Тахриби Бақиъ

Аз wikishia

Ин мақола дар бора воқеаи тахриби Бақиъ аст. Барои иттилоъ аз солрӯзи тахриб, мадхали "Явмулҳадм"-ро бубинед.

Тахриби Бақиъ
Қабристони Бақиъ қабл аз тахриб
Қабристони Бақиъ қабл аз тахриб
Шарҳи моҷароВайрон кардани буқъаҳои мазори Бақиъ ва аз байн бурдани осори таърихии он
Замон8 шавволи 1344ҳ.қ.
МаконМадина - қабристони Бақиъ
СабабМухолифат бар бинои бар қабр
ҲадафҶилавгирӣ аз зиёрати қабрҳо ва табаррукҷӯӣ ба онҳо
ОмилҳоВаҳҳобиҳо
ПаёмадҳоТирагии робитаҳои Эрон ва Арабистон
ВокунишҳоШаклгирии таҷаммуоти эътирозӣ
ДахлдорЯвмулҳадм


Тахриби Бақиъ (форсӣ: تخریب بقیع) ишора ба рӯйдоде аст, ки тайи он, ваҳҳобиён пас аз муҳосираи Мадина дар соли 1344ҳ.қ., қабристони Бақиъ ва буқъаҳои онро тахриб карданд; аз ҷумла боргоҳи Имом Ҳасан (а), Имом Саҷҷод (а), Имом Боқир (а), Имом Содиқ (а). ваҳҳобиён ду бор, ибтидо дар соли 1220 ҳиҷрии қамарӣ ва саранҷом дар соли 1344 ҳиҷрии қамарӣ бо такя ба фатвои 15 тан аз муфтиёни Мадина, мабнӣ бар мамнуъияти иҷмоъии сохтани бино бар рӯи қабр, зарурати тахриби қубур, ба вайрон кардани маконҳо ва буқъаҳои Бақиъ пардохтанд.

Тахриби Бақиъ, вокуниши мардум ва олимони бисёре дар Эрон, Ироқ, Покистон, Шӯравии собиқ ва бархе дигар аз кишварҳои ҷаҳонро барангехт. Давлати вақти Эрон, дар вокуниш ба тахриби амокини муқаддаси мусулмонон, як рӯз азои умумӣ эълом кард ва дар паи он, ба расмият шинохтани кишвари тозатаъсиси Саудӣ, се сол ба ақиб афтод.

Қабристони Бақиъ пас аз тахриб, ба замине ҳамвор табдил шуд, аммо маҳалли дақиқи қабри чаҳор имоми шиа, ҳамчунон қобили ташхис аст. Талошҳои олимони шиа ва ҳамчунин давлати Эрон барои эҷоди соябоне бар рӯи қабрҳои Имомони Бақиъ ва ҳамчунин сохтани деворе дар атрофи қабрҳо, бо вуҷуди мувофиқати аввалияи давлати Арабистони Саудӣ, ҳеҷ гоҳ ба натиҷа нарасид.

Олимони шиа, илова бар эътироз ба тахриби Бақиъ, осоре дар нақди мабонии ваҳҳобият ва тахриби амокини муқаддас таълиф кардаанд, аз ҷумла, китоби «Кашф-ул-иртиёб», навиштаи Сайид Муҳсини Амин ва китоби «Даъват-ул-ҳудо», навиштаи Муҳаммадҷаводи Балоғӣ. Гуфта шуда ваҳҳобиён, нахустин гурӯҳе дониста шудаанд, ки бо такя ба дидгоҳҳои динӣ, ба вайрон кардани маконҳои мазҳабӣ пардохтаанд.

Ҷойгоҳ ва аҳамияти қабристони Бақиъ

Бақиъ, Ҷаннат-ул-Бақиъ ё Бақиъ-ул-ғарқад (номи Бақиъ пеш аз зуҳури Пайғамбари Ислом,[1] ҳазрати Муҳаммади Мустафо (с)), муҳимтарин қабристони мусулмонон дар Мадина буда[2] ва бино бар ривоёти исломӣ, мавриди таваҷҷуҳи хосси ҳазрати Муҳаммад (с) будааст.[3] Бақиъ, маҳалли дафни чаҳор тан аз Имомони маъсум ва бисёре аз саҳоба ва тобеъин аст.[4] То пеш аз тахрибҳои соли 1220ҳ.қ. ва саранҷом 1344ҳ.қ. ба дасти ваҳҳобиён, буқъаҳое бар қабрҳои Имомони Бақиъ ва дигарон вуҷуд доштааст.[5]

Бино+

бар гузоришҳо, боргоҳи имомони шиа, Байт-ул-аҳзон ва чанд буқъаи дигар, дар соли 1297ҳ.қ. дар қабристони Бақиъ побарҷо будааст.[6] Ин биноҳо пас аз тахриби аввал, ва дар пайи бозпасгирии Мадина аз ваҳҳобиён, бино бар дастури Маҳмуди дуввум, султони императории Усмонӣ, дар соли 1234ҳ.қ. сохта шуда буд.[7]

Чунонки Муроди Мирзо, фарзанди Аббоси Мирзо (1168 – 1212ҳ.ш.) ва машҳур ба Ҳисомуссалтана, дар китоби худ навишта, дастикам то соли 1297ҳ.қ., дар буқъаи Имом Ҳасан (а), Имом Саҷҷод (а), Имом Боқир (а) ва Имом Содиқ (а) дар қабристони Бақиъ, илова бар меҳроб, зареҳи чӯбии сабзранге вуҷуд дошта ва Байт-ул-аҳзони мансуб ба ҳазрати Заҳро (с) пушти буқъаи чаҳор имоми шиа будааст.[8] Бинобар Сафарномаи Аёзхонии Қашқоӣ, сандуқдори или Қашқоӣ, ки дар соли 1341ҳ.қ., яъне ду сол пеш аз тахриби комили Бақиъ навишта шуда, мазори чаҳор имоми шиа дар як буқъа, аммо қабри ҳар кадом маълум будааст.[9]

Аёзхонии Қашқоӣ ҳамчунин аз вуҷуди буқъаҳои Иброҳим фарзанди Пайғамбар ва Абдуллоҳ ибни Ҷаъфари Тайёр дар Бақиъ сухан гуфта ва дар кучае наздики Бақиъ, буқъаҳое мансуб ба Сафия - аммаи ҳазрати Муҳаммад (с), Отика бинти Абдулмутталиб, Уммулбанин модари ҳазрати Аббос ва чанд тани дигар аз Банӣ Ҳошимро дидааст.[10]

Пас аз тахриби комил

Чунонки Музаффар Аълам, намояндаи давлати Эрон дар Ҷидда, дар номае хитоб ба Комиссиюни доимии ҳаҷ дар 21 озари 1330 шамсӣ навишт, Бақиъ баъд аз тахриб тавассути ваҳҳобиён дар соли 1344ҳ.қ.,[11] қабристоне аст, ки тамомии сохтмонҳои қабрҳои имомон, вайрон шуда ва қабрҳои бузургони дин мушаххас нест.[12] Ӯ дар ҳамин нома бар зарурати ҷалби мувофиқати давлати Арабистон барои сохтани деворе бо панҷараҳои оҳанӣ дар атрофи саҳни қабрҳои чор имоми шиа таъкид кардааст.[13] Бо ин ҳол, Расули Ҷаъфариён муътақид аст мулоқоти Шайх Абдураҳим Соҳибфусули Ҳоирӣ (1294 – 1367ҳ.қ.), аз уламои Теҳрон, бо Малик Абдулазизи Саудӣ, мӯҷиб шудааст бахше аз Бақиъ, ки қубури чор имоми шиа дар он аст, монанди бахшҳои дигари Бақиъ ба замин ҳамвор нашуда ва дастикам маҳалли дақиқи қубури имомон (а), ҳамчунон мушаххас бошад.[14]

Пас аз тахриби Бақиъ ва дигар амокини муқаддаси исломӣ, талошҳое аз сӯи давлати Эрон[15] ва Афғонистон,[16] ва низ олимони шиа дар Наҷаф,[17] Қум, Ҳинд[18] ва Покистон[19] барои бозсозии буқъаҳо бар фарози қубури Бақиъ сурат гирифт, аммо ҳеч кадом ба натиҷае нарасид ва ҳатто сохтани деворе дар атрофи қабрҳои чор имоми шиа дар Бақиъ ва низ эҷоди соябоне бар фарози он низ бо вуҷуди мувофиқати аввалияи давлати тозатаъсиси Саудӣ, ҳеҷ гоҳ ба натиҷа нарасид.[20] Бо ин ҳол, девори қабристони Бақиъ, дар даврони Малик Фаҳд бен Абдулазиз бозсозӣ шуд ва сипас дар солҳои 1418 – 1419ҳ.қ., масирҳои даруни Бақиъ барои рафтуомади зоирон сангфарш шуд.[21]

Бар асоси гузоришҳои мухталиф, имрӯза афроди мансуб ба идорае бо унвони «Амри ба маъруф ва наҳй аз мункар» дар давлати Арабистони Саудӣ, наздики вурудии аслии Бақиъ мустақар шуда ва аз наздик шудани зоирон ба қабрҳо ва табаррук ҷустан ба онҳо ҷилавгирӣ мекунанд.[22] Ҳамакнун, мадфани имомони шиа дар Бақиъ ва ҳамчунин қабри бузургони садри Ислом, ҷуз тиккаҳои санг, ҳеҷ нишонае надорад.[23] Имрӯза вазъияти Бақиъ дар муқоиса бо солҳои аввали пас аз тахриби комил, муносибтар гузориш шудааст.[24]

Қабри вайроншудаи имомон дар Бақиъ

Рӯйдодҳои мунҷар ба тахриб

Дар соли 1220ҳ.қ., ваҳҳобиён пас аз як солу ним муҳосира ва дар натиҷаи шуюъи қаҳтӣ дар Мадина, шаҳрро ба даст гирифтанд.[25] Бинобар манобеи мавҷуд, Сауд бен Абдулазиз, пас аз таслим шудани Мадина, ҳамаи амволи мавҷуд дар хазонаҳои Ҳарами набавиро тавқиф кард ва ҳамчунин дастури вайрон кардани ҳамаи биноҳо ва гунбадҳои Мадина ва аз ҷумла қабристони Бақиъро содир кард.[26] Бар ҳамин асос, боргоҳи чаҳор имоми шиа ва ҳамчунин гунбади мансуб ба ҳазрати Фотима (с) ки Байт-ул-аҳзон хонда мешуд, дар ҳамлаи нахусти ваҳҳобиён дар соли 1220ҳ.қ., аз байн рафт ва ё дучори хасорати ҷиддӣ шуд.[27]

Пас аз ин рухдод, давлати Усмонӣ, лашкареро барои тасарруфи Мадина ва бозпасгирии он аз ваҳҳобиён фиристод ва дар зилҳаҷҷаи 1227ҳ.қ., ҳукумат бар Мадинаро пас гирифт. Бар ҳамин асос, Маҳмуди дуввум, сиюмин султони Усмонӣ, дар соли 1234ҳ.қ., дастури бозсозии боргоҳҳоро содир кард.[28]

Ваҳҳобиён бори дигар дар моҳи сафари 1344ҳ.қ., ба Мадина ҳамла карданд.[29] Дар ин ҳамла, хасоратҳое ба ҳарами набавӣ ва маконҳои мазҳабӣ ворид шуд.[30] Ҳафт моҳ баъд, дар моҳи рамазони 1344ҳ.қ., Шайх Абдуллоҳ бен Булайҳид (1284 – 1359ҳ.қ.), ки аз соли 1343 то 1345ҳ.қ., қозиюлқузоти Макка буд,[31] вориди Мадина шуд ва бо истифтое аз муфтиёни Мадина, ҳукми тахриби қабрҳоро дарёфт кард.[32] Ба ин тартиб дар 8 шавволи 1344ҳ.қ., буқъаҳои Бақиъ тахриб шуд.[33] Бар асоси асноди мавҷуд, пас аз тахриб, Малик Абдулазиз, подшоҳи Арабистон, дар номае ба таърихи 12 шавволи 1344ҳ.қ., хитоб ба Абдуллоҳ ибни Булайҳид, иқдомоти ӯ дар ин бораро таҳсин кард.[34]

Вокунишҳо ва паёмадҳо

Вокуниши олимон ва таълифи осор

Қисмате аз номаи уламо ба Аҳмадшоҳи Қоҷор тавассути Сайид Муҳаммади Беҳбаҳонӣ ва эътироз ба иқдоми ваҳҳобиён дар тахриби қубури имомони Бақиъ:

«Бузургтарин амре, ки умуми аҳолии мамлакат аз подшоҳи маҳбуби худ мутарассиданд, таъзими шаоири диния ва рафъи халали исломия ва тасдиқи муқаддасоти мазҳабӣ аст... Бо як диле пурхун ва қалбе маҷруҳ мунтазири натиҷаи иқдомоти мулукона ва тармими буқои муқаддаса ва илтиёми ҷароҳоти ворида ҳастем.»

Номаи уламо ба Аҳмадшоҳи Қоҷор тавассути Сайид Муҳаммади Беҳбаҳонӣ ва эътироз ба иқдоми ваҳҳобиён дар тахриби қубури аимма дар Бақиъ

Тахриби маконҳои муқаддаси мусулмонон дар Маккаю Мадина, махсусан тахриби Бақиъ, аз ҳамон ибтидо эътирозоти густардаеро дар миёни шиаён барангехт.[35] Олимоне монанди Сайид Абулҳасани Исфаҳонӣ, Шайх Муҳаммади Холисӣ, ва Сайидҳасани Мударрис, ба тахриби Бақиъ вокуниш нишон доданд ва хостори бархӯрди қотеъ бо омилҳои тахриби қабрҳо дар маконҳои муқаддас шуданд.[36] Сайид Ҳусайн Таботабоии Қумӣ, машҳур ба Оятуллоҳи Қумӣ низ аз ҷумлаи мароҷеи шиа буд, ки то солҳо пас аз тахриби қубури Бақиъ ба дунболи бозсозии қубури имомон дар Бақиъ буд ва вазорати хориҷаи Эрон барои таъмини хостаи ӯ, ба музокира бо давлати Арабистони Саудӣ пардохт.[37] Имом Хумайнӣ низ нофаҳмию каҷравиро омили тахриби қубури авлиёи Худо дар Бақиъ донистааст.[38] Муҳаммадҳусайни Кошифулғито, дар номае хитоб ба Абдуллоҳ ибни Булайҳид, қозиюлқузоти ваҳҳобиён, зимни баёни маротиби имони шиаён ба тавҳид, ӯро ба гуфтугӯи илмӣ фаро хонда, ва посухгӯ набуданро ба манзалаи заъфи истидлол донистааст.[39]

Сайид Муҳсини Амин дар паи вайрон кардани маконҳои муқаддаси исломӣ ба Ҳиҷоз сафар кард ва ба навиштани китоби «Кашф-ул-иртиёб» пардохт то ваҳҳобият, таърихи он, ва иқдомоти ононро шарҳ диҳад.[40] Китоби мазкур ҳамчунин шомили баёни эътиқодоти ваҳҳобиён ва матолибе дар радди ақоиди онон аст ва бо унвони таърихчаи нақду баррасии ваҳҳобиҳо, ба форсӣ тарҷума шудааст.[41] Муҳаммадҷаводи Балоғӣ дар рисолаи «Радд-ул-фатво биҳадми қубур-ил-аиммати фил-Бақиъ», ба нақди мабонии андешаи ваҳҳобиён дар бораи тахриби амокини муқаддас пардохт[42] ва дар китоби дигаре бо унвони «Даъват-ул-ҳудо илал-вараи фил-афъоли вал-фатво», ба фатвои тахриби буқъаҳои мутабаррика вокуниш нишон дод.[43] Ҳамчунин шоирони бисёре, нохурсандии худро аз тахриби қубури Бақиъ, дар қолаби шеър баён кардаанд.[44]

Муҳаммадҷаводи Балоғӣ дар китоби “ал-Радду алал-ваҳҳобия”, бо такя ба аҳодисе аз Пайғамбари Ислом (с), Имоми Алӣ (а), Имом Содиқ (а) ва дигар маъсумин алайҳимуссалом, ва низ бо такя ба суннати мутадовили байни мусулмонон аз садри Ислом, ба радди ақоиди ваҳҳобият дар ин бора пардохта ва аҳодиси мавриди истиноди ононро номарбут бо мақсуди онон донистааст; чароки ба гуфтаи Балоғӣ, дар аҳодиси мавриди истиноди ваҳҳобиён, сохтани биноҳое монанди девор, бар рӯи қабрҳо мамнуъ шуда, на биноҳое, ки қабрҳоро дарбар мегиранд.[45]

Гуфта шуда ваҳҳобиён, нахустин гурӯҳе будаанд, ки бо такя бар назароти динӣ, боргоҳҳои бузургони мазҳабиро вайрон кардаанд. Бо ин ҳол, дар мавориде касоне ғайр аз ваҳҳобиён низ бо такя бар вуҷуди китобҳое дар мазаммати хулафо дар хазонаи ҳарами Бақиъ, дар паи тахриби буқъаҳои ин қабристон баромаданд, аммо муваффақ нашуданд.[46]

Шуморе аз фақеҳони шиа, дар бораи лузуми сохтани дубораи боргоҳҳои Бақиъ, фатво содир кардаанд,[47] аз он ҷумла, Муҳаммадфозили Ланкаронӣ, Носир Макорими Шерозӣ, ва Лутфуллоҳ Софии Гулпойгонӣ, талош барои бозсозии қубури имомон дар Бақиъро воҷиб ё воҷиби кифоӣ дониста, ва Сайид Алии Систонӣ, онро ҷоиз хондааст.[48]

Иқдомоти мардумӣ ва давлатӣ

Қабристони Бақиъ пеш аз тахриб

Пас аз воқеаи тахриби Бақиъ, мусулмонони нуқоти мухталифи иттиҳоди ҷамоҳири Шӯравии собиқ, ва ҳамчунин мусулмононе аз кишварҳои Туркия, Афғонистон, Чин ва Муғулистон, бо фиристодани паёмҳое хостори ҳифзу ҳаросат аз маконҳои муқаддас дар Макка ва Мадина шуданд.[49]

Дар соли 1304 шамсӣ, давлати Эрон бо судури баёнияе, шанбеи 16 сафари 1344ҳ.қ.(14 шаҳривари 1304ҳ.ш.)-ро азои умумӣ эълом кард[50] ва ба ин тартиб, мардум дар Теҳрон ба баргузории маросими сӯгворӣ пардохтанд.[51] Бархе манобеъ, аз баргузории митинги чандинҳазорнафара дар атрофи дарвозаи давлати Теҳрон хабар додаанд, ки дар эътироз ба иҳонати ваҳҳобиён ба маконҳои муқаддаси Мадина барпо шуда буд.[52]

Давлати Эрон дар иқдоми дигаре, дар 11 исфанди 1304ҳ.ш., бо дарназардошти нигаронӣ аз амнияти ҳоҷиён, сафар ба Ҳиҷозро мамнуъ эълом кард.[53] Дар баёнияи расмии дигаре, ки дар аввали тири 1305ҳ.ш. аз сӯи давлати Эрон содир шуд, ҷасорат ба буқъаҳои мутабаррикаи бузургони дин дар Бақиъ, мӯҷиби таассур ва сӯгвории муъминон дониста шуда ва бо ёдоварии пайбанд набудани давлати Арабистон ба ҷилавгирӣ аз беэҳтиромӣ ба ақоиди мусулмонон, даъвати Ибни Саудро барои ширкат дар маҷмаъи умумии Ҳиҷоз, рад кард[54] ва ба ин сурат ба расмият шинохтани давлати Арабистони Саудиро қабул накард.[55] Бо ин ҳол, пас аз он ки давлати Арабистони Саудӣ дар соли 1307ҳ.ш., бо ирсоли номае ба кишварҳои исломӣ ва аз ҷумла давлати Эрон, масъулияти таъмини амнияти ҳоҷиёнро ба ӯҳда гирифт,[56] дар хурдоди 1308ҳ.ш., муровидоти миёни давлати Эрону Арабистон оғоз шуд[57] ва дар натиҷа мамнуияти расмии ҳаҷ пас аз 4 сол бардошта шуд.[58]

Сурудаи Лутфуллоҳ Софии Гулпойгонӣ аз мароҷеъи тақлид
дар бораи тахриби Бақиъ:
Хуш он насим, ки меояд аз канори Бақиъ,
Хушо ҳавои равонбахшу мушкбори Бақиъ.
Фариштагон зи замин мебаранд сӯи биҳишт,
Барои ғолияи ҳуриён ғубори Бақиъ.
Агар ки таври таҷаллӣ зи сидқ металабӣ,
Биё ба гулшани рӯҳонии диёри Бақиъ.
Аё ки ғайрати дин дорию вилояти Ол,
Бибор хун, ивази ашк дар канори Бақиъ.
Хароб кард ситам, машҳади чаҳор имом,
К-аз он шараф ба само ёфт хоксори Бақиъ.
Қиём бояду мардонагию ҳиммату азм,
Ки бартараф кунад ин вазъи ногувори Бақиъ.
Вагарна то нашавад қатъи дасти истеъмор,
Ҷаҳони шиа бувад зору дилфигори Бақиъ.
Ҳаромиён ба ҳарам то ки ҳокиманд равост,
Ки муслимин ҳама бошанд шармсори Бақиъ.
Саломи беҳаду бисёр бар Паямбару Ол,
Дуруди вофиру беинтиҳо нисори Бақиъ.
Зи ёди марқади вайрони авлиёи Худо,
Ҳамеша Лутфии Софист беқарори Бақиъ.[59]

Ҷусторҳои вобаста

Эзоҳ

  1. ↑ Ҷаъфариён, Осори исломии Макка ва Мадина, 1382ҳ.ш., саҳ.322.
  2. ↑ Ҷаъфариён, Осори исломии Макка ва Мадина, 1382ҳ.ш., саҳ.322.
  3. ↑ Ҷаъфариён, Осори исломии Макка ва Мадина, 1382ҳ.ш., саҳ.328.
  4. ↑ Ҷаъфариён, Осори исломии Макка ва Мадина, 1382ҳ.ш., саҳ.322.
  5. ↑ Ҷаъфариён, Осори исломии Макка ва Мадина, 1382ҳ.ш., саҳ.330.
  6. ↑ Ҳисом ас-Салтана, Далел-ул-аном, 1374ҳ.ш., саҳ.152.
  7. ↑ Ҷаъфариён, Панҷоҳ Сафарномаи ҳаҷҷи Қоҷорӣ, 1389ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.196.
  8. ↑ Ҳисом ас-Салтана, Далел-ул-аном, 1374ҳ.ш., саҳ.152.
  9. ↑ Аёзхони Қашқоӣ, Сафарномаи ҳоҷи Аёзхони Қашқоӣ, 1389ҳ.ш., саҳ.455.
  10. ↑ Аёзхони Қашқоӣ, Сафарномаи Ҳоҷӣ Аёзхони Қашқоӣ, 1389ҳ.ш., саҳ.455.
  11. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.41.
  12. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.95 - 96.
  13. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.95 - 96.
  14. ↑ Ҷаъфариён, «چه شد که پس از تسلط وهابیان، صورت قبور ائمه بقیع سالم ماند؟», сайти Хабаронлайн.
  15. ↑ Ниг.: Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.95 - 158.
  16. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.153 - 154.
  17. ↑ Ниг.: Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.65, 133.
  18. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.167 - 168.
  19. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.156 - 158.
  20. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.159/ ҳамчунин ниг.: Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.95 - 158.
  21. ↑ Ҷаъфариён, Осори исломии Макка ва Мадина, 1382ҳ.ш., саҳ.332.
  22. ↑ Ҷаъфариён, Бо корвони сафо, 1383ш, саҳ.135 - 137.
  23. ↑ Ҷаъфариён, Осори исломии Макка ва Мадина, 1382ҳ.ш., саҳ.333.
  24. ↑ Ҷаъфариён, Осори исломии Макка ва Мадина, 1382ҳ.ш., саҳ.332.
  25. ↑ Ҷабартӣ, Аҷоиб-ул-осор, Дор-ул-ҷил, ҷ.3, саҳ.91.
  26. ↑ Ғолиб, Мин ахборил Ҳиҷоз ва ан-Наҷд, 1395ҳ.қ., саҳ.104; Моҷрӣ, ал-Бақиъ қиссат-ут-тадмир, 1411ҳ.қ., саҳ.84; Ҷабартӣ, Аҷоиб-ул-осор, дорулҷил, ҷ.3, саҳ.91.
  27. ↑ Ҷабартӣ, Аҷоиб-ул-осор, дорулҷил, ҷ.3, саҳ.91.
  28. ↑ Ҷаъфариён, Панҷоҳ сафарномаи ҳаҷи Қоҷорӣ, 1389ҳ.ш., ҷ.3, саҳ.196.
  29. ↑ Моҷрӣ, ал-Бақиъ қиссат-ут-тадмир, 1411ҳ.қ., саҳ.113 – 139/ Аминӣ, Бақиъ-ул-ғарқад, 1386ҳ.ш., саҳ.49.
  30. ↑ Моҷрӣ, ал-Бақиъ қиссат-ут-тадмир, 1411ҳ.қ., саҳ.113 – 139/ Аминӣ, Бақиъ-ул-ғарқад, 1386ҳ.ш., саҳ.49.
  31. ↑ Зириклӣ, ал-Аълом, 2002м, ҷ.4, саҳ.91.
  32. ↑ ал-Балоғӣ, ар-Радд ала ал-ваҳҳобия, 1419ҳ.қ., саҳ.39 – 41/ Моҷрӣ, ал-Бақиъ қиссат-ут-тадмир, 1411ҳ.қ., саҳ.113 – 139/ Аминӣ, Бақиъ-ул-ғарқад, 1386ҳ.ш., саҳ.49.
  33. ↑ Наҷмӣ, Таърихи ҳарами аимма, 1386ҳ.ш., саҳ.51.
  34. ↑ Ал-Ассоф, «العساف، «عبدالله بن سلیمان البلیهد.. القاضی والمستشار فی زمن التأسیس»»
  35. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.49.
  36. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.54.
  37. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.148 ва 151.
  38. ↑ Имом Хумайнӣ, Саҳифаи Имом, 1378ҳ.ш., ҷ.18, саҳ.175
  39. ↑ Мухторӣ, «Се санад аз аллома шайх Муҳаммадҳусайни Кошифулиғто», саҳ.217.
  40. ↑ Муҳаммад Алӣ, Муъҷам-ул-муаллафот-ул-исломия фи ар-радд ала ал-фирқат-ил-ваҳҳобия, 1430ҳ.қ., саҳ.375 - 376.
  41. ↑ Муҳаммад Алӣ, Муъҷам-ул-муаллафот-ул-исломия фи ар-радд ала ал-фирқат-ил-ваҳҳобия, 1430ҳ.қ., саҳ.375 - 376.
  42. ↑ Аррафоъӣ, Муъҷаму мо кутиба фи ал-ҳаҷҷ, 1427ҳ.қ., саҳ.171.
  43. ↑ Муҳаммад Алӣ, Муъҷам-ул-муаллафот-ул-исломия фи ар-радд ала ал-фирқат-ил-ваҳҳобия, 1430ҳ.қ., саҳ.480.
  44. ↑ Маданӣ, ат-Торих-ул-амин, 1418ҳ.қ., саҳ.366 – 368; Аминӣ, Бақиъ-ул-ғарқад, 1386ҳ.ш., саҳ.335 - 341.
  45. ↑ Алблоғӣ, ар-Радду ала ал-ваҳҳобия, 1419ҳ.қ., саҳ.69 - 72.
  46. ↑ Ҷаъфариён, Сафавия дар арсаи дин..., 1379ҳ.ш., ҷ.2, са783 ва 842.
  47. ↑ Аминӣ, Бақиъ-ул-ғарқад, 1386ҳ.ш., саҳ.55.
  48. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.160.
  49. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.55 – 56/ Аминӣ, Бақиъ-ул-ғарқад, 1386ҳ.ш., саҳ.52 - 53.
  50. ↑ Маккӣ, Мударриси қаҳрамони озодӣ, 1359ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.682/ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.49 - 50.
  51. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.50.
  52. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.50 - 51.
  53. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.72.
  54. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.73 - 75.
  55. ↑ Муҳаққиқ, Асноди равобити Эрон ва Арабистони Саъудӣ, 1379ҳ.ш., саҳ.61.
  56. ↑ «Баррасии таърихии равобити Эрон ва Арабистон дар мавзӯи ҳаҷ», саҳ.18.
  57. ↑ Қозӣ Аскар, Тахриб ва бозсозии Бақиъ, 1386ҳ.ш., саҳ.77.
  58. ↑ «Баррасии таърихии равобити Эрону Арабистон дар мавзӯи ҳаҷ», саҳ.17.
  59. ↑ «سروده آیت‌الله صافی گلپایگانی برای-سالروز تخریب-بقیع», Хабаргузории Форс

Сарчашма

  • «Баррасии торихии равобити Эрону Арабистон дар мавзӯи ҳаҷ», дар маҷаллаи Миқоти ҳаҷ, шумораи 92, тобистони 1394ҳ.ш.
  • Албалоғӣ, Муҳаммадҷавод, ар-Радду ала-л-ваҳҳобия, таҳқиқи Сайид Муҳаммадалӣ Алҳаким, Бейрут, муассисат Аҳлилбайт лиэҳёилтурос, 1419ҳ.қ./1998м.
  • Алъасоф, Мансур, «عبدالله بن سلیمان البلیهد.. القاضی والمستشار فی زمن التأسیس», дар сайти ар-Риёз, санаи дарҷи матлаб: 3 зилқаъдаи 1435ҳ.қ., санаи боздид: 6 мурдоди 1397ҳ.ш.
  • Аминӣ, Муҳаммадамин, Бақиъ-ул-ғарқад, Теҳрон, Машъар, 1386ҳ.ш.
  • Аррифоъӣ, Абдулҷаббор, Муъҷаму мо кутиба фи-л-ҳаҷ, Теҳрон, Машъар, 1427ҳ.қ.
  • Аёзхони Қашқоӣ, Сафарномаи Ҳоҷи Аёзхони Қашқоӣ ба Макка, Мадина ва атаботи олиёт дар рӯзгори Аҳмадшоҳи Қоҷор, ба кӯшиши Расули Ҷаъфариён, Теҳрон, нашри илм, 1389ҳ.ш.
  • Зириклӣ, Хайриддин, ал-Аълом, Бейрут, Дорулъилм лилмалоин, 2002м.
  • Маданӣ, Абдулъазиз, ат-Торих-ула-амин лимадинати Сайидилмурсалин, Қум, матбаъат ал-Амин, 1418ҳ.қ.
  • Маккӣ, Ҳусайн, Мударрис; қаҳрамони озодӣ, Теҳрон, бунгоҳи тарҷума ва нашри китоб, 1359ҳ.ш.
  • Моҷрӣ, Юсуф, ал-Бақиъ қиссат-ут-тадмир, Бейрут, муассисату Бақиъ лиэҳёилтурос, 1411ҳ.қ.
  • Мухторӣ, Ризо, «Се санад аз аллома шайх Муҳаммадҳусайни Кошифулғито», дар маҷаллаи Китоби шиа, шумораи 3, баҳор ва тобистони 1390ҳ.ш.
  • Муҳаммад Алӣ, Абдуллоҳ, Муъҷаму муаллифот-ил-исломия фи-р-радди алл-л-фирқат-ил-ваҳҳобия, бе ҷо, [марказ Аззаҳро-ил-исломӣ], 1430ҳ.қ./2009м.
  • Муҳаққиқ, Алӣ, Асноди равобити Эрон ва Арабистони Саъудӣ (1304 – 1357ҳ.ш.), Теҳрон, маркази чоп ва интишороти вазорати умури хориҷа, Теҳрон, 1379ҳ.ш.
  • Наҷмӣ, Муҳаммадсодиқ, Таърихи ҳарами аиммаи Бақиъ ва осори дигар дар Мадинаи Мунаввара, нашри Машъар, Теҳрон, 1386ҳ.ш.
  • Ғолиб, Муҳаммад Адиб, Мин ахбор-ил-Ҳиҷози ва-н-Наҷд фи таърих-ил-Ҷабартӣ, Риёз, Дорулимомат, 1395ҳ.қ.
  • Қозӣ Аскар, Алӣ, Тахриб ва бозсозии Бақиъ ба ривояти асноди Теҳрон, Машъар, 1386ҳ.ш.
  • Ҳисомуссалтана, Далел-ул-аном: фи сиблати зиёрати Байтиллоҳилҳаром, тасҳеҳи Расули Ҷаъфариён, Теҳрон, нашри Машъар, 1374ҳ.ш.
  • Ҷабартӣ, Абдураҳмон, Аҷоиб-ул-осор, Бейрут, Дорулҷил.
  • Ҷаъфариён, Расул, «چه شد که پس از تسلط وهابیان، صورت قبور ائمه بقیع سالم ماند؟», дар сайти Хабаронлайн, санаи дарҷи матлаб: 29 обони 1389ҳ.ш, санаи боздид: 5 мурдоди 1397.
  • Ҷаъфариён, Расул, Бо корвони сафо, Теҳрон, Машъар, 1383ҳ.ш.
  • Ҷаъфариён, Расул, Осори исломии Макка ва Мадина, Қум, Машъар, 1382ҳ.ш.
  • Ҷаъфариён, Расул, Панҷоҳ сафарномаи Ҳаҷи Қоҷорӣ, Теҳрон, нашри илм, 1389ҳ.ш.
  • Ҷаъфариён, Расул, Сафавия дар арсаи дин, фарҳанг ва сиёсат, ҷ.2, Қум, пажӯҳишкадаи ҳавза ва донишгоҳ, 1379ҳ.ш.
  • «سروده آیت‌الله صافی گلپایگانی برای-سالروز تخریب-بقیع», Хабаргузории Форс, санаи дарҷи матлаб: 18 урдибиҳишти 1401ҳ.ш., санаи боздид: 23 фарвардини 1403ҳ.ш.
Баргирифта аз "https://tg.wikishia.net/w/index.php?title=Тахриби_Бақиъ&oldid=23421"