроҳи шумо ҳастанд ва дилашон барои ватан ва мардумашон мезанад, ҳаргиз омода нахоҳанд шуд, ки бештар аз ин захираҳои зеризаминӣ ва рӯизаминӣ кишварашонро барои исботи муваффақияти коммунизм, ки садои шикастани устухонҳояш ҳам ба гӯши фарзандонашон расидааст, сарф кунанд.
Ҷаноби Горбачев, вақте аз гулдастаҳои масҷидҳои баъзе аз ҷумҳуриҳои шумо пас аз ҳафтод сол банги «Аллоҳу акбар» ва шаҳодат ба расули ҳазрати Хотими мартабат (саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам) ба гӯш расид, ҳамаи тарафдорони Исломи наби Муҳаммад (саллаллоҳу алайҳи ва саллам)-ро аз шавқ ба гирист овард; бинобар ин лозим донистам, ки ин мавзӯъро ба шумо ёд диҳам, ки боз дигар ба ду ҷаҳонбинии моддӣ ва илоҳӣ биандешед. Моддиён меъёри шиносоӣ дар ҷаҳонбинии худро «ҳис» дониста ва чизеро, ки маҳсус набошад, аз қаламрави илм берун медонистанд; ва ҳастиро ҳамтои модда дониста ва чизеро, ки модда надошта бошад, мавҷуд намедонистанд. Қаҳрамон ҷаҳони ғайб, монанди вуҷуди Худованди таъоло ва ваҳй ва нубувват ва қиёмат, яксара афсона медонистанд. Дар ҳоле ки меъёри шиносоӣ дар ҷаҳонбинии илоҳӣ умуми «ҳис ва ақл» мебошад, ва чизеро, ки маъқул бошад, дохил дар қаламрави илм мебошад, гарчи маҳсус набошад; бинобар ин ҳасти умуми ғайб ва шаҳодат аст, ва чизеро, ки модда надорад, метавонад мавҷуд бошад. Ва ҳамон тавре ки мавҷуди моддӣ ба «муҷаррад» истинод дорад, шиносоии ҳиссӣ низ ба шиносоии ақлӣ такя мекунад.
Қуръони маҷид асоси тафаккури моддиро нақд мекунад, ва ба онҳое, ки бар ин пиндор ҳастанд, ки Худо нест ва гарна дида мешуд. Лан нуъмину лака ҳатто нараллоҳа ҷаҳратан. Мефармояд: Ло тудурикуҳул-абсору ва ҳува юдрикул-абсору ва ҳувал-латифул-хабир. Аз Қуръони азизу карим ва истидлолҳои он дар мавориди ваҳй ва нубувват ва қиёмат бигузарем, ки аз назари шумо аввал баҳс аст, аслан мел надоштам, ки шуморо дар печ ва тоби масъалаҳои файласуфҳо, бахусус файласуфҳои исломӣ, биандозам. Фақат ба як-ду мисоли сода ва фитрӣ ва виҷдонӣ, ки сиёсатмадорон ҳам метавонанд аз он баҳрае бибаранд, бисёр мекунам. Ин аз бадиҳиёт аст, ки модда ва ҷисм ҳар чӣ бошад аз худ бехабар аст. Як муҷассамаи сангӣ ё муҷассамаи моддии инсон ҳар тарафи он аз тарафи дигараш маҳҷуб аст. Дар ҳоле ки ба аён мебинем, ки инсон ва ҳайвон аз ҳама атрофи худ огоҳ аст. Медонад, ки кучост; дар муҳити худ чӣ мегузарад; дар ҷаҳон чӣ ғавғо аст. Пас, дар ҳайвон ва инсон чизи дигаре ҳаст, ки болои модда аст ва аз олами модда ҷудо аст ва бо мурдани модда намемирад ва боқӣ аст. Инсон дар фитрати худ ҳар камолеро ба таври мутлақ мехоҳад. Ва шумо хуб медонед, ки инсон мехоҳад қудрати мутлақи ҷаҳон бошад ва ба ҳеҷ қудрате, ки нокомел аст, дил набандад. Агар оламро дар ихтиёр дошта бошад ва гуфта шавад, ки ҷаҳони дигаре ҳам ҳаст, фитратан мехоҳад, ки он ҷаҳонро ҳам дар ихтиёр дошта бошад. Инсон ҳар қадар донишманд бошад ва гуфта шавад, ки улуми дигаре ҳам ҳаст, фитратан мехоҳад, ки он улумро ҳам биомӯзад. Пас қудрати мутлақ ва илми мутлақ бояд бошад, то одамӣ дил ба он бибандад. Ин Худованди таъоло аст, ки ҳама ба он мутаваҷҷеҳ ҳастем, гарчи худамон надонем. Инсон мехоҳад ба «ҳақи мутлақ» бирасад то фонӣ дар Худо шавад. Аслан иштиёқ ба зиндагии абадӣ дар ниҳоди ҳар инсон нишонаи вуҷуди ҷаҳони ҷовид ва маъсуни аз марг аст. Агар ҷаноби шумо мел дошта бошед, ки дар ин заминаҳо таҳқиқ кунед, метавонед фармон диҳед, ки соҳибони ин гуна улум илова бар китобҳои файласуфони ғарб дар ин замина, ба навиштаҳои Форобӣ ва Буалӣ Сино (раҳматуллоҳи алайҳимо) дар ҳикмати машшоъ муроҷиат кунанд, то равшан шавад, ки қонуни алият ва маълулият, ки ҳар гуна шиносоӣ бар он асос ёфтааст, маъқул аст на маҳсус; ва идроки маъонӣ умумӣ ва инчунин қонунҳои умумӣ, ки ҳар гуна истидлол бар он такя мекунад, маъқул аст на маҳсус, ва инчунин ба китобҳои Суҳравардӣ (раҳматуллоҳи алайҳ) дар ҳикмати ишроқ муроҷиат намуда, ва барои ҷаноби шумо шарҳ диҳанд, ки ҷисм ва ҳар мавҷуди моддӣ ба нури сирф, ки аз ҳисс пок аст, ниёзманд аст; ва идроки шаҳудии зоти инсон аз ҳақиқати худ аз падидаи ҳиссӣ пок аст. Ва аз устодони бузург бихоҳед, то ба ҳикмати мутаолияи Садрул-мутааллиҳин (ризвониллоҳи таъоло алайҳ ва ҳашратуллоҳи маъа набийин ва солиҳин) муроҷиат намоянд, то маълум гардад, ки ҳақиқати илм ҳамин вуҷуди муджаррад аз модда аст, ва ҳар гуна андеша аз модда пок аст ва ба аҳкоми модда маҳкум нахоҳад шуд.
Дигар шуморо хаста намекунам ва аз китобҳои урафо ва бахусус Муҳйиддини Ибни Арабӣ ном намебарам; ки агар хоҳед, аз мабоҳиси ин бузургмард огоҳ шавед, танӣ чанде аз хабаргони тезҳӯши худро, ки дар ин гуна масъалаҳо қавӣ даст доранд, роҳи Қум гардонед, то пас аз чанд соле бо таваккул ба Худо аз умқи латифтар аз мӯйи манозили маърифат огоҳ гарданд, ки бе ин сафар огоҳӣ аз он имконият надорад.
Ҷаноби Горбачев, акнун баъд аз зикри ин масъалаҳо ва муқаддимот, аз шумо мехоҳам дар бораи Ислом ба сурати ҷиддӣ таҳқиқу тафаҳҳус кунед. Ва ин на ба хотири эҳтиёҷи Ислом ва мусулмонон ба шумо, ки ба хотири арзишҳои олӣ ва ҷаҳоншумули Ислом аст, ки метавонад воситаи роҳатӣ ва наҷоти ҳамаи миллатҳо бошад ва гаҳвори мушкилиятҳои асосии башариятро боз намояд. Назари ҷиддӣ ба Ислом имконият дорад, ки шуморо барои ҳамеша аз масъалаи Афғонистон ва масъалаҳое аз ин қабил дар ҷаҳон наҷот диҳад. Мо мусулмонони ҷаҳонро монанди мусулмонони кишвари худ дониста ва ҳамеша худро дар тақдири онҳо ширкат медонистем. Бо озодии нисбӣ маросими мазҳабӣ дар баъзе ҷумҳуриҳои Шӯравӣ, нишон додед, ки дигар ин гуна намефикред, ки мазҳаб мухаддири ҷомеа аст. Оё мазҳабе, ки Эронро дар муқобили абарқудратҳо чун кӯҳ устувор кардааст, мухаддири ҷомеа аст? Оё мазҳабе, ки толиби иҷрои адолат дар ҷаҳон ва хоҳиши озодии инсон аз қайду қиёди моддӣ ва маънавӣ аст, мухаддири ҷомеа аст? Оре, мазҳабе, ки восита шавад, то сармояҳои моддӣ ва маънавии кишварҳои исломӣ ва ғайриисломӣ, дар ихтиёри абарқудратҳо ва қудратҳо қарор гирад ва бар сари мардум фиро дод, ки дин аз сиёсат ҷудо аст, мухаддири ҷомеа аст. Аммо ин дигар мазҳаби воқеӣ нест; балки мазҳабе аст, ки мардуми мо онро «мазҳаби амрикоӣ» меноманд.
Дар хотима сарфанҷом эълом мекунам, ки Ҷумҳурии Исломии Эрон ҳамчун бузургтарин ва қудратмандтарин пойгоҳи ҷаҳони Ислом ба осонӣ метавонад холӣи эътиқодии низоми шуморо пур намояд. Ва дар ҳар ҳол, кишвари мо ҳамчуни гузашта ба ҳусни ҳамҷирӣ ва равобити мутақобил эътиқод дорад ва онро эҳтиром мегузорад. Вал-салом ала ман иттабаъал-ҳудо. 11-уми моҳи даймоҳи 1367 ҳиҷрии шамсӣ, 22-уми моҳи ҷамодиулаввали 1409 ҳиҷрии қамарӣ. Рӯҳуллоҳ Мӯсавии Хумайнӣ.[28]
Китобшиносӣ
- Китоби "Овози тавҳид"-и Ҷаводӣ Омулӣ шарҳи номаи имом Хумайнӣ ба Михаил Горбачев аст, ки тавассути Муассисаи танзим ва нашри осори имом Хумайнӣ дар соли 1369 ҳиҷрии шамсӣ ба чоп расидааст.[29]
- Китоби "Даъвати тавҳидӣ" аз Алиуллоҳ Салимӣ, ривояте аз андозаҳои гуногуни номаи имом Хумайнӣ ба Михаил Горбачев аст, ки дар қолаби маҷмӯаи «Донистаниҳои инқилоби исломӣ барои ҷавонон» тавассути Маркази асноди инқилоби исломӣ интишор шудааст. Дар ин китоб мавзӯъҳое аз қабили шароиту заминаҳои ирсоли номаи таърихӣ, вазъияти Шӯравӣ дар давраи Горбачев ва заминаҳои тадвину интишори нома баррасӣ шудааст ва сипас матни номаи таърихии имом Хумайнӣ замима шудааст.[30]