Аслнигорӣ

Аслнигорӣ (форсӣ: اصل‌نگاری) яке аз равишҳои гирдоварии ҳадис аст ва асл, китоби ҳадисие аст, ки аҳодиси он бевосита ё бо як восита, аз маъсум шунида ва мактуб шудаанд. Асл нисбат ба дигар китобҳои ҳадисӣ мазиятҳое дорад ва назди олимони шиа, вуҷуди ривояте дар он яке аз меъёрҳои саҳеҳ будани ҳадис шимурда мешавад. Далели ин масаъларо ин баён кардаанд, ки ба ҷиҳати ин ки бидуни восита ё як восита то маъсум фосила дорад, имкони хато ва таҳриф дар он камтар аз дигар китобҳои ҳадисӣ аст.

Ба гуфта олимони шиа, бештари усули ҳадисии шиа, ба ҷуз андаке, дар замони Имом Содиқ (а) ё каме баъд ва қабл аз он навишта шудаанд. Машҳур аст, ки теъдоди усули навишташуда ба дасти асҳоби имомон, чорсадто будааст. Аз ин рӯ ба онҳо усули арбаъамиа мегӯянд; бо ин ҳол, касоне муътақиданд шуморашон камтар аз ин аст.

усул дар гузари замон аз байн рафтаанд ва имрӯза ҳарчанд номҳояшон дар китобҳо зикр мешавад, танҳо шонздаҳ асл аз онҳо мавҷуд аст, ки дар китобе ба номи ал-Усул-ус-ситтата ашар (усули шонздаҳгона) чоп шудаанд. Албата мегӯянд бештари усул дар ихтиёри нависандагони кутуби арбаъа, муҳимтарин ҷавомеъи ҳадисии шиа, буда ва аҳодисашон дар ин китобҳо омадааст.

Таърифи асл

Таърифҳои мухталифе аз асл матраҳ шудааст. Таърифи Оқобузурги Теҳронӣ аз аслро дақиқтару ҷомеътар донистаанд. Тибқи он, асл ба китоби ҳадисие мегӯянд, ки нависандаи он аҳодисро бевосита ё бо як восита, аз маъсум шунида ва навиштааст. Асл аз китоби дигаре гирифта нашудааст; балки аҳодисеро дар бар дорад, ки нависанда худ, аз маъсум ё касе ки бевосита аз маъсум нақл карда шунида ва мактуб кардааст.

Ба гузориши нависандаи китоби Диросатун ҳавла-л-усул-ил-арбаамиа, истилоҳи «асл» нахустин бор аз қарни панҷуми қамарӣ ба баъд, дар адабиёти олимони шиа матраҳ шудааст; махсусан дар осори Шайхи Муфид, Наҷҷошӣ ва Шайхи Тӯсӣ.

Тафовути асл бо «китоб», «муснад» ва «мусаннаф»

Дар навиштаҳои риҷолиёни шиа, гоҳ вожаи «асл» дар муқобили «китоб» ба кор меравад. Масалан гуфта мешавад фалон ровӣ «китобе» дорад ва асле. Ҳамчунин бархе навиштаҳои ҳадисии аҳли суннат, «муснад» ё «мусаннаф» хонда мешаванд. Тафовути ин ислоҳотро ба ин шакл тавзеҳ додаанд:

Китоб шомили ҳар навиштаи ҳадисие мешавад; чи аҳодисаш аз рӯи китоби дигаре навишта шуда бошад ё монанди асл, аз китоби дигаре гирифта нашуда бошад. Муснад ба китобҳое гуфта мешавад ки дар онҳо, ривоёт ба тартиби саҳоба, дар фаслҳое ҷудо гирд омада бошанд; яъне ҳар бахш махсуси яке аз саҳоба будаву ривоёти ӯ дар мавзуоти мухталиф дар он омада бошад; монанди муснади Аҳмад ибни Ҳанбал. Мусаннафот ҳам китобҳои ҳадисие ҳастанд, ки аҳодисашон тибқи мавзуот, дастабандӣ шудаанд; монанди Мусаннафи Абдурразоқ ибни Ҳаммами Санъонӣ.

Эътибори аслҳо

Ба гуфтаи Оқобузурги Теҳронӣ китобшиноси шиа, хато ва фаромӯшӣ дар аслҳо бисёр камтар аз дигар китобҳои ҳадисӣ аст. Иллати ин амр он аст, ки аҳодисашон бевосита ё танҳо бо як восита аз маъсум дарёфт шудааст. Бинобар ин аслҳо боэътимодтар аз дигар китобҳо ҳастанд; ба вижа агар нависандаи онҳо аз ровиёни муътамаду дорои шароити нақли ривоят бошад, ки дар ин сурат аҳодиси онҳо бешак, саҳеҳ маҳсуб мешавад. Барои ҳамин, вақте риҷолиён дар баррасии як ровӣ мегӯянд ӯ нависандаи асл будааст, ин яке аз вижагиҳои мусбати ӯ ба шумор меравад; чароки нишондиҳандаи ҳимматаш бар забти дурусти аҳодис, дарёфт айни иборати маъсум ва дурӣ аз омилҳои фаромӯшӣ ва иштибоҳ аст.

Файзи Кошонӣ муҳаддиси шиа, менависад асл яке аз меъёрҳои санҷиши ҳадис буд ва фақиҳони мутақаддим ҳадисеро, ки дар чандин асл омада буд ё дар як ё ду асл, бо силсила санади мутаъаддид ва муътабар зикр шуда буд ё нависандаи асл аз асҳоби иҷмоъ буд, саҳеҳ медонистанд ва мепазируфтанд.

Мегӯянд олимони шиа иттифоқи назар доранд, ки аслҳо, мабнои таълифи муҳимтарин ҷавомеъи ҳадисии шиа будаанд ва бештари аҳодиси кутуби арбаъа аз онҳо гирифта шудааст.

Таърихчаи аслнависӣ

Уламои шиа муътақиданд аслҳо, ҳама, дар давраи имомон, яъне аз замони Имом Алӣ (а) то замони Имом Ҳасани Аскарӣ (а) навишта шудаанд; аммо дар бораи замони шурӯи аслнависӣ ду дидгоҳ машҳур ҳаст: бархе, ҳамчун Сайид Муҳсини Амин, ба пайравӣ аз Шайхи Муфид, бар ин боваранд, ки аз замони Имом Алӣ оғоз шуда ва то замони Имом Ҳасани Аскарӣ идома пайдо кардааст. Гурӯҳе низ ҳамчун Шаҳиди Аввал, Муҳаққиқи Ҳиллӣ ва Мирдомод мегӯянд аслҳо дар замони Имом Содиқ ё андаке пеш ва пас аз он навишта шудаанд.

Нависандаи китоби Диросатун ҳавла-л-усул-ил-арбаамиа, бар дурустии дидгоҳи дувум таъкид кардааст. Оқобузурги Теҳронӣ, дар аз-Зариъа навиштааст таърихи дақиқи таълифи усул мушаххас нест; аммо медонем ба ҷуз шумори бисёр андаке, ҳамаи онҳоро асҳоби Имом Содиқ (а) навиштаанд; чи асҳоби махсуси ӯ, чи он даста аз асҳобаш ки шогирдони Имом Боқир (а) ё Имом Козим (а) ҳам будаанд.

Дар муқобил, Маҷиди Маориф дар китоби Таърихи умумии ҳадис, дидгоҳи сеюме матраҳ карда, ки худ ба он бовар дорад; ин ки усул дар замони Имом Боқир (а), Имом Содиқ (а) ва Имом Козим (а) навишта шудаанд. Шоҳиди ӯ ин аст, ки бештари аҳодиси мавҷуд дар усул аз ин се имом аст.

Иллати ривоҷи аслнависӣ дар давраи Имом Содиқ (а)

Ба гузориши Оқобузурги Теҳронӣ, давраи имомати Имом Боқир, Имом Содиқ ва муддате аз давраи Имом Козим мусодиф будааст бо заъфи давлати Банӣ Умайя ва сипас инқирози он ва интиқоли қудрат ба Банӣ Аббос. Дар ин давра, ҳокимон машғӯли низоъҳои сиёсӣ буданду фурсати сахтгирӣ бар имомонро надоштанд. Аз ин рӯ монее сари роҳи имомон барои нашри омӯзаҳои динӣ набуд ва ровиёни шиа бо хаёли роҳат дар маҷлиси дарсии умумӣ ва хусӯсии онҳо ҳозир мешуданд ва ривоётеро, ки аз онҳо фаро мегирифтанд, менавиштанд.

Муқоисаи асл дар шиа бо муснад дар аҳли суннат

Шиа ва аҳли суннат дар тадвини китобҳои ҳадисӣ масире мутафовит паймудаанд. Дар аҳли суннат, муснаднависӣ ривоҷи бисёр пайдо кард; аммо шиаён ба аслнависӣ тавваҷуҳ фаровон карданд. Асл ва муснад шабоҳатҳое ба ҳам доранд; аз ҷумла ин ки дар ҳарду, меъёри ваҳдати аҳодис ровӣ аст, на мавзӯи аҳодис; яъне дар ҳарду, як ровӣ аҳодисеро бидуни дастабандӣ, дар мавзуоти мухталиф гирд овардааст. Ҳамчунин ҳарду бар асоси шунидани ҳадис буданд ва аҳодисашон аз китоби дигар гирифта намешуд. Шабоҳати дигар ин аст, ки аслҳо дар шиа мабнои таълифи муҳимтарин ҷавомеъи ҳадисӣ қарор гирифтанд. Нависандагони ҷавомеъи ҳадисии аҳли суннат ҳам ҷавомеъи ҳадисияшонро аз рӯи муснадҳо навиштанд.

Албата дар нигоҳи олимони шиа, аслҳо бар муснадҳо бартарӣ доранд; зеро бевосита ё бо танҳо як восита аз имом шунида шудаанд. Бинобар ин эҳтимоли хато ва таҳриф дар онҳо камтар аст: вале муснадҳо гоҳе бо чор, панҷ ё шаш восита, ба Паёмбар мерасанд ва китобҳои дараҷаи як нестанд.

Теъдоди усул

Ҳамчунин бубинед: Усули арбаъамиа

Дидгоҳи машҳур назди олимон ин аст, ки усул чорсад китоб будаанд. Ё ба қавли Оқобузурги Теҳронӣ камтар аз чорсад асл набудаанд. Аз ҷумла олимоне ки ба ин масаъла тасреҳ кардаанд, Шайхи Муфид аст. Бинобар нақуле аз ӯ ки дар китоби Маъолим-ул-ъуламо омада ва дар осори худ ӯ ёфт нашудааст ва ҳамчунин Фазл ибни Ҳасани Табарсӣ, Шайхи Баҳоӣ, Ҳурри Омилӣ ва Мирдомод.

Барои мисол, дар китоби Маъолим-ул-ъуламо, ба нақл аз Шайхи Муфид омадааст имомия аз замони Имом Алӣ (а) то замони Имом Ҳасани Аскарӣ (а) чорсад китоб навиштанд ки усул номида мешаванд. Ҳамчунин Сайид Муҳсини Амин нависандаи Аъён-уш-шиа гуфтааст шиаён аз замони Имом Алӣ то Имом Ҳасани Аскарӣ шаш ҳазор китоб навиштанд, ки аз он миён, чорсад китоб бар дигар китобҳо бартарӣ дошт ва назди шиа ба усули чҳорсдгона машҳур буд.

Дидгоҳи мухолифи назари машҳур

Бо вуҷуди назари машҳури олимони шиа, ба гуфта Муҳаммадҳусайн Ҷалолии Ҳусайнӣ, дар китоби Диросатун ҳавла-л-усул-ил-арбаамиа, теъдоди ин усул бештар аз сад асл набудааст. Яке аз далелҳои ӯ ин аст, ки дар таҳқиқе ки дар ин замина анҷом додааст, дар маҷмуъ, бештар аз ҳафтоду чанд асл дар осори Шайхи Тӯсӣ ва Наҷҷошӣ пайдо накардааст; дар ҳоле ки ин ду корашон феҳрист кардани китобҳои шиаён буда ва махсусан ин ки Шайхи Тӯсӣ ваъда дода буд, ки тамоми онҳоро гирд оварад.

Ба бовари ӯ, ин ки бештари олимон аз вуҷуди усули чорсадгона сухан гуфтаанд, ба тафовути таърифи асл назди онҳо бармегардад. Бархе ба ҳар китоби мутмаинне асл мегуфтанд ва бархе дигар аслро китобе медонистанд, ки аз китоби дигаре гирифта нашуда бошад. Бинобар ин вақте мегӯянд шиаён шаш ҳазор китоби ҳадисӣ навиштаанд, ки чорсадтояш асл буда, манзур ин аст, ки ин теъдод аз онҳо қобили эътимод будаанд.

Дидгоҳи мувофиқ

Маҷиди Маориф, нависандаи Таърихи умумии ҳадис, мувофиқи дидгоҳи машҳур аст ва менависад шавоҳиди бисёре суханони онро тасдиқ мекунад. Аз ҷумлаи онҳо ин аст, ки дар ду китоби Наҷҷошӣ ва Шайхи Тӯсӣ, беш аз панҷсад тан аз асҳоби Имом Боқир то Имом Козими зикр шудааст ки ровии китобӣ бидуни восита аз онҳо будаанд. Дар ин китоб, сухане аз китоби ал-Феҳристи Шайхи Тӯсӣ нақл шудааст ки мегуяд феҳристе аз усулу мусаннафоти шиа гирд овардааст; аммо замонате нест, ки ҳамаи онҳоро шиносоӣ карда бошад.

Вазъияти кунунии аслҳо

Мегӯянд шиаён ҳиммати зиёд ба ҳифзу нигаҳдории усул доштанд. Бо ин ҳол, имрӯза танҳо андаке аз усул боқӣ мондааст ва бештарашон аз байн рафтаанд; аммо аксарашон ҳангоми таълифи кутуби арбаъа мавҷуд буда ва аҳодисашон дар ин китобҳо, ки муҳимтарин ҷавомеъи ҳадисии шиаянд, зикр шудаанд. Козим Мудиршоначӣ, ҳадиспажӯҳ, иллат аз байн рафтани усулро ин зикр кардааст ки пас аз шаклгирии ҷавомеъи ҳадисӣ, шиаён ниёзи чандоне ба нигаҳдорӣ аз онҳо эҳсос накарданд.

Аз миёни усул, шонздаҳ асл боқӣ монда ки илова бар вуҷуди нусхаҳои хаттишон, ба кӯшиши Ҳасани Мустафавӣ, дар китобе ба номи ал-Усулу ситта ашар чоп шудааст. Ин усул иборат аст аз:

1. Асли Зайд Зарроди Кӯфӣ
2. Асли Абӯсаид Аббоди Усфурӣ
3. Асли Осим ибни Ҳумайди Ҳанноди Кӯфӣ
4. Асл Зайд Нарсии Кӯфӣ
5. Асли Ҷаъфар ибни Муҳаммад ибни Шурайҳи Ҳазрамӣ
6. Асли Муҳаммад ибни Мусаннои Ҳазрамӣ
7. Асли Абдулмалик ибни Ҳакими Хасъамӣ
8. Асли Мусанно ибни Валиди Ҳаннот
9. Асли Халлоди Синдӣ
10. Асли Ҳусайн ибни Усмони Омирӣ
11. Асли Абдуллоҳ ибни Яҳёи Коҳилӣ
12. Асли Салом ибни Абиумра
13. Асл ё наводири Алӣ ибни Асботи Кӯфӣ
14. Гузидаи асли Ало ибни Рузинулқило
15. Асли Дараст ибни Абимансур Муҳаммади Воситӣ
16. Китоби Абдуллоҳ ибни Ҷабр маъруф ба китоби Диёти Зариф ибни Носеҳи Кӯфӣ.