Ғулув

Аз wikishia

Ғулув (форсӣ: غُلُوّ) берун рафтан аз эътидол дар дин ва зиёдаравӣ дар ҳаққи паёмбарон ва имомон аст.

Ғулувро як ҷараёни инҳирофӣ ва равияи каҷравие дар динҳо медонанд, ки ҳамеша дар таърихи башарият вуҷуд доштааст. Бархе аз мисолҳои ғулувро чунин баршуморидаанд: эътиқод ба Худо будани як паёмбар ё имом, касеро фарзанди Худо донистан, эътиқод ба набуввати Имом Алӣ ё имомони шиа ва эътиқод ба маҳдавияти касоне ғайр аз Маҳдии Мавъуд.

Ҳадаф ва ангезаҳои сиёсӣ, ақибмондагии фикрӣ, дӯст доштани ифротӣ, таассуботи кӯр-кӯрона ва вуҷуди омилҳои нуфузӣ барои эҷоди инҳирофоти фикрӣ байни мусалмонон, аз омилҳои эҷоди эътиқодҳои ғулувомез дар миёни мусалмонон дониста шудааст.

Имомони шиа (а) зимни инки ақидаҳои ғолиёнро бо далелу бурҳон рад мекарданд, бо баёни сабаб ва паёмадҳои ғулув ва ҳамчунин фитнаҳои ғолиён, ба шиаён тавсия мекарданд, ки аз онҳо дурӣ ҷӯянд.

Дар ривоёт, ғолиён кофиру мушрик муаррифӣ шуда, ҳамчун бадтарин махлуқоти Худо номида шудаанд. Олимони шиа бо пайравӣ аз ин гуна ривоёт, алайҳи ғолиён ва ақоиди ғулувомезашон мубориза мебурда ва мебаранд.

Аз ғулув дар илми калом, илми риҷол ва фирқашиносӣ баҳс шудааст. Фақеҳон низ дар бораи ғулув ва аҳкоми касоне ки боварҳои ғулувомез доранд баҳс кардаанд. Тибқи фатвои онҳо ҳар эътиқоди ғулувомез, ки боиси инкори яке аз заруриёти дин шавад, дар ҳукми куфр аст ва касоне, ки ба он имон овардаанд, кофиранд ва ҳукми кофир бар онҳо тартиб дода мешавад.

Мафҳумшиносӣ ва ҷойгоҳ

Ғулув дар истилоҳ иборат аст аз ин ки инсони диндор, фаротар аз ончи дин барояш муайян кардааст, изҳор кунад.[1] Ҳамчунин дар таърифи ғулув гуфтаанд, ғулув, аз ҳад гузаштан, берун рафтан аз эътидол ва зиёдаравӣ дар ҳаққи паёмбарон ва имомон аст.[2] Калимаи «ғулув» дар луғат ба маънои зиёдаравӣ ва аз ҳад гузаштан аст.[3]

Қуръон дар ду оят, аз ғулув сухан гуфта, аз он наҳй кардааст.[4] Дар манобеи ривоии шиа ва аҳли суннат низ дар ривоёти мухталифе, иддаоҳо ва боварҳои ғулувомез муаррифӣ шуда, мусулмонон аз он барҳазар дошта шудаанд.[5]

Ғулув ҳамчунин яке аз масоиле аст, ки мутакаллимони мусулмон ба баррасии моҳият ва мисдоқҳои он пардохтаанд.[6] Аз онҷо ки бахше аз ғулув марбут ба сифот ва фазоили имомони маъсум (а) аст ва бахше дигар марбут ба зоти онон ки ғолиён онҳоро то ҳадди худоӣ мерасонанд, илми калом вазифа дорад то бо иттико ба далелҳои муҳкам, маҳдудаи ин хусусиятҳоро мушаххас намояд то битавонад эътиқод ба фаротар аз онро ғулув ва муътақидони онро ғолӣ биномад.[7]

Илми риҷол низ яке аз улуме аст, ки ҷараёни ғулув бар он таъсир дошта ва олимони ин илм дар бораи он баҳс кардаанд.[8] Гуфта мешавад, аз онҷо ки баррасии аҳволи ровиёни мавҷуд дар асноди аҳодис аз аҳдофи илми риҷол аст, яке аз вазоифи риҷолшиносон, ташхис ва шиносоии ровиёни ғулувкунандае аст, ки дар асноди ривоёт воқеъ шудаанд.[9]

Дар илми фирқашиносӣ низ зимни баҳс аз фирқаҳои ғолӣ ё ғолиён, дар бораи ғулув ва мисдоқҳои он сухан ба миён омадааст.[10]

Фақеҳон ҳам дар бораи ғулув ва нисбати он бо куфр ва аҳкоми марбут ба касоне ки боварҳои ғулувомез доранд, баҳс кардаанд.[11]

Намуна ва мисдоқҳои ғулув

Олимони мусулмон бо тавваҷуҳ ба оёти Қуръон, ривоёт ва гузоришҳои таърихӣ, мисдоқҳое барои ғулув нисбат ба паёмбарону имомон баршумурдаанд.[12] Бархе аз ин масодиқ ба шарҳи зер аст:

Ғулув дар улуҳият

Ғулув дар улуҳият мавориди зерро дарбар мегирад:

  • Эътиқод ба инки як шахси инсонӣ Худост:[13] мутобиқи оёти 17 ва 72-и сураи Моида, бовар ба худо будани ҳазрати Масеҳ, иддаои ғулувомезе аст, ки Қуръон онро куфр муаррифӣ кардааст.[14] Ҳамчунин эътиқод ба худо будани Имом Алӣ (а) дар фирқаи сабаия (пайравони Абдуллоҳ ибни Сабаъ),[15] ва Имом Содиқ (а) дар фирқаи хаттобия,[16] намунаҳое аз боварҳои ғулувомез ва аз масодиқи куфр ба шумор рафтаанд. Фирқаи «иснайния» намунаи дигаре аз ин навъи ғулув ба шумор меравад.[17] Бино ба эътиқоди онон, Пайғамбар ва Имом Алӣ ҳар ду Худо ҳастанд. Дастае аз онон ки худо будани Пайғамбарро муқаддам дониста ба «мимия» ва гуруҳи дигаре, ки худо будани Имом Алиро муқаддам медонистанд ба «айнийя» маъруф буданд.[18]
  • Эътиқод ба инки як шахси инсонӣ дар улуҳияти Худо шарик аст:[19] эътиқод ба тафвизро намунае аз ин навъ боварҳои ғулувомез донистаанд.[20] Тафвиз ба як маъно иборат аст аз ин бовар, ки Худованд, Пайғамбар ва Имом Алиро офарид ва сипас умуре ҳамчун халқ кардан, маргу зиндагӣ ва ризқу рӯзии бандагонро ба онон супорид.[21]
  • Эътиқод ба ҳулули Худо [Ёддошт 1] дар як шахси инсонӣ ё иттиҳод бо ӯ:[22] боварҳои фирқаи баёния аз ин навъи ғулув ба шумор меравад.[23] Ин фирқа шохае аз кайсония буд, ки ба ҳулул ва гардиши рӯҳи Худо дар паёмбарон, Имом Алӣ ва Муҳаммад ибни Ҳанафия эътиқод доштанд.[24] Муассиси ин фирқа Баён ибни Самъони Тамимӣ аст.[25] Ӯ муътақид буд, ки рӯҳи Худованд дар Имом Алӣ ҳулул карда ва дар вуҷуди ӯ, қуввае малакутии ба зуҳур расидааст ва инки тавонист дари қалъаи Хайбарро аз ҷояш барканад, на ба василаи қувва ва неруи ҷисмӣ, балки ба воситаи қувваи раҳмонию малакутие буд, ки ба нури Илоҳӣ дар ӯ зуҳур ёфта буд.[26] Ӯ ҳамчунин муътақид буд, ки як ҷузъи Илоҳӣ дар Имом Алӣ ҳулул карда ва айни ҳамон ҷузъ дар ҳазрати Одам ҳулул ёфта буд ва лизо ӯро мустаҳаққи саҷдаи малоика карда буд.[27]
  • Эътиқод ба ин ки касе фарзанди Худованд аст:[28] гуфта мешавад, се гуруҳ муътақиданд, ки Худованд фарзанд дорад: 1- Масеҳиёне ки мутобиқи гузориши Қуръон дар ояти 30 сураи Тавба, ҳазрати Исоро фарзанди Худо медонанд;[29] 2- Яҳудиёне, ки мутобиқи ҳамон оят, Узайрро фарзанди Худо медонистанд;[30] 3- Мушрикони араб, ки бино ба ояти 57-и сураи Наҳл ва ояти 149-и сураи Соффот, малоикаро духтарони Худованд мепиндоштанд.[31]

Ғулув дар набувват ва имомат

Бархе аз андешаҳои ғулувомез дар бораи набувват ва имомат ба шарҳи зер аст:

  • Эътиқод ба набуввати имомони шиа:[32] дар бархе манобеъ дар мавзӯи фирқашиносӣ гуфта шудааст: фирқаҳои «ғуробия», «зубобия» ва «мухтиа» ки аз ғолиён ба шумор мераванд, набувватро ҳаққи Имом Алӣ дониста ва бар ин эътиқод буданд, ки Ҷабраил ба воситаи монандии зиёди Имом Алӣ ва Пайғамбар, дар ҳангоми нузули ваҳй хато кард ва ваҳйро бар Пайғамбар фуруд оварду Пайғамбар барои розӣ кардани Имом Алӣ, духтари худро ба издивоҷаш даровард.[33]
  • Эътиқод ба шарик будани касоне бо Пайғамбар дар амри набувват:[34] Мақризӣ (1364 - 1422ҳ.қ.) - таърихнигори мисрӣ, дар китобаш бо унвони «ал-Мавоъиз ва-л-эътибор фи зикр-ил-хутати ва-л-осор» гуфтааст, фирқаҳои «шарикия», «шоъия» ва «хулвия» аз фирқаҳои ғолии шиа ба шумор мераванд, ки Имом Алиро бо Пайғамбар дар амри набувват шарик медонистанд.[35] Албатта бархе дар вуҷуди фирқаҳое бо ин номҳо дар шиа тардиду ташкик кардаанд.[36]
  • Инки шахсе ғайр аз Паймбару имомон, худашро имом ё набӣ муаррифӣ кунад:[37] барои намуна, фирқанависон шахсе ба номи «Абумансури Иҷлӣ»-ро ном бурдаанд, ки баъд аз вафоти Имом Боқир (а) иддао кард, ки Имом Саҷҷод (а) ӯро васӣ ва имоми баъд аз Имом Боқир муаррифӣ кардааст.[38] Ӯ сипас гуфт, Имом Алӣ, Имом Ҳасан, Имом Ҳусайн, Имом Саҷҷод ва Имом Боқир, расул ва паёмбар буданд ва худашу шаш нафар аз фарзандони баъд аз худро низ паёмбар муаррифӣ кард.[39]
  • Ақида ба маҳдавияти афроде ғайр аз Маҳдии Мавъуд: аз ҷумлаи касоне ки дар бораи ӯ иддаои Маҳдавият шудааст, Муҳаммад ибни Ҳанафия будааст.[40] Ба гуфтаи фирқанависон, карбия (шохае аз кайсония) муътақид буданд, ки Муҳаммад ибни Ҳанафия ҳамон Маҳдии мавъуд аст, ки дар ғайбат ба сар мебарад ва саранҷом зуҳур карда, ҷаҳонро баъд аз онки оканда аз зулм шудааст, пур аз адлу дод мекунад.[41] Ҳамчунин аз дигари афроде ки дар борааш иддаои Маҳдавият шудааст, Муҳаммад ибни Абдуллоҳ ибни Ҳасан, маъруф ба Нафси Закия будааст.[42] Бино ба гузориши фирқанависон, фирқаи «муғайрия» (пайравони Муғайра ибни Саиди Баҷалӣ) бар ин бовар буданд, ки Нафси Закия ҳамон Маҳдии мавъуд аст ва вақте ӯ кушта шуд, гуфтанд, ӯ намурда ва зиндааст ва дар кӯҳе дар Макка ки ба он «аламия» мегӯянд, зиндагӣ мекунад то замони зуҳураш бирасад.[43]

Ғулув дар авсоф ва фазоил

Ғулув дар авсоф ва фазоил Ғулув дар авсоф ва фазоил; яъне нисбат додани сифат, феъл ё фазилате ба шахсе аст, ки ӯ дар ҳадду андозаи он нест.[44] Бархе аз мавориди ин навъи ғулув нисбат ба пешвоёни дин, Пайғамбар ва имомони маъсум ба шарҳи зер аст:

  • Эътиқод ба нафйи саҳвун-набӣ:[45] ба гуфтаи муҳаққиқон, маъракаи аслии низоъ дар сифот ва фазоиле, ки ба аимма (а) нисбат дода мешавад, ба хусус эътиқод ба саҳвун-набӣ ё адами эътиқод ба он, байни мактаби каломии Қум ва мактаби каломии Бағдод дар қарнҳои сеюму чаҳорум будааст.[46] Шайхи Садуқ аз устодаш - Ибни Валиди Қумӣ нақл мекунад, ки аввалин дараҷаи ғулув, нафйи бовар ба саҳвун-набӣ аст ва касе ки нисбати саҳв ба паёмбарро намепазирад, аз ғолён ба ҳисоб меравад.[47] Дар муқобили ин дидгоҳ, Шайхи Муфид - мутакаллими мактаби Бағдод, қарор дорад.[48] Шайхи Муфид саҳвун-набиро рад мекунад ва касоне ки ба он муътақидандро ба кӯтоҳӣ дар дин ва поин овардани шаъни аимма (а) аз ҷойгоҳашон муттаҳам мекунад.[49] Ӯ фақат нисбат додани улуҳият ба аимма (а) ва қадим будан онҳоро нишонаи ғулув донистааст.[50]
  • Эътиқод ба илми ғайби мутлақ:[51] бархе мутакаллимони шиа ба илми ғайби имомони маъсум қоил буда ва бар ин назаранд, ки онҳо илова бар илм ба аҳкоми куллии Ислом, ба ҳамаи ҳодисаҳои ҷузъии олам ва ҳарчи буда ва ҳаст, илм доранд.[52] Шайхи Муфид нисбат додани илми ғайб ба имомонро андешае ғулувомез ва қоилон ба ин дидгоҳро ғолӣ дониста ва бар ин назар аст, ки ин васф танҳо ба Худо ихтисос дорад.[53] Албатта бархе низ иддаои илми ғайб доштани онон ба сурати мустақил ва бидуни таълими Илоҳиро иддаои ғулувомез донистаанд ва бар ин боваранд, ин навъи илми ғайб фақат ба Худованд ихтисос дорад ва ҳамаи улуму маориф назди паёмбарону имомон ба изн ва таълими Илоҳӣ аст.[54]
  • Эътиқод ба номиро будани пешвоёни дин:[55] Навбахтӣ дар Фирақ-уш-шиъа ба фирқае бо иддаоҳои ғулувомез ба номи фирқаи баширия ишора мекунад, ки муътақиданд, Имом Мусои Козим (а) вафот наёфтааст ва ӯ ҳамон Маҳдии мавъуд аст, ки дар ғайбат ба сар мебарад ва дар даврони ғайбаташ, Муҳаммад ибни Башир (муассиси ин фирқа)-ро ба унвони васӣ ва ҷонишини худ мансуб карда ва ангуштари худ ва илми худ ва ҳамаи ончи мардум дар умури динӣ ва дунёӣ ба он эҳтиёҷ доранд, ба ӯ бахшидааст.[56] Ҳамчунин ба нақл аз Навбахтӣ, гуруҳе аз кайсония бар ин боваранд, ки Муҳаммад ибни Ҳанафия вафот наёфта ва зинда аст ва дар кӯҳе ба номи «кӯҳи Ризво» ки байни Маккаву Мадина воқеъ аст, сукунат дорад.[57]

Дигар иддаоҳои ғулувомез

Соири иддаоҳои ғулувомез, ки дар бораи ғайри паёмбарону имомон ироа шудааст, ба баёни зер аст:

Ғулув дар бораи хулафо

Дар бархе манобеи аҳли суннат, ривоёт ё иддаоҳое дар фазоили хулафои сегона нақл шудааст, ки аз назари бархе олимон, ғулувомез аст.[58] Барои намуна, дар китоби Таърихи Бағдод, ривояте ба Пайғамбар нисбат дода шудааст, ки дар шаби Меъроҷ дидааст, ки бар арш, пас аз ло илоҳа иллаллоҳ ва Муҳаммад расулуллоҳ, номҳои Абубакр, Умар ибни Хаттоб ва Усмон навишта шуда буд.[59] Неъматуллоҳ Солеҳии Наҷафободӣ санади ин ривоятро заъиф ва муҳтавои онро ғулувомез донистааст.[60]

Дар бораи илми Умар ибни Хаттоб гуфтаанд, агар илми ҳамаи замин дар як кафаи тарозу қарор гирад ва илми Умар дар кафаи дигар, илми ӯ руҷҳон ва фузунӣ дорад.[61] Ҳамчунин гуфтаанд, ки дар соли бистуми ҳиҷрӣ; яъне дар давраи хилофати Умар ибни Хаттоб дар Мадина зилзила шуд ва Умар бар замин тозиёна заду гуфт: «ба изни Худованд ором бигир!» сипас замин ором шуд ва аз он сол дигар дар Мадина зилзила рӯй надод.[62] Муҳтавои ин синх иддаоҳо аз сӯи бархе муҳаққиқон, ғулувомез дониста шудааст.[63] Дар бораи соири саҳоба ва хулафо низ маноқиб ва иддаоҳои ғулувомезе нақл шудааст.[64] Абдулҳусайни Аминӣ дар ал-Ғадир бархе аз ин матолибро бо истинод ба манобеи аҳли суннат баршумурда ва онҳоро ғулувомез донистааст.[65]

Таъвилҳои ғулувомез аз Қуръон

Гуфта мешавад, яке аз мавориди таъвилҳои норавою ғулувомез, истифода аз оёти Қуръон барои исботи таносух будааст.[66] Ба гуфтаи Балозурӣ - таърихнигори қарни дувум ва сеюми ҳиҷрӣ, дар китоби «Ансоб-ул-аошроф», ғолиёни муътақид ба таносух, аз бахше аз ояти 8-и сураи Инфитор, ки мегӯяд: «فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ; туро дар ҳар нақшу сурате ки хост таркиб кард»,[67] барои исботи таносух истифода кардаанд.[68] Ҳамчунин Фахри Розӣ дар тафсираш гуфтааст, яке аз оёте, ки қоилони ба таносух барои исботи андешаи худ ба он истидлол кардаанд, ояти 38-и сураи Анъом будааст.[69] Ӯ ин истифода аз оятро нораво ва ботил донистааст.[70]

Гоҳ ба манзури баёни фазоили ғулувомез барои бархе афрод, таъвилҳое нораво, аз Қуръони ироа шудааст.[71] Ба нақли Абдулҳусайни Аминӣ, аз китоби Умдат-ут-таҳқиқ, асари Иброҳим ибни Омири Убайдӣ - фақеҳи моликии қарни ёздаҳуми қамарӣ, дар тафсири ҳуруфи муқаттаъаи «алиф-лом-мим/ الم»-и ояти аввали сураи Бақара, чунин омадааст, ки манзур аз «алиф», Абубакр, манзур аз «лом» Аллоҳ ва манзур аз «мим» Муҳаммад (с) аст.[72] Аминӣ ин иддао ва таъвилро ғулувомез донистааст.[73]

Исмоил Ҳаққӣ Бурсавӣ - муфассири ҳанафимазҳаб, вафоти 1137ҳ.қ., дар тафсираш бо унвони «Рӯҳ-ул-баён», дар тафсири «وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ; ва дар он рӯз ҳашт фаришта, арши Парвардигоратро бар фарози ҳамаи онҳо ҳамл мекунанд»,[74] ривояте аз Пайғамбар нақл кардааст ба ини баён, ки имрӯз дар дунёи онон чаҳор нафаранд, ки дар рӯзи қиёмат Худованд ононро бо чаҳор нафари дигар таъйид мекунад.[75] Ӯ сипас аз бархе нақл мекунад, ки гуфтаанд, ин чаҳор нафар Абуҳанифа, Молик ибни Анас, Муҳаммад ибни Идриси Шофеӣ ва Аҳмад ибни Ҳанбал ҳастанд, ки ҳомилони шаръ ба шумор мераванд.[76] Муҳаққиқон, ин наҳваи таъвили оятро ғулувомез донистаанд.[77]

Бовар ба ҳазфи фазоили имомон аз Қуръон

Муҳаммадҷаводи Машкур (ваф.1374ҳ.ш.) – муаррих ва устоди донишгоҳи Теҳрон, дар китоби Таърихи шиа ва фирқаҳои исломӣ гуфтааст, бархе аз ғолиёни шиа, ба таҳрифи Қуръони мавҷуд муътақиданд ва мегӯянд, тадвин ва ҷамъоварии Қуръони мавҷуд, дар асри Усмон анҷом шудааст ва бисёре аз оёти он, аз ҷумла, оятҳои марбут ба фазоили Алӣ ибни Абутолиб (а) ва хонадонаш, таҳриф ва ҳазф гардидаанд.[78] Ӯ бар ғулувомез будани ин дидгоҳ таъкид кардааст.[79]

Муҳаммадҳасани Аҳмадӣ - пажуҳишгари ҳавзаи улуми ҳадис ва Қуръон, дар мақолаи «Ғолиён ва андешаи таҳрифи Қуръон», ровиёнеро, ки дар силсилаи асноди ривоёти таҳрифи Қуръон дар манобеи шиа вуҷуд доранд, аз ҷиҳати ғулув ё адами ғулув, баррасӣ карда ва ба феҳристи сездаҳ нафарае аз ровиён расидааст, ки муътақид аст, дар онҳо метавон асароте аз ғулув ёфт.[80] Ӯ муътақид аст, аз маҷмӯи ривоёте, ки дар боби таҳрифи Қуръон ворид шудааст, теъдоди зиёде (наздик ба ду сеюми) онҳо аз тариқи ғолиён нақл шудааст.[81]

Иддаоҳои ғулувомез дар бораи китобҳо

Китоби Саҳеҳ Бухорӣ, яке аз манобеи ҳадисии муътабар назди аҳли суннат аст, ки дар бораи он иддаоҳои ғолиёнае матраҳ шудааст.[82] Дар тавсифи ин китоб гуфтаанд, ки ҳамсанги Қуръон аст ва агар дар айёми тоъун дар хонае хонда шавад, аҳли он хона аз бемории тоъун маҳфуз хоҳанд монд ва ҳаркас як давра онро бихонад, ҳар ҳоҷате, ки дорад бароварда мешавад.[83] Ҳамчунин гуфтаанд, ин китоб дар ҳар хонае бошад, мӯҷиби нузули раҳмат ва истиқрор баракат аст ва саҳеҳтарин китоб бар рӯи замин баъд аз Қуръон аст.[84] Ин суханони ғулувомез дар бораи китоби Муваттаъ, асари Молик ибни Анас низ ворид шуда ва гуфтаанд, баъд аз Қуръон, дар рӯи замини китобе саҳеҳтар аз он нест.[85]

Ҳамчунин дар бораи китоби ал-Кофӣ - яке аз манобеи ҳадисии муътабар назди шиаён, иддаои ин ки ҳамаи ривоёти он саҳеҳу муътабар аст, аз сӯи олимоне ҳамчун Неъматуллоҳ Солеҳии Наҷафободӣ, ғулувомез талаққӣ шудааст.[86] Солеҳии Наҷафободӣ ҳамчунин ин сухан, ки китоби Кофӣ ба Имоми Ғоиб (а) арза шуда ва ӯ гуфтааст, «ал-Кофӣ кофин ли шиъатино; кофӣ барои шиаи мо бас аст»[87]-ро бо истинод ба баёни Аллома Маҷлисӣ[88] ва Муҳаддиси Нурӣ,[89] як сухани беасосу ғулувомез донистааст.[90]

Иддаоҳои ғулувомез дар бораи олимон

Дар бораи олимони дин низ гоҳе иддаоҳо ва каромоти ғулувомез аз сӯи бархе баён шудааст.[91] Барои намуна гуфтаанд, ҳазрати Хизр то панҷ сол, ҳар рӯз субҳ назди Абуҳанифа меомада аҳкоми Исломро аз ӯ меомухт.[92] Ҳамчунин иддао кардаанд, ки Пайғамбар гуфтааст, ҳамаи паёмбарон ба ман ифтихор мекунанд ва ман ба Абуҳанифа.[93] Ба гуфтаи Абузуҳра – муаррих ва фақеҳи аҳли Миср дар қарни чаҳордаҳуми ҳиҷрӣ, таассубот нисбат ба Абуҳанифа чунон будааст, ки бархе афрод барои ӯ ҷойгоҳе наздик ба ҷойгоҳи паёмбарон дар назар гирифта ва чунин пиндоштаанд, ки Таврот ба ӯ башорат дода ва Пайғамбар номашро зикр карда ва ӯро ҳидоятгари уммат донистааст.[94] Суханоне аз ҳамин қабил дар бораи дигар фақеҳони мазоҳиби чаҳоргона ва бархе олимони аҳли суннат нақл шудааст.[95]

Абдулҳусайни Аминӣ дар китоби ал-Ғадир бархе аз ин суханонро гирд оварда[96] ва ба ғулувомез ва сохтагӣ будани онҳо муътақид аст.[97]

Нисбати ғулув ба шиа

Аз сӯи иддае аз олимон, боварҳои ғулувомезе ба шиа нисбат дода шудааст, ки бархе аз онҳо ба шарҳи зер аст:[98]

  • Абуумар ибни Муҳаммад ибни Абдураббиҳ - олими аҳли суннат дар қарни чаҳоруми ҳиҷрӣ, дар китоби Иқд-ул-фарид, шиаро бо яҳуд муқоиса карда гуфтааст, ки шиаён монанди яҳуд, Ҷабраилро душман пиндошта, бар ин боваранд, ки ӯ ваҳйро ба ҷои он ки барои Имом Алӣ биоварад, ба иштибоҳ барои Пайғамбар фуруд овардааст.[99] Дар ҷавоб ба сухани ӯ гуфтаанд, фирқашиносон ин эътиқодро ба фирқаҳое ба номҳои «зубобия», «ғуробия» ва «мухтиа» нисбат додаанд.[100] Сайидмуҳсини Амин нисбати ин фирқаҳо ба шиаро иддаоии беасос дониста ва муддаӣ аст, ки номи чунин фирқаҳоеро дар ҳеҷ як аз осори шиъӣ ки дар фирқашиносӣ тадвин шуда, наёфтааст.[101] Ӯ бар ин бовар аст, ки номи ин фирқаҳо ба қасд ва ангезаи зишт ҷилва додан ва бад гуфтан аз фирқаи шиа ҷаъл гардидааст.[102]
  • Абумуҳаммад Усмон ибни Абдуллоҳи Ироқӣ - олими ҳанафимазҳаби қарни панҷуми ҳиҷрӣ, дар асараш бо унвони ал-Фирақ-ул-муфтариқа, имомия ва зайдияро як пиндошта гуфтааст, инҳо гуруҳе аз ғолиён ҳастанд, ки Имом Алиро гоҳе Худо, гоҳе набӣ ва гоҳе шарик дар амри набувват пиндоштаанд.[103] Ҳамчунин Ибни Таймийя зимни иттиҳоми ғулув ба шиа гуфтааст, гуруҳе аз шиаён ба улуҳият ва бархеи дигар ба набӣ будани Имом Алӣ муътақиданд.[104] Дар ҷавоб гуфтаанд, гуруҳи андаке аз ғолиён чунин дидгоҳе доштаанд, ки албатта дар ривоёти шиа мавриди мазаммату сарзаниш қарор гирифта ва аз сӯи имомони шиа тард шудаанд. Бинобар ин саҳеҳ нест, ки эътиқоди ин гуруҳи андаки матруд, ба ҳамаи шиаён, ба хусус имомия нисбат дода шавад.[105] Дар фиқҳи имомия низ бовар ба Худо будани Имом Алӣ ва набӣ будани ӯ, ки ба инкори Худо ва набуввати Пайғамбар мунҷар мешавад, куфр талаққӣ шуда ва бовармандони ба он кофир маҳсуб мешаванд.[106]
  • Абдуллоҳ Алӣ Қамисӣ – нависанда ва муҳаққиқи ваҳҳобӣ, дар китобаш ас-Сироъ байна-л-Ислом ва-л-васанийя гуфтааст, гуруҳе аз шиаён бар ин ақидаанд, ки воҷибот ва муҳаррамот киноя аз ашхос ҳастанд, ки бояд онҳоро дӯст ё душман донист. Дар асари ҳамин ақида ҳам муҳаррамотро ҳалол донистанд ва воҷиботро тарк карданд.[107] Фирқанависон ин ақидаро ба фирқае аз ғолиён ба номи фирқаи мансурия (пайравони Абумансури Иҷлӣ) нисбат додаанд.[108] Абумансур дар ривояте ба нақл аз Риҷоли Кашшӣ, се маротиба аз сӯи Имом Содиқ ба сабаби афкори ғулувомезаш мавриди лаън воқеъ шуд.[109]
  • Гуруҳе аз олимони аҳли суннат, ақоиде ҳамчун бадо, раҷъат, исмат ва илми ғайби Пайғамбар ва имомони маъсумро, ки аз боварҳои шиа ба шумор мераванд, ғулувомез донистаанд.[110] Олимони шиа ин ақоидро ғулувомез надониста ва барои исботи онҳо ба далелҳое аз Қуръон, суннат ва далели ақл истидлол кардаанд.[111]
  • Иддае муътақиданд, авсофе монанди исмат, илми ғайб, тасарруф дар коинот ва бархе авсофи фаробашарие, ки ба имомони шиа нисбат дода мешавад, ғулувомез аст ва бар ин боваранд, ки имомон фақат донишмандони барҷастаю парҳезгор ва олими шариъат будаанд.[112] Ин дидгоҳ ба назарияи «уламои аброр» шӯҳрат ёфтааст.[113] Хостгоҳи ин назарияро сухани Абдуллоҳ ибни Абуяъфур донистаанд, ки таъбири «уламои аброр, атқиё ва авсиё; уламои аброр ва инсонҳои парҳезгор»[114]-ро дар бораи имомон ба кор бурдааст.[115] Ҳамчунин гуфтаанд, бархе олимони шиа, ба хусус олимони мадрасаи Қум дар қарни сеюм ва чаҳоруми ҳиҷрӣ, бо ҳаргуна интисоби вижагиҳои фаробашарӣ барои имомон мухолиф буда ва ононро сирфан олимони аброру парҳезгор мепиндоштаанд.[116] Бар ин назария нақдҳое ворид шудааст; аз ҷумла ин ки фоқиди ҳаргуна мустанади таърихӣ аст.[117] Ҳамчунин бархе гуфтаанд, калимаи «олим» дар адабиёти бархе асҳоби аимма (а) ба маънои илми илҳомии имомон ва калимаҳои «аброр» ва «атқиё» низ муодили ҳамон маънои исмат аст.[118]

Нисбати ғулув ба ровиёни ҳадис

Ғулув ва доштани боварҳои инҳирофӣ аз ҷумла мавориде аст, ки дар илми риҷол бар асоси он ба адами васоқати ровӣ ва заъфи санади ҳадис ҳукм мешавад.[119] Ба гуфтаи Сайидҳусайн Мударрисии Таботабоӣ - пажуҳишгари улуми исломӣ, дар китобҳои риҷолии шиа, маъмулан касоне ки аимма (а)-ро Худо медонистанд (ки ӯ онҳоро ғолиёни бурунгуруҳӣ номидааст) бо таъбирҳое ҳамчун «фосидул-мазҳаб» ё «фосидул-эътиқод» мушаххас шудаанд ва ғолиёни дарунгуруҳӣ ё муфаввиза бо таобире монанди «аҳлул-иртифоъ», «муртафаъул-қавл», «фи ҳадисиҳи иртифоъ», мутамойиз гардидаанд.[120]

Гуфта мешавад, гоҳе байни олимони риҷол дар нисбат додани ғулув ба як ровӣ, ихтилофи назар вуҷуд дорад ва дар сурати равшан нашудани вазъияти ин ровиён, ривоёте, ки нақл кардаанд низ билотаклиф мемонад, магар онки аз ҷои дигаре далели қатъӣ бар рад ё таъйиди он ривоёт ёфт шавад.[121] Бархе решаи ин ихтилофи назар дар нисбат додани ғулув ба ровиёнро дар талаққиҳои мутафовити олимони риҷол аз мафҳуми ғулув донистаанд.[122]

Барои намуна дар Риҷоли Кашшӣ, дар бораи шахсе ба номи Ҳусайн ибни Убайдуллоҳ Саъдии Муҳаррир - муҳаддиси шиа дар асри Имом Ҳодӣ (а), чунин нақл шудааст, ки ӯ ба иттиҳоми ғулув аз Қум ихроҷ шуд.[123] Наҷошӣ гуфтааст, ба ӯ иттиҳоми ғулув додаанд, вале китобҳои саҳеҳу муътабаре дорад.[124] Олимоне ҳамчун Абуалии Ҳоирӣ ва Момақонӣ ин иттиҳомро напазируфта ва муътақиданд, иттиҳоме, ки аз сӯи олимони мадрасаи Қум дар қарни сеюм ва чаҳоруми ҳиҷрӣ, мабнӣ бар ғолӣ будани як ровӣ ё ихроҷаш аз Қум нақл шудааст, қобили эътимод ва иттико нест ва бар заъфи он ровӣ далолат намекунад; чароки бархе боварҳо, ки дар давраҳои мутааххир аз заруриёти мазҳаб ба шумор меравад (монанди саҳвул-набӣ), назди ин олимон ғулув шуморида мешуд.[125]

Сайид Абулқосими Хуӣ низ ғулувро дорои дараҷоти мутафовит дониста гуфтааст, гоҳе шахсе ки худаш дорои дараҷаи поине аз ғулув аст, ашхоси дигаре, ки дараҷаи болотару шадидтаре аз ғулув дорандро ғолӣ дониста ва ононро лаън кардааст.[126]

Неъматуллоҳ Сафарии Фурушонӣ – пажуҳишгар ва узви ҳайати мудираи таърихпажуҳони ҳавзаи илмияи Қум, бо таҳқиқ дар Муъҷаму риҷол-ил-ҳадис, асари Сайид Абулқосим Хуӣ, номи ҳудуди 120 ровиро баён кардааст, ки дар китобҳои риҷолии шиа, ба ғулув муттаҳам шудаанд.[127] Ӯ бар ин бовар аст, ки сирфи иттиҳоми ғулув ба як ровӣ, ба маънои исботи ғулув дар ҳаққи он ровӣ нест.[128]

Мухолифати шиа бо ҷараёни ғулув

Имомони шиа, дар мавқеиятҳои мухталиф, бо ҷараёни ғулув ва ҳаргуна андешаи ғолиёна мухолифат ва мубориза кардаанд.[129] Дар мақолаи «баррасии чигунагии тақобули аимма бо ҷараёнҳои ғолиёна» гуфта шудааст, ки равиши бархӯрд бо ҷараёни ғулув аз сӯи имомони шиа дар ибтидо табйинӣ ва равшангароёна буд ва бар пояи ривоёте, ки аз онон нақл шудааст,[130] муқобила бо ғулув сирфан дар ҷиҳати табйини ғулув, безорӣ ҷустан аз ғолиён ва барҳазар доштани пайравонашон аз андешаҳои ғулувомез буд.[131] Сипас дар даврони Имом Боқир (а) ва Имом Содиқ (а) ва ҳатто пас аз он, вақте ки ҷараёни ғулув инсиҷоми бештаре пайдо кард ва фирқаҳои ғолӣ такассур ёфтанд, шеваи муқобилаи имомон бо ин ҷараён, мунҳасир дар равиши табйинӣ ва сирфи тавсифи ғолиён набуд, балки онон афроди ғолиро низ муаррифӣ менамуданд ва ба тарди онон тавассути шиаён дастур медоданд.[132]

Барои намуна дар ривояте аз Имом Содиқ, ки дар тафсири оёти 222 ва 223-и сураи Сураи Шуаро [Ёддошт 2] нақл шудааст, ӯ номи ҳафт нафар аз ғолиёни замони худро муаррифӣ мекунад, ки шайтонҳо бар онон нозил мешаванд.[133] Ҳамчунин дар ривояти дигаре, ки аз ӯ нақл шудааст, ба сароҳат Муғайра ибни Саид (муассиси фирқаи ғолии муғайрия)-ро ба ҷиҳати онки ривоёти сохтагиеро дар кутуби асҳоби Имом Боқир ворид кардааст, лаън менамуд.[134] Дар ривояте ба нақл аз Риҷоли Кашӣ, Имом Ризо (а) номҳои ғолиёне, ки бар Имом Боқир, Имом Содиқ, Имом Мусои Козим ва худаш дурӯғ бастаандро муаррифӣ кардааст.[135]

Дар ривоёт, гоҳ бо таъбирҳое ҳамчун бадтарин махлуқоти Худо, аз ғолиён ёд шуда[136] ва дар бархе ривоёт кофиру мушрик муаррифӣ шудаанд.[137] Дар ривоёте низ нишасту бархост бо ғолиён ва будан дар маҷлиси онон мӯҷиби хуруҷ аз имон дониста ва аз он наҳй шудааст.[138]

Ба табаият аз имомон, олимони шиа низ бо ғолигарӣ мубориза карданд ва бо истидлол, ба радди ақоид онон пардохтанд.[139] Аз ин миён, муҳаққиқон ба донишмандон ва ровиёни ҳадиси мадрасаи Қум ишора мекунанд, ки дар қарни сеюми қамарӣ, маркази аслӣ ва умдаи илмии шиа ба шумор мерафт. Мегӯянд, инҳо нисбат ба баст ва рахнаи афкор ва осори ғолиён ва муфаввиза ба шиддат аксулъамал нишон медоданд ва ҳаркасро ба имомон, умури фавқи башарӣ нисбат медод ғолӣ мешумориданд ва аз шаҳр ихроҷ мекардаанд.[140] Барои мисол, Шайхи Садуқ (аз олимони шохиси мадрасаи Қум), ғолиён ва муфаввизаро кофир мепиндошт ва зарари ононро бештар аз ғайри мусулмононе монанди яҳуду насоро ва ҷамиъи бидъатгузорон медонист[141] ва ононро мавриди лаън қарор медод.[142]

Осоре низ дар ҳамин мадраса дар радди ғулув нигошта шуд, ки китоби ар-Радду ала-л-ғулув аз Саффори Қумӣ ва осоре бо ҳамин унвон аз Юнус ибни Абдурраҳмони Қумӣ, Ҳусайн ибни Саиди Аҳвозӣ, Муҳаммад ибни Аврамаи Қумӣ (аз ровиёни шиа ва асҳоби Имом Ризо) ва бархеи дигар, аз он ҷумлаанд.[143]

Дидгоҳи фуқаҳои шиа

Фуқаҳо баҳси мустақилле дар бораи аҳкоми ғулув матраҳ накардаанд ва аҳкоми онро зайли баҳс аз куфр ва аҳкоми кофир баён кардаанд.[144] Ғулув ба маънои бовар ба худо будан ва рубубияти Имом Алӣ ё яке аз имомон, аз онҷо ки ба инкори Худованд мунҷар мешавад,[145] ба иҷмоъи фуқаҳои шиа куфр аст[146] ва касе ки чунин боваре дорад, кофир ва маҳкум ба наҷосат аст.[147]

Фақеҳоне ҳамчун Сайид Муҳаммадбоқири Садр ва Сайид Абдулаъло Сабзаворӣ, ғулув ба маънои бовар ба тафвиз (тафвиз ба маънои вогузории умур аз сӯи Худованд ба Пайғамбару имомон ва ихтиёри онон барои анҷоми ҳар коре бидуни иродаи Илоҳӣ), аз он ҷиҳат ки бо эътиқод ба тавҳид мунофот дорад ва бовар ба ҳулули Худованд дар бандагон ва иттиҳод бо онҳоро аз он ҷиҳат ки ба иддаои худовандӣ ва рубубият барои ғайри Худо ва ба эътиқод ба ҷисмонияти Худованд меанҷомадро аз масодиқи куфр ба шумор овардаанд.[148] Ба гуфтаи Сайид Муҳаммадбоқири Садр, ғулув ба маънои бовар ба набуввати шахсе ғайр аз пайғамбар ва бартар будани он шахс аз паёмбар, аз он ҷиҳат, ки бо шаҳодати дувум мунофот дорад, низ куфр ба шумор меравад.[149]

Фақеҳоне монанди Шайхи Ансорӣ ва Сайидмуҳсини Ҳаким, меъёр дар куфри ғулувкунандаро инкори зарурии дин донистаанд.[150] Бар ин асос, эътиқод ба ҳулул ва зиёдаравӣ дар авсофе ки ба паёмбарону имомон нисбат дода мешавад, монанди эътиқод ба холиқият ва розиқяти онон ва авсофе аз ин қабил, чунончи ба инкори зарурии дин бианҷомад, дар ҳукми куфр аст.[151]

Пешина ва хостгоҳ

Ғулув ҷараёни фикрии инҳирофие аст, ки ба гуфтаи бархе муҳаққиқон, дар таърихи тӯлонии башар ҳамеша вуҷуд доштааст.[152] Гуфта мешавад, дар адёни пеш аз Ислом бо тавваҷуҳ ба гузоришҳои қуръонӣ, мавориде аз ғулув дар бораи мавҷудоти табиъӣ, инсонҳо, паёмбарон ва малоика ёфт мешавад.[153] Бархе муҳаққиқон нуқтаи оғозин ва пайдоиши падидаи ғулув ва ҷараёни ғолигарӣ дар Исломро дар замони Абдуллоҳ ибни Сабаъ донистаанд.[154] Бархе низ бар ин назаранд, ки кутуби сира ва таърих, камтари нишоне аз ҷараёни ғулув дар замони ҳаёти се имоми нахусти шиаён ба даст медиҳанд ва муътақиданд, пас аз шаҳодати имоми сеюм ва қиёми таввобин ва ситамҳои воридшуда бар Аҳли Байт (а) ва қиёмҳои зайдияву кайсонияву хавориҷ ва ҳамчунин вуҷуди шароити фарҳангӣ ва иҷтимоӣ, андешаи ғулув, бо эътиқод ба улуҳияти Имом Алӣ (а) ё эътиқод ба ҳулули ҷузъи Илоҳӣ дар вай зуҳур ёфт.[155]

Ибни Абилҳадид дар шарҳи Наҳҷ-ул-балоға хостгоҳи андешаи ғулув дар Исломро сарзамини Ироқу Куфа дониста ва дар табйини он гуфтааст, табиати сарзамини Ироқ, бархилофи сарзамини Ҳиҷоз ин буд, ки ба сабаби вуҷуди андешмандону соҳибназарон ва баҳсу ҷадал дар мавзӯоти мухталиф, пайравони мазоҳиби мухталифу аҷиб, назири оинҳои монавию Мaздaк ва соҳибони ақоиди гуногун дар он рушд мекард ва ҳамин сабаб шуд, мардуми ин сарзамин ба таъсирпазирӣ аз ин адёну оинҳо, вақте муъҷиза ва каромоте аз Имом Алӣ медиданд, нисбат ба ӯ дучори ғулув шаванд; дар ҳоле ки мардуми сарзамини Ҳиҷоз, бо вуҷуди мушоҳидаи каромот ва муъҷизоти Пайғамбар, дар бораи ӯ ба ғулув мубтало нашуданд.[156] Комил Мустафо Шайбӣ - нависандаи аҳли Ироқ ва устоди фалсафаи донишгоҳи Бағдод низ дар китобаш ас-Силату байна-т-тасаввуфи ва-т-ташайюъ, хостгоҳи падидаи ғулув ва ҷараёни ғолигарӣ дар шиаро дар Кӯфа донистааст.[157] Ӯ муътақид аст, аҳли Кӯфа барои ҷуброни кӯтоҳӣ ва ситамҳое, ки дар ҳаққи Имом Алӣ (а) доштанд, дар муҳаббати ӯ ва адоват бо душманонаш зиёдаравӣ карданд ва роҳи ғулувро дар пеш гирифтанд.[158]

Албатта Расули Ҷаъфариён бо инкори вуҷуди андешаҳои ғулувомез дар асри Имом Алӣ, бар ин бовар аст, ки ончӣ ба таври ҷиддӣ андешаҳои ғолиёна дониста мешавад, марбут ба пас аз нимаи нахусти қарни аввал ва бештар дар фосилаи солҳои 66 ҳиҷрӣ, яъне пас аз қиёми Мухтор аст.[159] Бархе низ нахустин андешаҳои ғолиёнаро дар замони ҳаёти Пайғамбар баъд аз вафоти фарзандаш- Иброҳим донистаанд.[160] Бино ба гузориши муаррихон, ҳамзамон бо вафоти Иброҳим, хуршедгирифтагӣ рӯй дод ва мардум чунин пиндоштанд, ки ба сабаби вафоти фарзанди Пайғамбар хуршедгирифтагӣ рӯй додааст.[161] Ин бовар бо бархӯрд ва наҳйи Пайғамбар мувоҷеҳ шуд.[162]

Шайхи Муфид, бо истинод ба ривоёте, ки бар пояи онҳо Умар ибни Хаттоб бо он ки Пайғамбар вафот ёфта буд, вафоташро инкор карда ва гуфта буд, ки Пайғамбар монанди ҳазрати Мусо фақат аз қавми худаш ғоиб гашта ва пас аз чиҳил рӯз бармегардад,[163] аввалин андешаи ғулувомезро баъд аз вафоти Пайғамбар ва аз сӯи Умар ибни Хаттоб донистааст.[164]

Авомили пайдоиш

Муҳаққиқон бо баррасиҳои таърихӣ ва мутолиаи манобеи ривоӣ, авомилеро барои табйини маншаи пайдоиши ғулув, ба хусус дар ҷаҳони Ислом ва ташайюъ баршумурдаанд.[165] Бархе аз ин авомил ба баёни зер аст:

  • Аҳдофи сиёсӣ: яке аз авомили умдаи ғулув, ба хусус нисбат ба имомони шиа, аҳдоф ва ағрози сиёсӣ дар ҷиҳати мунзавӣ кардани онон ва иттиҳом ба онон барои костани ҷойгоҳашон байни мардум ва парокандани мардум аз перомуни онон будааст.[166] Ҳокимон ҳамчунин аз ҳомиёни андешаи ғулув буданд ва бо ворид кардани бархе ғолиён ва тасҳил дар нуфузи онон дар суфуфи мусулмонон, ғолигариро тарвиҷ медоданд.[167]
  • Ақибмондагии фикрӣ: умуре ҳамчун ноогоҳӣ дар фаҳми ҳақиқати бандагӣ, ҳайрат дар баробари кароматҳои паёмбарону имомон ва нотавоноӣ дар баррасӣ ва ташхиси аҳодисе, ки тазвиргарон ҷаъл кардаандро аз авомили заминасози ғулув баршумурдаанд.[168] Аҳмад ибни Алии Табарсӣ дар ал-Эҳтиҷоҷ ривояте аз Имом Ризо (а) нақл кардааст, ки ӯ бовармандӣ ба эътиқодоти ғулувомезро ношӣ аз ҷаҳл донистааст.[169]
  • Муҳаббати ифротӣ: дӯст доштани зиёд яке аз авомили гароиш ба андешаҳо ва боварҳои ғулувомез аст.[170] Дар ривояте аз Имом Саҷҷод (а) чунин нақл шудааст, ки яҳуд бар асари шиддати алоқа ба Узайр ва масеҳиён ба сабаби шиддати алоқа ба Масеҳ, ононро фарзандони Худо донистанд ва ин суннат дар бораи мо низ ҷараён ёфта ва бархе афродро ба сӯи гароишҳои муболиғаомез дар мавриди мо савқ додааст.[171]
  • Ангезаҳои дунёӣ: ба нақл аз Ҳасан ибни Мусои Навбахтӣ дар Фирақ-уш-шиъа, дар асри Имом Содиқ (а), шахсе ба номи Муҳаммад ибни Абузайнаб, маъруф ба Абулхаттоб, иддао кард, ки Имом Содиқ (а) Худост ва ӯро ба паёмбарӣ баргузида ва бо ин андешаи ғулувомез тарафдороне пайдо кард.[172] Гуфта мешавад, онон дар пайи ин буданд, ки дар муҳити исломӣ, бо истинод ба шаръ, роҳе барои мубоҳ кардани гуноҳон ва тарки воҷибот фароҳам кунанд, то бисоти айшу комҷӯиашон тавҷеҳи шаръӣ дошта бошад.[173] Намунае дигаре аз ин навъ ангезаро дар ривояте аз Имом Ҳасани Аскарӣ (а) баён кардаанд, ки дар он, ду тан аз ғолиёни асри худ бо номҳои Муҳаммад ибни Насири Фаҳрӣ ва Ҳасан ибни Муҳаммади Қумиро ба унвони афроди ҳилагаре муаррифӣ кардааст, ки бо андешаҳои ғулувомез, амволи мардумро аз дасти онон берун мекашиданд.[174]
  • Авомили нуфузӣ: ба гуфтаи Солеҳии Наҷафободӣ бархе ғолиён афкори инҳирофӣ ва ғолиёнаи худро дар қолаби аҳодис мерехтанд ва ба аимма (а) нисбат медоданд ва гуруҳеро маъмур карда буданд то ба сурати авомили нуфузӣ, худро тарафдори аимма муаррифӣ кунанд ва баъд аз онки эътимоди асҳоби аиммаро ҷалб мекарданд, китобҳои ононро ба номи инки мехоҳанд ахбори онҳоро рӯнависӣ кунанд, амонат мегирифтанд ва онгоҳ ахбори ҷаълии худро вориди ин китобҳои рӯнависшуда мекарданд ва асли китобҳоро ба соҳибони онон бармегардонданд. Ин китобҳои рӯнависшуда таксир мешуд ва ахбори ғолиёна паҳн мегашт.[175] Бархе низ бар ин боваранд, нуфузи афроде аз пайравони дини яҳуду масеҳият, ки худ гирифтори афкор ғулувомез буданд, ба дохили мусулмонон барои эҷоди инҳироф, аз ҷумлаи авомиле буд, ки заминасози зуҳури андеша ва ҷараёни ғулув дар Ислом шуд.[176]
  • Ҳисси устурасозӣ: устурасозӣ ва қаҳрамонпарастӣ аз авомиле аст, ки сабаби ҷаъли достонҳои ғулувомез дар бораи бархе қаҳрамонони динӣ ва миллӣ шудааст.[177]
  • Таассуботи кур-курона: ин гуна таассубот ҳам аз авомили умда дар пайдоиши афкори ғулувомез дар ҷавомеъи мухталиф, ба хусус дар миёни мусулмонон будааст.[178]

Китобшиносӣ

Бархе аз осоре, ки дар бораи ғулув навишта шудааст ба баёни зер аст:

  • Ғулув; даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин, навиштаи Неъматуллоҳ Солеҳии Наҷафободӣ: ин китоб муштамил бар як муқаддима ва ду фасл аст. Нависанда дар фасли аввал ба таърифи ғулув ва баёни илали пайдоиши он дар ҷаҳони Ислом ва зикри намунаҳое аз андешаҳо ва боварҳои ғулувомез пардохтааст.[179] Фасли дувуми ин китоб се гуруҳи душманони Аҳли Байт (а), дӯстони ифротӣ ва гуруҳе ки ба ангезаи ибоҳигарӣ ва ишратталабӣ даст ба ғулув задаандро ба унвони се зилъи мусалласи ғулув муаррифӣ кардааст.[180]
  • Ғулув; ҳақиқат ва ақсоми он, таълифи Сайидкамол Ҳайдарӣ: баҳс дар бораи чистии ғулув, пайдоиш ва пешинаи он, сухани ғолиён дар бораи Аҳли Байт (а) ва ғолиён аз нигоҳи Аҳли Байт (а), аз ҷумлаи мабоҳис ва мавзӯъоте аст, ки нависанда дар ин китоб баррасӣ кардааст.[181]
  • Ғолён; ковишӣ дар ҷараёнҳо ва барояндҳо, навиштаи Неъматуллоҳ Сафарии Фурушонӣ: ин китоб чаҳор фасл дорад. Фасли аввал ба куллиёт ва масоиле дар бораи таърифи ғулув, таърихча ва илали пайдоиши он ихтисос дорад. Фасли дувум баррасии ғулот ва фирқаҳои мухталифи он дар таърих аст. Фасли сеюм бо унвони ғулот дар оинаи ақида ва амал ба баррасии ақоиди мухтас ба ғулот ва ақоиди муштараки онон бо шиа ихтисос ёфта ва фасли чаҳорум ҳам дар бораи таъсироти ғулот дар таърихи шиа баҳс мекунад.[182]

Ҷусторҳои вобаста

Ғолиён

Эзоҳ

  1. ↑ Ибни Ошур, ат-Таҳрир ва-т-танвир, 1420ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.330.
  2. ↑ Шайхи Муфид, Тасҳиҳ-ул-эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.109.
  3. ↑ Турайҳӣ, Маҷмаъ-ул-баҳрайн, зайли модаи «ғало».
  4. ↑ Сураи Нисо, ояти 171; сураи Моида, ояти 77.
  5. ↑ Аҳмад ибни Ҳанбал, Муснади Аҳмад, 1416ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.427; Наҳҷ-ул-балоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, ҳикмати 469, саҳ.558; Табарсӣ, ал-Эҳтиҷоҷ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, 438.
  6. ↑ Барои намуна ниг.: Шайхи Садуқ, ал-Эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.97; Шайхи Муфид, Тасҳиҳ-ул-эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.109; Ибни Таймийя, Минҳоҷ-ус-суннат, 1406ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.435.
  7. ↑ Сафарии Фурушонӣ, “Ҷараёншиносии ғулув”, саҳ.114.
  8. ↑ Ризоӣ, “Тааммуле дар ғулув”, саҳ.106.
  9. ↑ Ризоӣ, “Тааммуле дар ғулув”, саҳ.106.
  10. ↑ Барои намуна ниг.: Шаҳристонӣ, ал-Милал ва-н-ниҳал, 1364ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.203 ва 220.
  11. ↑ Барои намуна ниг.: Наҷафӣ, Ҷавоҳир-ул-калом, 1362ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.80 ва ҷ.30, саҳ.102.
  12. ↑ Барои намуна ниг.: Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.25, саҳ.346; Садр, Буҳусун фи шарҳ-ил-Урват-ил-вусқо, 1408ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.306.
  13. ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.25, саҳ.346.
  14. ↑ Таботабоӣ, ал-Мизон фи тафсир-ил-Қуръон, 1393ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.149 ва ҷ.6, саҳ.69.
  15. ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.25, саҳ.286; Заҳабӣ, Мизон-ул-эътидол, 1382ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.426.
  16. ↑ Шаҳристонӣ, ал-Милал ва-н-ниҳал, 1364ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.210.
  17. ↑ Барои намуна ниг.: Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.143.
  18. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.143.
  19. ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.25, саҳ.346.
  20. ↑ Барои намуна ниг.: Шайхи Садуқ, ал-Эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.100 - 101; Садр, Буҳусун фи шарҳ-ил-Урват-ил-вусқо, 1408ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.306 - 307.
  21. ↑ Шайхи Садуқ, ал-Эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.100 - 101.
  22. ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.25, саҳ.346; Садр, Буҳусун фи шарҳ-ил-Урват-ил-вусқо, 1408ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.306.
  23. ↑ Ғаффор, Шубҳат-ул-ғулувви инда-ш-шиъа, 1415ҳ.қ., саҳ.129.
  24. ↑ Бағдодӣ, ал-Фарқ байна-л-фирақ, 1977м., саҳ.255.
  25. ↑ Исфароинӣ, ат-Табсир фи-д-дин, ал-Мактабатул-азҳарийя лил-турос, саҳ.32.
  26. ↑ Туъайма, ал-Ғулув ва-л-фирақ-ул-ғолия байна-л-исломийин, 2009м., саҳ.227; Ғаффор, Шубҳат-ул-ғулувви инда-ш-шиъа, 1415ҳ.қ., саҳ.129.
  27. ↑ Ғаффор, Шубҳат-ул-ғулувви инда-ш-шиъа, 1415ҳ.қ., саҳ.129.
  28. ↑ Ҳайдарӣ, Ғулув, ҳақиқат ва ақсоми он, 1391ҳ.ш., саҳ.13.
  29. ↑ Табарсӣ, Маҷмаъ-ул-баён, 1415ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.453.
  30. ↑ Табарсӣ, Маҷмаъ-ул-баён, 1415ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.453.
  31. ↑ Табарсӣ, Маҷмаъ-ул-баён, 1415ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.453; Таботабоӣ, ал-Мизон фи тафсир-ил-Қуръон, 1393ҳ.қ., ҷ.12, саҳ.275.
  32. ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.25, саҳ.346.
  33. ↑ Барои намуна ниг.: Туъайма, ал-Ғулув ва-л-фирақ-ул-ғолия байна-л-исломийин, 2009м., саҳ.241; Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.143.
  34. ↑ Мақризӣ, ал-Мавоъиз ва-л-эътибор фи зикр-ил-хутати ва-л-осор, 1418ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.184.
  35. ↑ Мақризӣ, ал-Мавоъиз ва-л-эътибор фи зикр-ил-хутати ва-л-осор, 1418ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.184.
  36. ↑ Барои намуна ниг.: Амин, Аъён-уш-шиъа, Дорул-таъоруф лил-матбуъот, ҷ.1, саҳ.23.
  37. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.101.
  38. ↑ Барои намуна ниг.: Ашъарӣ, Мақолот-ул-исломийин ва ихтилоф-ул-мусаллин, 1400ҳ.қ., саҳ.9; Шаҳристонӣ, ал-Милал ва-н-ниҳал, 1364ҳ.ш., 1364ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.209.
  39. ↑ Ашъарии Қумӣ, ал-Мақолот ва-л-фирақ, 1360ҳ.ш., саҳ.46 - 47; Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.101.
  40. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.201; Мударрисии Таботабоӣ, Мактаб дар фароянди такомул, 1398ҳ.ш., саҳ.60.
  41. ↑ Навбахтӣ, Фирақ-уш-шиъа, интишороти Дорул-азвоъ, саҳ.29; Ашъарӣ, Мақолот-ул-исломийин ва ихтилоф-ул-мусаллин, 1400ҳ.қ., саҳ.19.
  42. ↑ Навбахтӣ, Фирақ-уш-шиъа, интишороти Дорул-азвоъ, саҳ.62.
  43. ↑ Навбахтӣ, Фирақ-уш-шиъа, интишороти Дорул-азвоъ, саҳ.62 - 63; Субҳонӣ, Буҳусун фи-л-милали ва-н-ниҳал, муассисаи ал-Нашрул-исломӣ, ҷ.7, саҳ.15.
  44. ↑ Садр, Буҳусун фи шарҳ-ил-Урват-ил-вусқо, 1408ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.306.
  45. ↑ Шайхи Садуқ, Ман ло яҳзуруҳу-л-фақиҳ, 1413ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.360.
  46. ↑ Сафарии Фурушонӣ, “Ҷараёншиносии ғулув”, саҳ.122.
  47. ↑ Шайхи Садуқ, Ман ло яҳзуруҳу-л-фақиҳ, 1413ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.360.
  48. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.35.
  49. ↑ Шайхи Муфид, Тасҳиҳ-ул-эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.135.
  50. ↑ Шайхи Муфид, Тасҳиҳ-ул-эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.136.
  51. ↑ Ҳайдарӣ, Ғулув, ҳақиқат ва ақсоми он, 1391ҳ.ш., саҳ.37.
  52. ↑ Таботабоӣ, “Рисолатун фи илм-ин-набӣ (с) ва-л-Имом (а) би-л-ғайб”, саҳ.47; Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.35.
  53. ↑ Шайхи Муфид, Авоил-ул-мақолот, 1414ҳ.қ., саҳ.67.
  54. ↑ Ҳайдарӣ, Ғулув, ҳақиқат ва ақсом, 1391ҳ.ш., саҳ.37.
  55. ↑ Шайхи Муфид, Тасҳиҳ-ул-эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.131 - 134.
  56. ↑ Навбахтӣ, Фирақ-уш-шиъа, интишороти Дорул-азвоъ, саҳ.83.
  57. ↑ Навбахтӣ, Фирақ-уш-шиъа, интишороти Дорул-азвоъ, саҳ.29.
  58. ↑ Барои намуна ниг.: Ҳокими Нишобурӣ, ал-Мустадраку ала-с-саҳиҳайн, Дорул-маърифат, ҷ.3, саҳ.86; Нишобурӣ, Саҳеҳ Муслим, Дору эҳёил-туросил-арабӣ, ҷ.7, саҳ.116; Хатиби Бағдодӣ, Таърихи Бағдод, 1417ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.263.
  59. ↑ Хатиби Бағдодӣ, Таърихи Бағдод, 1417ҳ.қ., ҷ.10, саҳ.263.
  60. ↑ Солеҳии Наҷафободӣ, Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., саҳ.42.
  61. ↑ Ҳокими Нишобурӣ, ал-Мустадраку ала-с-саҳиҳайн, Дорул-маърифат, ҷ.3, саҳ.86.
  62. ↑ Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1420ҳ.қ., ҷ.21, саҳ.433; Сактворӣ, Муҳозират-ул-авоил, 1398ҳ.қ., саҳ.168.
  63. ↑ Барои намуна ниг.: Шафиъии Шоҳрудӣ, Гузидае ҷомеъ аз ал-Ғадир, 1430ҳ.қ., саҳ.733; Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.39 - 40.
  64. ↑ Барои намуна ниг.: Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.103 - 195; Ибни Асир, ал-Комилу фи-т-таърих, 1385ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.503; Навбахтӣ, Фирақ-уш-шиъа, интишороти Дорул-азвоъ, саҳ.52.
  65. ↑ Барои намуна ниг.: Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.71 - 101.
  66. ↑ Барои намуна ниг.: Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.201; Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1420ҳ.қ., ҷ.12, саҳ.526.
  67. ↑ Сураи Инфитор, ояти 8.
  68. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.201.
  69. ↑ Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1420ҳ.қ., ҷ.12, саҳ.526.
  70. ↑ Фахри Розӣ, ат-Тафсир-ул-кабир, 1420ҳ.қ., ҷ.12, саҳ.526.
  71. ↑ Барои намуна ниг.: Ҳаққии Бурсавӣ, Тафсири Руҳ-ул-баён, Дорул-фикр, ҷ.10, саҳ.139; Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.8, саҳ.49.
  72. ↑ Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.8, саҳ.48 - 49.
  73. ↑ Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.8, саҳ.49.
  74. ↑ Сураи ал-Ҳоққа, ояти 17.
  75. ↑ Ҳаққии Бурсавӣ, Тафсири Руҳ-ул-баён, Дорул-фикр, ҷ.10, саҳ.139.
  76. ↑ Ҳаққии Бурсавӣ, Тафсири Руҳ-ул-баён, Дорул-фикр, ҷ.10, саҳ.139.
  77. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.42.
  78. ↑ Машкур, Таърихи шиа ва фирқаҳои исломӣ то қарни чаҳоруми ҳиҷрӣ, 1379ҳ.ш., саҳ.154.
  79. ↑ Машкур, Таърихи шиа ва фирқаҳои исломӣ то қарни чаҳоруми ҳиҷрӣ, 1379ҳ.ш., саҳ.154.
  80. ↑ Аҳмадӣ, “Ғолиён ва андешаи таҳрифи Қуръон”, саҳ.194 - 195.
  81. ↑ Аҳмадӣ, “Ғолиён ва андешаи таҳрифи Қуръон”, саҳ.220.
  82. ↑ Асад Ҳайдар, ал-Имом-ус-Содиқ ва-л-мазоҳиб-ул-арбаъа, 1422ҳ.қ., саҳ.80 - 81.
  83. ↑ Қосимӣ, Қавоид-ут-таҳдис, 2006м., саҳ.250.
  84. ↑ Қосимӣ, Қавоид-ут-таҳдис, 2006м., саҳ.241.
  85. ↑ Суютӣ, Танвир-ул-ҳаволик, Мактабатул-Машҳадил-Ҳусайнӣ, саҳ.7 - 8; Солеҳии Наҷафободӣ, Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., саҳ.31.
  86. ↑ Солеҳии Наҷафободӣ, Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., саҳ.59.
  87. ↑ Ғаффорӣ, «Муқаддима», дар китоби ал-Кофӣ, 1407ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.25.
  88. ↑ Аллома Маҷлисӣ, Миръот-ул-уқул, 1389ҳ.ш., ҷ.1, саҳ.22.
  89. ↑ Нурӣ, Мустадрак-ул-васоил, 1408ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.533.
  90. ↑ Солеҳии Наҷафободӣ, Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., саҳ.59 - 61.
  91. ↑ Барои намуна ниг.: Асад Ҳайдар, ал-Имом-ус-Содиқ ва-л-мазоҳиб-ул-арбаъа, 1422ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.316; Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.127 ва 137 ва 170 ва 195.
  92. ↑ Асад Ҳайдар, ал-Имом-ус-Содиқ ва-л-мазоҳиб-ул-арбаъа, 1422ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.316.
  93. ↑ Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.128.
  94. ↑ Абузуҳра, Абуҳанифа, Ҳаётуҳу ва усратуҳу - ороъуҳу ва фиқҳуҳ, Дорул-фикрил-арабӣ, саҳ.7.
  95. ↑ Барои намуна ниг.: Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.127 ва 137 ва 170 ва 195.
  96. ↑ Барои намуна ниг.: Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.127 ва 137 ва 170 ва 195.
  97. ↑ Аминӣ, ал-Ғадир, 1416ҳ.қ., ҷ.11, саҳ.195.
  98. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.317.
  99. ↑ Ибни Абдураббуҳ, Иқд-ул-фарид, 1407ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.250.
  100. ↑ Барои намуна ниг.: Мақризӣ, ал-Мавоъиз ва-л-эътибор фи зикр-ил-хутати ва-л-осор, 1418ҳ.қ., ҷ.4, саҳ.184; Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.317.
  101. ↑ Амин, Аъён-уш-шиъа, Дорул-таъоруф лил-матбуъот, ҷ.1, саҳ.23.
  102. ↑ Амин, Аъён-уш-шиъа, Дорул-таъоруф лил-матбуъот, ҷ.1, саҳ.23.
  103. ↑ Ироқӣ, ал-Фирақ-ул-муфтариқа байна аҳл-из-зайғи ва-з-зиндиқа, 1961м., саҳ.30.
  104. ↑ Ибни Таймийя, Минҳоҷ-ус-суннат, 1406ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.187.
  105. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.318.
  106. ↑ Таботабоии Яздӣ, ал-Урват-ул-вусқо, 1417ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.325; Садр, Буҳусун фи шарҳ-ил-Урват-ил-вусқо, 1408ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.306; Сабзаворӣ, Муҳаззаб-ул-аҳком, Дорул-тафсир, ҷ.1, саҳ.382.
  107. ↑ Қамисӣ, ас-Сироъ байна-л-Исломи ва-с-санавийя, 1402ҳ.қ., ҷ.1, муқаддима, саҳ.«ҳ».
  108. ↑ Барои намуна ниг.: Ашъарии Қумӣ, ал-Мақолот ва-л-фирақ, 1360ҳ.ш., саҳ.47 - 48.
  109. ↑ Шайхи Тусӣ, Ихтиёру маърифат-ир-риҷол, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.304.
  110. ↑ Барои намуна ниг.: Ҷоруллоҳ, ал-Вашиъа фи нақди ақоид-иш-шиъа, 1403ҳ.қ., саҳ.92 - 93 ва 118; Қамисӣ, ас-Сироъ байна-л-Исломи ва-с-санавийя, 1402ҳ.қ., ҷ.1, муқаддимаи «б» ва «ва»; Шайбӣ, ас-Силату байна-т-тасаввуфи ва-т-ташайюъ, 1982м., ҷ.1, саҳ.121.
  111. ↑ Барои намуна ниг.: Амин, Нақз-ул-вашиъа, 1403ҳ.қ., саҳ.375 - 376 ва 406 - 410.
  112. ↑ Барои намуна ниг.: Мударрисии Таботабоӣ, Мактаб дар фароянди такомул, 1398ҳ.ш., саҳ.73 - 75 ва 227 - 228.
  113. ↑ Барои намуна ниг.: Кадивар, “Қироати фаромӯшшуда”, саҳ.576.
  114. ↑ Шайхи Тусӣ, Ихтиёру маърифат-ир-риҷол, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.247.
  115. ↑ Мударрисии Таботабоӣ, Мактаб дар фароянди такомул, 1398ҳ.ш., саҳ.73 - 74.
  116. ↑ Барои намуна ниг.: Кадивар, “Қироати фаромӯшшуда”, саҳ.576 - 578.
  117. ↑ Ансорӣ, “Уламои аброр; дидгоҳе ки ҳеҷ мустанади таърихие надорад”, сайти Котибон.
  118. ↑ Барои намуна ниг.: Ризоӣ, Сафарии Фурушонӣ, “Табйини маъноии истилоҳи уламои аброр бо таъкид бар ҷараёноти фикрии асҳоби аимма”, саҳ.77.
  119. ↑ Барои намуна ниг.: Наҷошӣ, Риҷол-ун-Наҷошӣ, 1407ҳ.қ., саҳ.156; Хуӣ, Муъҷаму риҷол-ил-ҳадис, 1409ҳ.қ., ҷ.20, саҳ.149 - 150.
  120. ↑ Мударрисии Таботабоӣ, Мактаб дар фароянди такомул, 1398ҳ.ш., саҳ.63 - 64.
  121. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.339.
  122. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.339 - 340.
  123. ↑ Шайхи Тусӣ, Ихтиёру маърифат-ир-риҷол, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.512.
  124. ↑ Наҷошӣ, Риҷол-ун-Наҷошӣ, 1407ҳ.қ., саҳ.42.
  125. ↑ Ҳоирӣ, Мунтаҳа-л-мақол, 1416ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.49 - 53; Момақонӣ, Танқиҳ-ул-мақол, 1431ҳ.қ., ҷ.22, саҳ.227.
  126. ↑ Хуӣ, Муъҷаму риҷол-ил-ҳадис, 1409ҳ.қ., ҷ.20, саҳ.150.
  127. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.345.
  128. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.345.
  129. ↑ Барои намуна ниг.: Шайхи Тусӣ, Ихтиёру маърифат-ир-риҷол, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.224; Шайхи Садуқ, Хисол, 1362ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.402.
  130. ↑ Барои намуна ниг.: Наҳҷ-ул-балоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, ҳикмати 469, саҳ.558; Шайхи Садуқ, Уюну ахбор-ир-Ризо, 1404ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.116; Аҳмад ибни Ҳанбал, Муснад, 1416ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.215.
  131. ↑ Аҳмадии Качоӣ, “Баррасии чигунагии тақобули аимма бо ҷараёнҳои ғолиёна аз оғоз то давраи Имом Содиқ”, саҳ.103.
  132. ↑ Аҳмадии Качоӣ, “Баррасии чигунагии тақобули аимма бо ҷараёнҳои ғолиёна аз оғоз то давраи Имом Содиқ”, саҳ.103 - 104.
  133. ↑ Шайхи Садуқ, Хисол, 1362ҳ.ш., ҷ.2, саҳ.402.
  134. ↑ Шайхи Тусӣ, Ихтиёру маърифат-ир-риҷол, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.224.
  135. ↑ Шайхи Тусӣ, Ихтиёру маърифат-ир-риҷол, 1409ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.302.
  136. ↑ Ҳурри Омилӣ, Исбот-ул-ҳидоят, 1425ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.746.
  137. ↑ Ҳурри Омилӣ, Исбот-ул-ҳидоят, 1425ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.751.
  138. ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.25, саҳ.370; Кашшӣ, Ихтиёру маърифат-ир-риҷол, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.191 - 192.
  139. ↑ Барои намуна ниг.: Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.361; Мударрисии Таботабоӣ, Мактаб дар фароянди такомул, 1398ҳ.ш., саҳ.83 - 84.
  140. ↑ Мударрисии Таботабоӣ, Мактаб дар фароянди такомул, 1398ҳ.ш., саҳ.83.
  141. ↑ Шайхи Садуқ, ал-Эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.97.
  142. ↑ Шайхи Садуқ, Ман ло яҳзуруҳу-л-фақиҳ, 1413ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.190.
  143. ↑ Ҷабборӣ, Мактаби ҳадисии Қум, 1384ҳ.ш., саҳ.393 - 394.
  144. ↑ Ризоӣ, "Тааммуле дар маънои ғулув", саҳ.104.
  145. ↑ Кошифулғито, Кашф-ул-ғито ан мубҳамот-иш-шариъат-ил-ғарроъ, 1420ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.355 ва ҷ.4, саҳ.199
  146. ↑ Ҳаким, Мустамсак ал-Урват-ул-вусқо, 1391ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.386.
  147. ↑ Шайхи Садуқ, ал-Эътиқодот, 1414ҳ.қ., саҳ.97; Наҷафӣ, Ҷавоҳир-ул-калом, 1362ҳ.ш., ҷ.4, саҳ.80; Таботабоии Яздӣ, ал-Урват-ул-вусқо, 1417ҳ.қ., ҷ.6, саҳ.325.
  148. ↑ Садр, Буҳусун фи шарҳ-ил-Урват-ил-вусқо, ҷ.3, саҳ.306; Сабзаворӣ, Муҳаззаб-ул-аҳком, Дорул-тафсир, ҷ.1, саҳ.382.
  149. ↑ Садр, Буҳусун фи шарҳ-ил-Урват-ил-вусқо, 1408ҳ.қ., ҷ.3, саҳ.306.
  150. ↑ Шайхи Ансорӣ, Китоб-ут-таҳорат, 1415ҳ.қ., ҷ.5, саҳ.150; Ҳаким, Мустамсак фи шарҳ ал-Урват-ул-вусқо, 1391ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.386.
  151. ↑ Ҳаким, Мустамсак фи шарҳ ал-Урват-ул-вусқо, 1391ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.386.
  152. ↑ Солеҳии Наҷафободӣ, Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., саҳ.19.
  153. ↑ Сафарии Фурушонӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.31 - 33.
  154. ↑ Шайбӣ, ас-Силату байна-т-тасаввуфи ва-т-ташайюъ, 1982м., саҳ.133; Разавӣ, “Пажуҳише перомуни ғулув ва ҷараёни ғолигарӣ дар шиа”, саҳ.42.
  155. ↑ Валавӣ, Таърихи калом ва мазоҳиби исломӣ, 1394ҳ.ш., саҳ.72 - 73; Шайбӣ, Ташайюъ ва тасаввуф то оғози садаи дувоздаҳуми ҳиҷрӣ, тарҷумаи Алиризо Заковатӣ, 1387ҳ.ш., саҳ.20.
  156. ↑ Ибни Абилҳадид, шарҳи Наҳҷ-ул-балоға, 1363ҳ.ш., ҷ.7, саҳ.50 - 51.
  157. ↑ Шайбӣ, ас-Силату байна-т-тасаввуфи ва-т-ташайюъ, 1982м., саҳ.132.
  158. ↑ Шайбӣ, ас-Силату байна-т-тасаввуфи ва-т-ташайюъ, 1982м., саҳ.132.
  159. ↑ Ҷаъфариён, “Баррасии чанд ривояти таърихӣ дар боби ғолиёни асри хилофати Имом Алӣ (а)”, саҳ.25.
  160. ↑ Солеҳии Наҷафободӣ, Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., 64.
  161. ↑ Барои намуна ниг.: Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.452; Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.79, саҳ.91.
  162. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.452; Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.79, саҳ.91.
  163. ↑ Балозурӣ, Ансоб-ул-ашроф, 1417ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.566; Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, 1410ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.207.
  164. ↑ Шайхи Муфид, ал-Фуссул-ул-мухтора, 1413ҳ.қ., саҳ.240.
  165. ↑ Барои намуна ниг.: Солеҳии Наҷафободӣ, Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., саҳ.77 - 78; Ҳайдарӣ, Ғулув, ҳақиқат ва ақсоми он, 1391ҳ.ш., саҳ.21 - 25.
  166. ↑ Солеҳии Наҷафободӣ, Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., саҳ.77; Ҳайдарӣ, Ғулув, ҳақиқат ва ақсоми он, 1391ҳ.ш., саҳ.21.
  167. ↑ Асад Ҳайдар, ал-Имом-ус-Содиқ ва-л-мазоҳиб-ул-арбаъа, 1422ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.234.
  168. ↑ Ҳайдарӣ, Ғулув, ҳақиқат ва ақсоми он, 1391ҳ.ш., саҳ.24.
  169. ↑ Табарсӣ, ал-Эҳтиҷоҷ, 1403ҳ.қ., ҷ.2, саҳ.489.
  170. ↑ Разавӣ, “Пажуҳише перомуни ғулув ва ҷараёни ғолигарӣ дар шиа”, саҳ.47.
  171. ↑ Шайхи Тусӣ, Ихтиёру маърифат-ир-риҷол, 1409ҳ.қ., ҷ.1, саҳ.120.
  172. ↑ Навбахтӣ, Фирақ-уш-шиъа, интишороти Дорул-азвоъ, саҳ.44.
  173. ↑ Солеҳии Наҷафободӣ, Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., саҳ.102 - 103.
  174. ↑ Аллома Маҷлисӣ, Биҳор-ул-анвор, 1403ҳ.қ., ҷ.25, саҳ.317; Ҳайдарӣ, Ғулув, ҳақиқат ва ақсоми он, 1391ҳ.ш., саҳ.23 - 24.
  175. ↑ Солеҳии Наҷафободӣ, Ғулув; даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин, 1384ҳ.ш., саҳ.11 - 12.
  176. ↑ “Ғулот аз дидгоҳи Шайхи Муфид”, сайти портали ҷомеъи Улуми инсонӣ.
  177. ↑ Ҳоҷизода ва дигарон, “Решаҳо ва илали пайдоиши ғулув дар асри аимма (а)”, саҳ.114.
  178. ↑ Ҳоҷизода ва дигарон, “Решаҳо ва илали пайдоиши ғулув дар асри аимма (а)”, саҳ.118.
  179. ↑ Барои намуна ниг.: Солеҳии Наҷафободӣ, китоби Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., саҳ.19 - 68.
  180. ↑ Солеҳии Наҷафободӣ, китоби Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), 1384ҳ.ш., саҳ.76 - 77.
  181. ↑ Ҳайдарӣ, Ғулув; ҳақиқат ва ақсоми он, 1391ҳ.ш., саҳ.5 - 6.
  182. ↑ Сафарӣ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), 1378ҳ.ш., саҳ.7 - 16.

Ёддошт

Сарчашма

  • Абузуҳра, Муҳаммад, Абуҳанифа, Ҳаётуҳу ва усратуҳу - ороъуҳу ва фиқҳуҳ, Бейрут, Дорул-фикрил-арабӣ, бе то.
  • Аллома Маҷлисӣ, Муҳаммадбоқир, Биҳор-ул-анвор, Бейрут, муассисатул-Вафо, 1403ҳ.қ.
  • Аллома Маҷлисӣ, Муҳаммадбоқир, Миръот-ул-уқул, Теҳрон, Дорул-кутубил-исломийя, 1404ҳ.қ.
  • Амин, Сайидмуҳсин, Аъён-уш-шиъа, Бейрут, Дорул-таъоруф лил-матбуъот, бе то.
  • Амин, Сайидмуҳсин, Нақз-ул-вашиъа, Бейрут, муассисатул-Аъламӣ лил-матбуъот, 1403ҳ.қ.
  • Аминӣ, Абдулҳусайн, ал-Ғадир, Қум, маркази ал-Ғадир, 1416ҳ.қ.
  • Ансорӣ, Ҳасан, “Уламои аброр; дидгоҳе ки ҳеҷ мустанади таърихие надорад”, сайти Котибон, таърихи дарҷи матлаб: 6 хурдоди 1396ҳ.ш., таърихи боздид: 22 обони 1402ҳ.ш.
  • Аҳмадӣ, Муҳаммадҳасан, “Ғолиён ва андешаи таҳрифи Қуръон”, нашрияи Улуми ҳадис, № 2, шаҳривари 1389ҳ.ш.
  • Аҳмадии Качоӣ, Маҷид, “Баррасии чигунагии тақобули аимма бо ҷараёнҳои ғолиёна аз оғоз то давраи Имом Содиқ”, Таърихи фарҳанг ва тамаддуни исломӣ, № 10, 1392ҳ.ш.
  • Ашъарӣ, Абулҳасан, Мақолот-ул-исломийин ва ихтилоф-ул-мусаллин, Олмон, Фаронтс Штайинер, 1400ҳ.қ.
  • Ашъарии Қумӣ, Саъд ибни Абдуллоҳ, ал-Мақолот ва-л-фирақ, таҳқиқи Муҳаммадҷаводи Машкур, Теҳрон, Ширкати интишороти илмӣ ва фарҳангӣ, 1360ҳ.ш.
  • Бағдодӣ, Абдуқодир ибни Тоҳир, ал-Фарқ байна-л-фирақ, Миср, Мактабат ва матбааи Муҳаммадалӣ Сабиҳ ва авлодуҳ, 1977м.
  • Балозурӣ, Аҳмад ибни Яҳё, Ансоб-ул-ашроф, Бейрут, Дорул-фикр, 1417ҳ.қ.
  • Валавӣ, Алӣ Муҳаммад, Таърихи калом ва мазоҳиби исломӣ, Теҳрон, нашри Беъсат, 1394ҳ.ш.
  • Ғаффор, Абдурасул, Шубҳат-ул-ғулувви инда-ш-шиъа, Бейрут, Дорул-муҳаҷҷатул-байзо, 1415ҳ.қ.
  • Ғаффорӣ, Алиакбар, «Муқаддима», дар китоби ал-Кофӣ, таълиф Муҳаммад ибни Яъқуби Кулайнӣ, Теҳрон, Дорул-кутубил-исломийя, чопи чаҳорум, 1407ҳ.қ.
  • Ғулот аз дидгоҳи Шайхи Муфид”, сайти портали ҷомеъи Улуми инсонӣ, таърихи боздид: 20 обони 1402ҳ.ш.
  • Заҳабӣ, Шамсиддин, Мизон-ул-эътидол, Бейрут, Дорул-маърифат лил-табоъати ван-нашр, чопи аввал, 1382ҳ.қ.
  • Ибни Абдураббуҳ, Аҳмад ибни Муҳаммад, Иқд-ул-фарид, Бейрут, Дорул-кутубил-илмийя, 1407ҳ.қ.
  • Ибни Абилҳадид, Абдулҳамид ибни Ҳибатуллоҳ, шарҳи Наҳҷ-ул-балоға, Қум, Мактабат Оятуллоҳил-Маръашӣ ан-Наҷафӣ, 1363ҳ.ш.
  • Ибни Асир, Абулҳасан Алӣ ибни Муҳаммад, ал-Комилу фи-т-таърих, Бейрут, Дорусодир, чопи аввал, 1385ҳ.қ.
  • Ибни Ошур, Муҳаммадтоҳир, Тафсири ат-Таҳрир ва-т-танвир, Бейрут, Муассисатул-таърихил-арабӣ, 1420ҳ.қ.
  • Ибни Саъд, Муҳаммад Ибни Саъд, ат-Табақот-ул-кубро, Бейрут, Дорул-кутубил-илмийя, 1410ҳ.қ.
  • Ибни Таймийя, Минҳоҷ-ус-суннат-ин-набавийя фи нақзи калом-иш-шиъат-ил-қадарийя, беҷо, Ҷомеъатул-имом Муҳаммад ибни Сауд ал-исломийя, чопи аввал, 1406ҳ.қ.
  • Ибни Таймийя, Тақиюддини Абулаббос, Минҳоҷ-ус-суннат-ин-набавийя фи нақзи калом-иш-шиъат-ил-қадарийя, Арабистони Саъудӣ, Ҷомеъатул-имом Муҳаммад ибни Сауд ал-исломийя, чопи аввал, 1406ҳ.қ.
  • Ибни Ҳанбал, Аҳмад ибни Муҳаммад, Муснади Аҳмад, Бейрут, Муассисатур-рисола, 1416ҳ.қ.
  • Ироқӣ, Усмон ибни Абдуллоҳ, ал-Фирақ-ул-муфтариқа байна аҳл-из-зайғи ва-з-зиндиқа, анкара, бено, 1961м.
  • Исфароинӣ, Шаҳфур ибни Тоҳир, ат-Табсир фи-д-дин, Қоҳира, ал-Мактабатул-азҳарийя лил-турос, бе то.
  • Кадивар, Муҳсин, “Қироати фаромӯшшуда”, фаслномаи Мадраса, № 3, урдибиҳишти 1385ҳ.ш.
  • Кошифулғито, Ҷаъфар, Кашф-ул-ғито ан мубҳамот-иш-шариъат-ил-ғарроъ, Қум, Дафтари таблиғоти исломии ҳавзаи илмияи Қум, 1420ҳ.қ.
  • Қамисӣ, Абдуллоҳ, ас-Сироъ байна-л-Исломи ва-с-санавийя, Қоҳира, бено, чопи дувум, 1402ҳ.қ.
  • Қосимӣ, Ҷамолиддин, Қавоид-ут-таҳдис мин фунуни мусталаҳ-ил-ҳадис, Бейрут, дорул-нафоис, 2006м.
  • Мақризӣ, Тақиюддин, ал-Мавоъиз ва-л-эътибор фи зикр-ил-хутати ва-л-осор, Бейрут, Дорул-кутубил-илмийя, 1418ҳ.қ.
  • Машкур, Муҳаммадҷавод, Таърихи шиа ва фирқаҳои исломӣ то қарни чаҳоруми ҳиҷрӣ, Теҳрон, интишороти шарқӣ, 1379ҳ.ш.
  • Момақонӣ, Абдуллоҳ, Танқиҳ-ул-мақол фи илм-ир-риҷол, Қум, муассисаи Олулбайт, 1431ҳ.қ.
  • Мударрисии Таботабоӣ, Сайидҳусайн, Мактаб дар фароянди такомул, тарҷумаи Ҳошими Эзадпаноҳ, интишороти Кавир, 1398ҳ.ш.
  • Навбахтӣ, Ҳасан ибни Мусо, Фирақ-уш-шиъа, Бейрут, интишороти Дорул-азвоъ, бе то.
  • Наҳҷ-ул-балоға, тасҳеҳи Субҳӣ Солеҳ, Қум, марказул-буҳусил-исломийя, 1374ҳ.ш.
  • Наҷафӣ, Муҳаммадҳасан, Ҷавоҳир-ул-калом, Бейрут, Дору эҳёил-туросил-арабӣ, чопи ҳафтум, 1362ҳ.ш.
  • Наҷошӣ, Абулаббос Аҳмад ибни Алӣ, Риҷол-ун-Наҷошӣ, таҳқиқи Сайидмусо Шубайрии Занҷонӣ, Қум, муассисаи ал-Нашрул-исломӣ, 1407ҳ.қ.
  • Нишобурӣ, Муслим ибни Ҳаҷҷоҷ, Саҳеҳ Муслим, Бейрут, Дору эҳёил-туросил-арабӣ, бе то.
  • Нурӣ, Ҳусайн, Мустадрак-ул-васоил, Бейрут, муассисаи Олулбайт, 1408ҳ.қ.
  • Разавӣ, Сайидмуҳаммад, “Пажуҳише перомуни ғулув ва ҷараёни ғолигарӣ дар шиа”, нашрияи Сафина, № 13, соли 1385ҳ.ш.
  • Ризоӣ, Муҳаммадҷаъфар ва Неъматуллоҳ Сафарии Фурушонӣ, “Табйини маъноии истилоҳи уламои аброр бо таъкид бар ҷараёноти фикрии асҳоби аимма”, Андешаи навини динӣ, № 31, зимистони 1391ҳ.ш.
  • Ризоӣ, Муҳаммадҷаъфар, “Тааммуле дар ғулув”, ду фаслномаи Ҳафт осмон, № 46, шаҳривари 1389ҳ.ш.
  • Сабзаворӣ, Сайид Абдулаъло, Муҳаззаб-ул-аҳком, Қум, Дорул-тафсир, бе то.
  • Садр, Сайид Муҳаммадбоқир, Буҳусун фи шарҳ-ил-Урват-ил-вусқо, Қум, Маҷмаъуш-шаҳид Оятуллоҳил-Садрил-илмӣ, 1408ҳ.қ.
  • Сактворӣ, Алидада Алоуддин, Муҳозират-ул-авоил, Бейрут, Дорул-кутубил-арабӣ, 1398ҳ.қ.
  • Сафарии Фурушонӣ, Неъматуллоҳ, “Ҷараёншиносии ғулув”, Улуми ҳадис, № 1, поизи 1375ҳ.ш.
  • Сафарии Фурушонӣ, Неъматуллоҳ, Ғолиён (ковише дар ҷараёнҳо ва барояндҳо), Машҳад, Остони қудси Разавӣ, 1378ҳ.ш.
  • Солеҳии Наҷафободӣ, Неъматуллоҳ, Ғулув (даромаде бар афкор ва ақоиди ғолиён дар дин), Теҳрон, интишороти Кавир, 1384ҳ.ш.
  • Субҳонӣ, Ҷаъфар, Буҳусун фи-л-милали ва-н-ниҳал, Қум, муассисаи ал-Нашрул-исломӣ, бе то.
  • Суютӣ, Абдурраҳмон, Танвир-ул-ҳаволик шарҳ ала Муваттаъ-ил-Молик, Қоҳира, Мактабатул-Машҳадил-Ҳусайнӣ, бе то.
  • Табарсӣ, Аҳмад ибни Алӣ, ал-Эҳтиҷоҷ ала аҳли-л-лаҷоҷ, Машҳад, нашри Муртазо, чопи аввал, 1403ҳ.қ.
  • Табарсӣ, Фазл ибни Ҳасан, Маҷмаъ-ул-баён, Бейрут, муассисатул-Аъламӣ лил-матбуъот, 1415ҳ.қ.
  • Таботабоӣ, Сайид Муҳаммадҳусайн, “Рисолатун фи илм-ин-набӣ (с) ва-л-Имом (а) би-л-ғайб”, фаслномаи Нури илм, баҳман ва исфанди 1371ҳ.ш.
  • Таботабоӣ, Сайид Муҳаммадҳусайн, ал-Мизон фи тафсир-ил-Қуръон, Бейрут, муассисатул-Аъламӣ лил-матбуъот, 1393ҳ.қ.
  • Таботабоии Яздӣ, Сайид Муҳаммадкозим, ал-Урват-ул-вусқо, Қум, муассисаи ал-Нашруа-исломӣ, чопи аввал, 1417ҳ.қ.
  • Турайҳӣ, Фахриддин, Маҷмаъ-ул-баҳрайн, Бейрут, муассисатул-таърихил-арабӣ, 1428ҳ.қ.
  • Туъайма, Собир Абдурраҳмон, ал-Ғулув ва-л-фирақ-ул-ғолия байна-л-исломийин, Қоҳира, Мактабату Мадбулӣ, 2009м.
  • Фахри Розӣ, Муҳаммад ибни Умар, ат-Тафсир-ул-кабир, Бейрут, Дору эҳёил-туросил-арабӣ, 1420ҳ.қ.
  • Хатиби Бағдодӣ, Аҳмад ибни Алӣ, Таърихи Бағдод ав мадинат-ус-салом, Бейрут, Дорул-кутубил-илмийя, 1417ҳ.қ.
  • Хуӣ, Сайидабулқосим, Муъҷаму риҷол-ил-ҳадис, Қум, Дафтари Оятуллоҳилъузмо ал-Хуӣ, 1409ҳ.қ.
  • Ҳайдар, Асад, ал-Имом-ус-Содиқ ва-л-мазоҳиб-ул-арбаъа, Бейрут, Дорул-таъоруф, 1422ҳ.қ.
  • Ҳайдарӣ, Сайидкамол, Ғулув, ҳақиқат ва ақсоми он, Теҳрон, нашри Машъар, 1391ҳ.ш.
  • Ҳаким, Сайидмуҳсин, Мустамсак-у-Урват-ул-вусқо, Қум, Дорул-тафсир, 1391ҳ.қ.
  • Ҳаққии Бурсавӣ, Исмоил, Тафсири Руҳ-ул-баён, Бейрут, Дорул-фикр, бе то.
  • Ҳоирӣ, Абуалӣ, Мунтаҳа-л-мақол фи аҳвол-ир-риҷол, Қум, муассисаи Олулбайт, 1416ҳ.қ.
  • Ҳокими Нишобурӣ, Муҳаммад ибни Абдуллоҳ, ал-Мустадраку ала-с-саҳиҳайн, Бейрут, Дорул-маърифат, бе то.
  • Ҳоҷизода, Адолат ва дигарон, “Решаҳо ва илали пайдоиши ғулув дар асри аимма (а)”, Таърихи фарҳанг ва тамаддуни исломӣ, № 12, соли 1392ҳ.ш.
  • Ҳурри Омилӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, Исбот-ул-ҳидоят би-н-нусуси ва-л-муъҷизот, Бейрут, муассисатул-Аъламӣ лил-матбуъот 1425ҳ.қ.
  • Ҷабборӣ, Муҳаммадризо, Мактаби ҳадисии Қум, Қум, интишороти Зоир, 1384ҳ.ш.
  • Ҷаъфариён, Расул, “Баррасии чанд ривояти таърихӣ дар боби ғолиёни асри хилофати Имом Алӣ (а)”, Пажуҳишҳои таърихӣ, № 4, соли 1390ҳ.ш.
  • Ҷоруллоҳ, Мусо, ал-Вашиъа фи нақди ақоид-иш-шиъа, Покистон, бено, чопи сеюм, 1403ҳ.қ.
  • Шайбӣ, Комил Мустафо, Ташайюъ ва тасаввуф то оғози садаи дувоздаҳуми ҳиҷрӣ, тарҷумаи Алиризо Заковатӣ, Теҳрон, Амири Кабир, чопи панҷум, 1387ҳ.ш.
  • Шайбӣ, Мустафо Комил, ас-Силату байна-т-тасаввуфи ва-т-ташайюъ, Бейрут, Дорул-Анделус, 1982м.
  • Шайхи Ансорӣ, Муртазо, Китоб-ут-таҳорат, Қум, конгресси ҷаҳонии бузургдошти шайхи аъзам Ансорӣ, 1415ҳ.қ.
  • Шайхи Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад, Авоил-ул-мақолот, Бейрут, Дорул-Муфид, чопи дувум, 1414ҳ.қ.
  • Шайхи Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад, ал-Фуссул-ул-мухтора, таҳқиқи Алӣ Миршарифӣ, Қум, конгресси Шайхи Муфид, 1413ҳ.қ.
  • Шайхи Муфид, Муҳаммад ибни Муҳаммад, Тасҳиҳ-ул-эътиқодот, Қум, конгресси Шайхи Муфид, чопи дувум, 1414ҳ.қ.
  • Шайхи Садуқ, Муҳаммад ибни Алӣ, ал-Эътиқодот, Қум, конгресси Шайхи Муфид, 1414ҳ.қ.
  • Шайхи Садуқ, Муҳаммад ибни Алӣ, Ман ло яҳзуруҳу-л-фақиҳ, таҳқиқи Алиакбари Ғаффорӣ, Қум, Дафтари интишороти исломии вобаста ба ҷомеъаи мударрисини ҳавзаи илмияи Қум, чопи дувум, 1413ҳ.қ.
  • Шайхи Садуқ, Муҳаммад ибни Алӣ, Уюну ахбор-ир-Ризо, Бейрут, муассисатул-Аъламӣ лил-матбуъот, 1404ҳ.қ.
  • Шайхи Садуқ, Муҳаммад ибни Алӣ, Хисол, таҳқиқи Алиакбари Ғаффорӣ, Қум, Ҷомеъаи мударрисин, 1362ҳ.ш.
  • Шайхи Тусӣ, Муҳаммад ибни Ҳасан, Ихтиёру маърифат-ир-риҷол, Машҳад, муассисаи нашри донишгоҳи Машҳад, чопи аввал, 1409ҳ.қ.
  • Шафиъии Шоҳрудӣ, Муҳаммадҳасан, Гузидае ҷомеъ аз ал-Ғадир, беҷо, муассисаи мероси набувват, 1430ҳ.қ.
  • Шаҳристонӣ, Муҳаммад ибни Абдукарим, ал-Милал ва-н-ниҳал, Қум, ал-Шариф ал-Разӣ, чопи сеюм, 1364ҳ.ш.


Хатои ёдкард: <ref> tags exist for a group named "Ёддошт", but no corresponding <references group="Ёддошт"/> tag was found

Баргирифта аз "https://tg.wikishia.net/w/index.php?title=Ғулув&oldid=19904"